درآمدی بر شناخت دولت آرمانی مکتب تشیع، دولت کریمه امام عصر(عج)

1.مقدمه

واژة دولت کریمه، از اصطلاحات دعایی شیعه می باشد، این واژه به دلیل کاربرد آن در دعای افتتاح که از حضرت مهدی(عج) نقل شده است و منسوب به ایشان می باشد، در اذهان عمومی مؤمنان بسیار واژه جا افتاده ای است چرا که هر فرد شیعی از اولین شناختش نسبت به ماه مبارک رمضان، با این دعای زیبا انس می گیرد و آشنا می شود. عبارت مورد نظر این مقاله که در آخرین بخش های دعا قرار دارد چنین است: “اللهم انا نرغب الیک فی “دولة الکریمه” تعزبها الاسلام و اهله و تذل بها النفاق و اهله و تجعلنا فیها من الدعاة الی طاعتک و القادة الی سبیلک و ترزقنا بها کرامة الدنیا و الاخرة”

خدایا ما مایل هستیم به سوی تو برای دولتی محترم که عزیز کنی بدان اسلام را و اهل اسلام را و خوار نمایی بدان نفاق و اهلش را و قرار ده ما را در آن از داعیان برای اطاعت تو و رهبران به سوی دینت و روزی کن ما را بدان کرامت دنیا و آخرت را.

این آرمانی است که مؤمنان و همه منجی طلبان حق گرا به دنبال آن هستند.

2.مفروضات تشکیل دولت کریمه:

آنچه از این فراز از دعا استنباط می شود مفاهیم و مفروضات اساسی چند است، از آن میان:

1-دولت و اداره کننده، جامعه اسلامی و بشری باید کریم و با کرامت باشد.

2-در دولت کریمه، میل و رغبت انسان ها به سوی خدا بیشتر می شود.

3-مؤمنان باید در جستجوی دولت کریمه باشند (انا نرغب…).

4-رغبت و تمایل به دولت کریمه باید به صورت مسأله ای اجتماعی و فراگیر درآید (انا)

3. اهداف و آرمان های شکل گیری دولت کریمه:

اهداف اساسی و آرمان های مؤمنان از شکل گیری دولت کریمه عبارت است از:

1-با تشکیل دولت کریمة اسلام عزیز می شود. قدرت و نفوذ ناپذیری اسلام با شکل گیری دولت کریمه تقویت می شود.

2-اهل اسلام و امت اسلامی هم عزت از دست رفته خود را باز می یابند.

3-در پرتو تحقق دولت کریمه نفاق و دولت های به ظاهر اسلامی و پیروان آنان ذلیل و خوار خواهند شد.

4-انسان های مؤمن تنها در صورت تشکیل دولت کریمه است که می توانند حد اعلای تلاش خویش را بنمایند و از دعوت کنندگان انسان های به سوی اطاعت از خدا شوند.

5-اگر دولت کریمه تشکیل شود، رهبری هدایت انسان ها به سوی خدا و در راه خدا به دست مؤمنان خواهد افتاد. و در این صورت است که می توانند انسان ها را به راه درست هدایت نمایند.

6-در صورت شکل گیری دولت کریمه است که کرامت دنیا و آخرت نصیب و روزی مؤمنان خواهد شد و آنان به آقایی و بزرگواری در دنیا و آخرت دست خواهند یافت.

4. پرسش های اساسی در زمینه شکل گیری دولت کریمه

بنابراین استنباط می شود که اهداف فوق بدون تشکیل یک نهاد رسمی سیاسی – اجتماعی که ادارة حکومت و جامعه را عهده دار باشد، امکان پذیر نخواهد بود. این که امام(عج) دولت خود را دولت کریمه نام گذاری فرموده است، بیانگر آن است که این دولت همان طور که انتظار می رود با دولت های قبل از آن متفاوت و بلکه کاملاً متفاوت است. پس باید چنین دولتی را شناخت. در این بررسی، پرسش های ذیل مطرح است:

1-دولت کریمه چیست و چگونه دولتی است؟

2-چرا و چگونه باید دولت کریمه را شناخت؟

3-چگونه دولت کریمه ایجاد می شود؟

4-از دولت کریمه چگونه باید نگهداری کرد؟

5-از دولت کریمه چگونه می توان بهره برداری کرد؟

6-دولت کریمه را چگونه می توان توسعه داد؟

آنچه که از اهداف شکل گیری دولت کریمه برداشت می شود؟ این است که دولت کریمه برای رشد و تعالی دیگر انسان ها و نیز تربیت و توسعه انسان های مؤثر در تشکیل و فراگیر کردن آن می باشد تا همگان به سوی آن کمال مطلوب سیر کنند و در حد شایستگی های موجود و مطلوب خود به آن دست یابند. بنابراین در صورتی که دولت کریمه بتواند از طریق تحقق اهداف فوق انسان ها را به رشد مورد نظر برساند، دولتی موفق خواهد بود.

5.روش تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی است و گردآوری داده ها با استفادهاز روش تجزیه و تحلیل محتوا صورت گرفته است. تجزیه و تحلیل محتوا تکنیکی است که به منظور دستیابی به ویژگی های مختلف پیام برای تجزیه و تحلیل عینی و منظم پیام های مختلفی به کار می رود که به شیوه های گوناگون مبادله می شود.(الوانی و دیگران، 1393 )از این رو نویسندگان این مقاله تلاش کردهاند با بهره گیری از این روش علمی این پزوهش را به انجام رسانند. روش گردآوری داده ها روش کتاب خانه ای برای دسته بندی موضوعات و بسط این پژوهش از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. در پایان تلاش شده تا با استفاده از الگوی برنامه ریزی راهبردی SWOT قوت ها، ضعف ها، فرصت ها، تهدیدها استخراج گردد تا زیر بنایی برای تحقیقات نخیگان قرار گیرد.

6.شناخت مفهوم کرامت و کریم

برای شناخت دولت کریمه، به نظر می رسد که ابتدا باید کرامت را به درستی شناخت. برای دستیابی به این مفهوم نخست مفهوم واژه کرامت را مرور می نماییم:

“کرم و کرامت” به معنای شرافت، بزرگواری، گرانمایه بودن، ارجمند بودن و با مقدار بودن است. کریم یعنی داشتن بزرگواری و ارزشمندی فراوان و همیشگی. و خداوند متعال کریم است از آن جهت که هرچه مایه کرامت و ارزش است برای پروردگار وجود دارد. یعنی خداوند مالک و صاحب همه خوبی ها و ارزندگی هاست آن هم در حد اعلی. بنابراین خداوند نه تنها کریم است بلکه اکرم هم می باشد. زیرا دیگران اگر دارای کرم باشند، این کرامت را از خداوند متعال کسب نموده اند و خود فاقد همه چیز می باشند. کرم با جود و سخاوت و فضل قریب المعنی می باشد” (فراهانی منش، 1376، ص315).

بنابراین مبداء کرامت انسان ها وجامعه ها، خداوند تبارک و تعالی است، همان طور که در قرآن کریم آمده است:

و لقد کرمنا بنی آدم و حملنهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا، (س اسراء، ی70)؛ ترجمه الهی قمشه ای، ص289).

به تحقیق، فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم و آنان را بر مرکب خشکی و دریا سوار کردیم (و جهان جسم و جان را مسخر انسان ساختیم) و از هر غذای لذیذ و پاکیزه آنها را روزی دادیم و بر بسیاری از مخلوقات خود برتری و فضیلت کامل بخشیدیم.

بر اساس این آیه شریفه بنابر تعبیر برخی از مفسران بزرگ معاصر می توان پی برد که:

1)برای مقام تکریم انسان، نصابی است که اگر حاصل شود، کرامت را به دنبال دارد و انسان را همتای فرشتگان و سپس برتر از آنان می نماید.

2)هرکس فرزند آدم است، از کرامت انسانی بهره مند است.

3)هرکس کریم نبود، فرزند حقیقی و خلف صالح آدم نیز نخواهد بود، زیرا حقیقت رابطه فرزندی و پدری فراتر از نسبت های نژادی و خانوادگی است. چه آنکه پیامبر(ص) فرمود: انا و علی ابوا هذه الامه و یا در قرآن کریم می فرماید: ملت ابیکم ابراهیم.

4)در قلمرو ولایت مداری، مقوم اصیل هویت انسان را کرامت او تشکیل می دهد، و اگر کسی فاقد کرامت بود، سهمی از هویت اصیل انسانی ندارد. (جوادی آملی، 1379، ص332).

باز از این آیه استفاده می شود که:

انسان نیازمند کرامت است، چرا که خداوند کار عبث انجام نمی دهد و اگر به انسان کرامت عطا کرده است، حتماً پاسخگوی یک سلسله نیازهای او باید باشد، چه بسا اعطای کرامت الهی عنایت به اعطای عقل و شعور در انسان باشد تا بتواند با استفاده از این کرامت ابتدایی با استفاده از مواهب الهی در جهت صحیح، به کرامت و برتری حقیقی دست یابد. سومین کرامت الهی به انسان، بخشش گناهان و خطاهای اوست بنابراین انسان هم در دنیا و هم در آخرت به کرامت الهی نیازمند است.

خداوند تعالی برای آن که انسان ها در مسیر کرامت حرکت کنند و هویت اصیل انسانی خود را حفظ کنند و یا بازیابند، همواره اسوه ها و الگوهای بزرگ کرامت را چون خورشیدی درخشان فراسوی بشر قرار داده است تا از این نمونه ها، چگونه کریم شدن را نشان دهند و از طرف دیگر ما بتوانیم با تقرب و نزدیکی به آنان و توسط آنان از کرامت الهی بهره مند شویم. (فراهانی منش، 1376، ص319-323).

6.نقش اسوه ها در زمینه سازی شکل گیری دولت کریمه و تربیت انسان های کریم:

این اسوه، همان انسان کاملی است (پیامبر اکرم(ص)) که معلم فرشتگان و در جهان آفرینش صادر اول و بلکه ظاهر اول است. پس فرشته ها به برکت او ظهور و صدوری دارند و در محضر او علم می آموزند و در نتیجه با وساطت او نیز مورد گفتگوی خدای سبحان قرار می گیرند. بنابراین انسان کامل نسبت به سایر آفریده های خدا، یقیناً وساطت خواهد داشت. زیرا شایستگی جن، باد و باران و زمین و آسمان به مراتب از فرشتگان کمتر است. (جوادی آملی، 1379، ص334-336).

بنابراین، به نظر می رسد که تشکیل دولت کریمه و دست یابی پیروان آن به کرامت دنیا و آخرت، امری بسیار مهم و شاید مهم ترین هدف انبیاء و اولیاء خداوند در طول تاریخ بوده است که انسان ها در پرتو آن به کرامت های اعطایی الهی- کرامت هایی که کفار و منافقان امکان رسیدن به آنها را از مستضعفان سلب کرده اند، باید دست یابند.

البته همان طور که از طرح موضوع اسوه ها در نظام دولت کریمه می توان استنباط کرد، به نظر می رسد سنگ بنای تشکیل دولت کریمه نمونه های باکرامت در این نظام هستند. نمونه هایی که در پرتو انسان کامل عصر به مرور شکل می گیرند تا بتوانند نظام جامع دولت کریمه را ایجاد کنند و توسعه بخشند. بنابراین در این دعا که خود معرفی نظام جامع دولت کریمه است، قبل از طرح موضوع مورد نظر، به موضوع معرفی اسوه ها و رسالت های اسوه کل می پردازد تا پیروان بیابند که سلسله اسوه ها چگونه شکل گرفته است و چگونه به مظهر اسم اعظم الهی یعنی پیامبر اکرم(ص) پیوند می خورند. آن عبارات چنین است:

اللهم صلی علی محمد عبدک و رسولک و امینک و صفیک و حبیبک و خیرتک من خلقک و حافظ سرک و مبلغ رسالاتک افضل و احسن و اجمل و اکمل و ازکی و انمی و اطیب و اطهر و اسنی و اکثر ما صلیت و بارکت و ترحمت و تحنت و سلمت علی احد من عبادت و انبیائک و رسلک و صفوتک و اهل الکرامه علیک من خلقک.

خدایا درود فرست بر محمد بنده و رسولت و امین برگزیده ات و دوست تو و بهترین از خلقت و نگاهدارنده رازت و رساننده پیام هایت، برترین و نیکوترین و زیباترین و کامل ترین و پاکیزه ترین و پرنموترین و خوشبوترین و پاکترین و بلندترین و بیشتر آنچه که درود فرستادی و برکت دادی و رحمت فرستادی و عطوفت ورزیدی و تحیت فرستادی بر یکی از بندگانت و پیامبرانت و فرستادگانت و اهل احترامت و گرامیان تو از خلقت.

بنابراین فراز، می توان پی برد که برخی از صفات و ویژگی های اسوه کل عبارت از بندگی، رسالت، امین بودن، برگزیدگی، دوست خدا بودن، بهترین خلق و نگهدارنده رازهای الهی و پیام های الهی می باشد. اما همین الگوی تمام عیار هم خود نیازمند کرامت و عنایت الهی است. که این نیاز از راه های گوناگون از جمله صلوات و درودهای درخواستی پیروان با آن ویژگی هایی که در فراز بالا ذکر شد، از سوی خداوند به ایشان عنایت می شود. همان طور که گونه ای از آن بر دیگر بندگان، انبیاء فرستادگان و برگزیدگان الهی و اهل کرامت برگزیده از میان خلق عنایت می شود.

این اهل کرامت کیستند؟ چه کسانی مورد کرامت الهی قرار می گیرند؟

نمونه هایی جامع از اهل کرامت پیش از این مطرح شد. بنابراین می توان گفت که این اهل کرامت ادامه دهندگان راه انبیاء هستند. آنان هستند که مسند نشینان بزم کرامتند. بنابه تعبیر حضرت آیت الله جوادی آملی، در قرآن کریم اساسی ترین محور کرامت و معروف ترین آن تقواست که “ان اکرمکم عندالله اتقیکم (حجرات، ی13) و دیگر آن که از محورهای اصلی کرامت، مقام والای شهادت است و هرکس که شهید راه خدا شود، مکرم است که: قیل ادخل الجنه قال یا لیت قومی یعلمون، بما غفرلی ربی و جعلنی من المکرمین (یس، ی26،27)

به او گفته شد که وارد بهشت شو، گفت ای کاش ملت من از این نعمت بزرگ آگاه بودند که خدا چگونه در حق من مغفرت و رحمت فرمود و مرا مورد لطف و کرم قرار داد. (جواد آملی، 1379، ص 326).

این کرامت ها غیر از کرامت های ظاهری هستند که همگان می توانند آن را مشاهده و ملاحظه کنند بلکه از جمله کرامت های غیر ظاهری هستند که تنها افراد خاصی که دارای قابلیت های خاص می باشند، قادر به درک و احساس آنها هستند (فراهانی منش، 1376، ص 316).

اوج ویژگی تقوی و رسیدن به مقام والای شهادت را در امامان معصوم شیعه(ع) می توان یافت. شاید به همین دلیل باشد که در ادامه دعا به معرفی آنان می پردازد تا خواننده مصداق های عینی و واقعی اهل کرامت را به خوبی بشناسد و بتوان الگوگیری نماید:اللهم صل علی علی امیرالمؤمنین و وصی رسول رب العالمین عبدک و ولیک و اخی رسولک و حجتک علی خلقک و ایتک الکبری النباء العظیم و صل علی صدیقة الطاهره، فاطمه سید النساء العالمین و اهل الجنة و صل علی ائمة المسلیمن علی بن الحسین و محمد بن علی و جعفربن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد علی و علی ابن محمد و الحسن ابن علی و الخلف الهادی المهدی حججک علی عبادک و امنامک فی بلادک صلوة کثیرة دائمة.خدایا درود فرست بر علی امیر مؤمنان و جانشین فرستاده پروردگار جهانیان و بنده ی تو و نماینده ی تو و برادر رسولت و حجت تو بر خلقت و نشانه بزرگ تو و خبر بزرگ و درود فرست بر صدیقه پاکیزه فاطمه بانوی بانوان جهان و درود فرست بر دو نوه رحمت پیغمبر و دو پیشوای هدایت حسن و حسین دو آقای جوانان اهل بهشت و درود فرست بر پیشوایان مسلمانان علی فرزند حسین و محمد فرزند علی و جعفر فرزند محمد و موسی فرزند جعفر و علی فرزند موسی و محمد فرزند علی و علی فرزند محمد و حسن فرزند علی و خلف راهنما حضرت مهدی، حجت های تو، بر بندگانت و امین های تو در شهرهای تو رحمت بسیار و همیشگی بر آنان فرست.

شناخت سلسله اسوه ها و الگوهای زندگی و رهبران انسان ها برای پیروان که می خواهند و می باید مسیر حق و حقیقت را بدرستی طی نمایند، بسیار حائز اهمیت است. چرا که الگوگیری از رهبران مستلزم توجه به زمان و مکان ارائه الگوهای مطلوب می باشد. پیروانی که تحلیل جامع و روشنی از رفتارهای رهبران خود در موقعیت های گوناگون داشته باشند، در ادامه راه گرفتار تردید و وسوسه نمی شوند. بنابراین شناخت رهبران و رهبری ها به پیروان کمک می کند تا بتوانند نقش خود را در موضع پیروی بشناسند و بمانند رهبر خود در موضع مشابه عمل نمایند. در این فراز خواننده دعا شاهد تفصیل بیشتر در توصیف امام نخستین خود و وارثین امام خویش می باشد که چه بسا این امر بیانگر اهمیت نقش آغازگر رهبری در ابتدا و کمال بخش رهبری و در پایان این حرکت تکاملی باشد.

برداشت دیگری که شاید بتوان از این فراز کرد این است که همه این امامان و اولیاء الهی علیهم السلام در جستجوی تحقق دولت کریمه بوده اند و حداکثر تلاش خود را با توجه به مقتضیات عصر خویش انجام داده اند، اما آن دولت کریمه نهایی و جامع و کامل تنها در پایان این مسیر محقق خواهد شد.

7.الزامات تشکیل دولت کریمه

هرگاه دولتی بخواهد شکل گیرد، مقدمات خاص خود را می طلبد، و سازوکار متناسب با آن ضرورت می یابد. بنابراین استفاده از امکانات و نیروی انسانی و رهبرانی که شایستگی های لازم برای تشکیل دولت کریمه را نداشته باشند، به شکل گیری دولت کریمه منتج نخواهد شد. تاکنون فرازهایی از دعای افتتاح را مرور کردیم و با برخی از ابعاد و مقدمات شکل گیری دولت کریمه آشنا شدیم باز باید تأکید کرد که نخستین رکن رکین و سنگ بنای محکم و قابل اتکای چنین دولتی، رهبر و گردانندگان اصلی آن می باشند. چنین رهبری علاوه بر شایستگی هایی که سایر رهبران دولت کریمه داشتند، بلحاظ آن که می خواهد آخرین نمونه کامل از چنین دولتی، رهبر و گردانندگان اصلی آن باشند، چنین دولتی را به نمایش بگذارد، بنا بر این انتظار می رود که دارای خصوصیات دیگری هم باشد و یا آن که از همه خصوصیات پیشینیان خود به نحو اکمل برخوردار باشد.

این خصوصیات را می توان در فرازهای بعدی دعا پی گرفت: اللهم و صلی علی ولی امرک، القائم المومل و العدل المنتظر و حفه بملائکتک المقربین و ایده بروح القدس یا رب العالمین.

خدایا، رحمت فرست برکارگزار خود، آن برپا ایستاده، آرزو کرده شده و آن کسی که دادخواه است و انتظار برده شده. (آن که دنیا چشم به راه مقدم اوست) و او را به سپاه فرشتگان مقربت فراگیر و به روح القدس تأیید فرما ای پروردگار جهانیان.

به نظر می رسد بتوان از فراز فوق این ابعاد را استنباط کرد:

1)امام عصر (عج) کارگزار و ولی امر خداوند است. یعنی دولت کریمه تنها به دست کسی که دارای این مقام باشد، شکل می گیرد.

2)چنین کارگزاری قائم است یعنی ایستاده و پا برجا و استوار، پایدار، و ثابت و برقرار و آماده برای ظهور امر حق و قائم مقام پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) است و مأموریت دارد که به امر حق زمانی ظهور کرده و دین پیغمبر خاتم را بر تمام ادیان غالب و پایدار سازد.

3)چنین رهبری مؤمل است. یعنی همه اصلاح طلبان جهان آرزو دارند که روزی بیاید و قائمی قیام نماید و دنیا را از زیر سلطه ظلم و جور و فساد بیرون آورده، حکومت عدل و داد را برقرار نماید (زمردیان، 1376، ص350).

4)چنین رهبری همه وجودش عدل مجسمی است که همه آحاد بشر در انتظار اویند.

5)این رهبر، را فرشتگان مقرب الهی سراسر احاطه کرده اند و گوش به فرمان اویند چه این امر در رهبران الهی قبل از حضرت حجت(ع) هم سابقه داشته است. و حتی این عنایات الهی را در مورد مؤمنان عادی هم در اشکال ضعیف تر و محدودتر می یابیم.

6)این رهبر برای تشکیل دولت کریمه، مؤید بر تأییدات روح القدس، یعنی آن فرشته خاص الهی می باشد همان طور که حضرت عیسی(ع) و یا پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) از این تأییدات بهره ها بردند.

7)این فراز از دعا نشان می دهد که مربی همه عالمیان از سه زاویه زمینه های لازم را برای چنین رهبری فراهم کرده است تا نسبت به تشکیل دولت کریمه اقدام کند.

 1-7)نخست آنکه او را به عنوان ولی امر خود منصوب نموده است و شایستگی های لازم برای ایفای نقش های رهبری را به او تفویض کرده است.

 2-7)دوم آنکه زمینه های لازم را در میان انسان ها برای پذیرش چنین رهبری که قائم مقام و کارگزار پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می باشد در حد آرزوی دیرینه و برای تحقق یک عدالت فراگیر، ایجاد کرده است و بنابر این چون آرزوی آنان را تحقق می بخشد، از او اطاعت می کنند و به او عشق می ورزند.

 3-7)و سرانجام آنکه با توجه به شایستگی های همه جانبه ای که او همانند پیامبران و امامان پیش از خود در حد اعلی داراست، زمینه به کارگیری لشکرها و نیروهای غیبی و معنوی و در رأس آنها روح القدس را هم در اختیار اوگذاشته است.

اکنون انتظار می رود که پی آمدهای چنین انتصابی، بیان نشانه های تشکیل دولت کریمه باشد و زمینه های بعدی شکل گیری دولت پدید آید. این انتظارات در دعا چنین تصویر شده اند: اللهم جعله الداعی الی کتابک و القائم بدینک، و استخلفه فی الارض کما استخلفت الذین من قبله، مکن له دینه الذی ارتضیته له، ابدله من بعد خوفه امنا، یعبدک لا یشرک بک شیئا.

بارالها او را اینچنین قرار ده که دعوت کننده به کتاب آسمانی تو و قیام کننده به ترویج دین تو باشد، و او را خلیفه خود در زمین گردان، چنان که پیشینیان او را امام و خلیفه گرداندی، و او را برای برپایی دینت که مورد پسند تو می باشد در زمین جایگزین فرما و خوف و ترس او را برای برپایی دینت که مورد پسند تو می باشد در زمین جایگزین فرما و خوف و ترس او را به ایمنی مبدل گردان تا تورا بپرستند و در هیچ امری با تو شریک نگیرد.

به نظر می رسد که این فراز از دعا، الهام از آیه 55 سوره 24(قصص) و یا بیان مصداق آن است که می فرماید: وعدالله للذین امنوا منکم و عملوالصالحات لیستخلفنهم فی الارض کما استخلف الذین من قبلهم و لیمکنن لهم دینهم الذی ارتضی لهم و لیبدلنهم من بعد خوفه امنا یعبدوننی لا یشرکون بی شیئا و من کفر بعد ذلک فاولئک هم الفاسقون.

وعده داد خدا به آنهایی از شما که ایمان آوردند و کردار شایسته کردند که جانشین و خلیفه گرداند ایشان را در زمین چنان که جانشین گردانید آنان را که پیش از ایشان بودند، و هر آینه ثابت می سازد برای ایشان، دین ایشان را، دینی که پسندیده و برگزیده است برای ایشان (دین اسلام) و همانا بدل دهد ایشان را پس از ترس آرامش و ایمنی، تا بپرستند مرا و شرک نیاورند بمن از چیزی (یعنی خلافت و حکومت و جاه، ایشان را از توحید و عبادت باز ندارد). هرکس مرتد شود یا در این نعمت کفران ورزد (بعد از این وعده ای که خدا فرموده) همانا که نافرمان و فاسق است.

در بسیاری از تفاسیر و کتب روایی آمده است که این آیه در حق آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) وارد شده و تأویل آن در شأن وجود مقدس امام زمان (عج) است (زمردیان، 1376، ص366).

8.رسالت ها و وظایف دولت کریمه:

با این بیان می توان استنباط کرد که رهبری دولت کریمه، که رهبری مسئولیت پذیر است خود این انتظار قرآنی را برای پیروان و تابعین خویش در قبل از شکل گیری حکومتش ایجاد کرده است تا آنان در قالب دعا با وظایف رهبری و آرمان های او در دولت کریمه آشنا شوند. اهم این وظایف را می تواند به شرح ذیل بر شمرد:

1-8- دعوت به سوی کتاب خدا، یعنی دعوت به تحقق فرامین کتاب خدا در زندگی فردی و اجتماعی توسط آحاد مردم.

2-8- قیام برای ترویج دین الهی، به نظر می رسد که قیام امری فراتر از دعوت باشد و چه بسا مستلزم جهاد و شهادت در راه دعوت به دین و کتاب الهی باشد.

3-8- آمادگی برای پذیرش خلافت الهی در سراسر زمین: این آمادگی با سیر تکاملی در عرصه های ایمان و عمل صالح در رهبران الهی بیشتر و بیشتر می شود و وعده الهی استخلاف در این صورت تحقق می یابد تا بتوانند احیاگر شوند. البته به تعبیر بزرگان، راه احیاگری (از حیث ظاهری و یا معنوی) برای همه انسان ها باز است و هرکس به سهم خود در نقش “خلیفه خدا” می تواند مظهر این وصف برجسته الهی باشد (جوادی آملی، 1379، ص 326). انجام این رسالت در گذشته از سوی الگوها و اسوه های الهی تا حدودی محقق شده است و رفتار خلیفه الهی آنان می تواند برای رهبران حال و آینده در چگونگی تحقق این امر، الگو باشد تا بتوانند از فرصت ها نهایت استفاده را بنمایند.

4-8- آغازگر برای جایگزینی دین الهی به جای سایر ادیان و تثبیت آن: گام چهارم پس از پذیرش خلیفه اللهی، اقدام برای تثبیت دین الهی ئی که مورد رضایت خداوند می باشد. است. رهبران آن دولت کریمه این کار را جزء مهمترین رسالت های خویش می شمارند. آنان کسانی هستند که: الذین ان مکنا هم فی الارض اقاموا الصلوه و امروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و لله عاقبة الامور

کسانی که اگر آنها را در زمین ساکن نمودیم نماز بپادارند و زکوه دهند و امر به معروف و نهی از منکر کنند و عاقبت کارها بدست خداست. (س22، آیه412).

امام باقر(ع) فرمود: این آیه متعلق به آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) است (زمردیان، 1376. ص368). بدیهی است پیروان این رهبران نیز از این امکان بهره مند خواهند شد. زیرا شایستگی های لازم برای انجام این رسالت را به دلیل معرفت و نزدیکی و ولایت و محبت ائمه(ع) بدست آورده اند زیرا همان طور که در برخی دعاها آمده است: اللهم فصل علی محمد و عترته… اللهم و کما اکرمتنا بمعرفته فاکرمنا بزلفته”

خداوند بر محمد و آل او درود فرست، خدایا، همانطور که از طریق معرفت او به ما کرامت بخشیدی با نزدیک کردن ما به ایشان هم به ما بزرگواری عطا بفرما.

بنابر این:

الف: معرفت و نزدیکی به پیامبر، دو سرمایه عظیمی هستند که موجب گرامی شدن و ارزشمند بودن آدمی می گردند و به انسان شرافت و بزرگواری می بخشند.

ب: ولایت و محبت ائمه علیهم السلام. تغییراتی در انسان ایجاد می کند و سرمایه هایی به انسان می بخشد که سبب پیدا شدن کرامت حقیقی در آدمی می شود.

این مفاهیم را می توان از برخی مضامین زیارت عاشورا هم استنباط کرد. (فراهانی منش، 1376، ص322).

پس چه بسا بتوان تصور کرد که در زمان ظهور و استقرار دولت کریمه، با توسعه دانش و بینش بشری از دو جزء به بیست و پنج جزء دیگر از طرفی و آمادگی و انتظار بشر برای پرتو افشانی خورشید تابان ولایت و هدایت، معرفت و ولایت امام عصر(عج) و رهبری دولت کریمه آنچنان عالم گستر شود که اکثر انسان ها به کرامت حقیقی نائل شوند و تمکن دین الهی در عالم بدون قوه قهریه و با نیروی محبت و ولایت فراگیر شود. (جوادی آملی،1371، ج2، ص 519):

5-8- ایجاد و توسعه امنیت: با ظهور دولت کریمه، همه خوف ها و ترس ها به امنیت و آرامش تبدیل خواهد شد. و از همه مهم تر خوف خود رهبری دولت کریمه هم به ایمنی مبدل خواهد شد. این که خوف و ترس حضرت از چیست؟ جای تأمل دارد. اما بعید به نظر می رسد که آن بزرگوار با آن عظمت و کرامت که همه عالم آفرینش به واسطه فیض وجود ایشان به حیات خود ادامه می دهند، خوف فردی و راجع به خود داشته باشد به نظر می رسد که چه بسا خوف حضرت و نگرانی ایشان از عدم تحقق دولت کریمه باشد و این که نتواند رسالت های پیش گفته را محقق سازد. هنگامی که دین الهی در جهان حاکم شد و خلافت الهی توسط آن حضرت استقرار یافت، در این صورت است که حضرت به عنوان رهبرو مؤمنان پیرو ایشان به آرامش نهایی دست می یابند چرا که می بینند به اهداف متعالی خود رسیده اند. و در پرتو این امنیت اعتقادی عمومی، سایر ابعاد امنیتی هم تأمین خواهد شد. دولت کریمه، امنیت سیاسی، اقتصادی اجتماعی و نظامی را در پرتو امنیت اعتقادی و فرهنگی پایه ریزی خواهد کرد.

6-8- تحقق عبودیت الهی و نفی شرک: رهبری دولت کریمه با پدید آوری مراحل پنجگانه فوق، مطمئن می شود که وظیفه عبویت خود را به نحو احسن و اکمل به انجام رسانده است، وگرنه هرگز تصور نمی رود که شخص امام(ع)، یک لحظه هم آلوده به شرک شده باشد. این رسالت شرک زدایی امام(ع) از همه گسترة گیتی است که هنوز انجام نشده است و ایشان را همواره در نگرانی و انتظار فرو برده است و برای تحقق آن دستور داده اند که و قاتلو ا هم حتی لا تکون فتنه و یکون الدین کله لله فان انتهوا فان الله بما یعملون بصیر (س8، ی40).

با اهل کفر کارزار کنید آنان را از پای درآورید تا فتنه و آشوب از میان برخیزد و دینی جز دین خدا باقی نماند و این دین بر همه ادیان غالب گردد. پس اگر بازگشتند خداوند به آنچه انجام می دهند بصیر و بینا است.

این آیه شریفه هم بنا به فرمایش امام صادق(ع) در شأن امام زمان(عج) است و تأویل آن هنوز واقع نشده است (زمردیان، 1376، ص369).

9.نقش های رهبری قبل از تشکیل دولت کریمه:

رهبر برای تحقق رسالت ها و آرمان های مورد انتظار در دولت کریمه، باید یک سلسله نقش هایی را ایفا نماید. بدیهی است در صورتی می تواند چنین نقش هایی را نشان دهد که خود در درون مایه اش از آن موهبت ها برخوردار باشد. و این ها هنوز از مقدمات تشکیل دولت کریمه به شمار می رود. مفاد دعا چنین است: اللهم اعزه و اعزز به، و انصره و انتصر به و انصره نصراً عزیزا و افتح له فتحا یسیرا، و اجعل له من لدنک سلطاناً نصیرا.اللهم اظهر به دینک و سنت نبیک حتی لا یستخفی بشیی من الحق مخافة احد من الخلق.

خدایا او را عزت بخش و بوسیله او (مؤمنان را) عزیز گردان و او را یاری کن و بوسیله او (مؤمنان را) یاری فرما، و او را نصرت کامل با عزت عطا فرما و گشایشی آسان به او عنایت کن و از جانب خود او را سلطنت و قدرت تفضل فرما. خدایا به دست او دینت و سنت پیامبرت را آشکار ساز تا آن که دیگر چیزی از حق و حقیقت از ترس فردی از خلقت مخفی نماند (قیومی، 1375، ص243).

رهبری دولت کریمه، تا رسیدن به سلطنت، نیازمند عامل است این عوامل دینی عزت، نصرت و فتح می باشند. بدین ترتیب که رهبری با داشتن عزت و قدرت نفوذ ناپذیر از طرفی از دورن احساس آرامش و استحکام می نماید. از بیرون هم نصرت و یاری خداوند و اولیاء او، وی را مطمئن می سازد که به آسانی، سنگرهای مقابل را یکی پس از دیگری فتح خواهد کرد. در صورت پدید آمدن فتح و پیروزی است که وی می تواند با بهره گیری از قدرت های درونی و بیرونی به سلطنت موعود دست یابد.

پس از بدست گرفتن قدرت و سلطه کامل که با یاری خدا بدست آمده است، در جهت تحقق قطعی اهداف یعنی اعلام آشکار دین خدا و روش پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به طور همه جانبه اقدام می کند، و تا آنجا پیش می رود که همه حقایق را آشکار ساخته و چیزی از حق و حقیقت از ترس افراد کافر و منافق ناگفته و ناپیدا نخواهد ماند. بنابراین می توان این مرحله را در قالب مدل ذیل ترسیم کرد:

از این مدل و الگوی نظام مند استنباط می شود که:

1-9- رهبر برای دست یابی به عوامل موفقیت، از جمله عزت و نصرت که دو عامل اساسی در فرایند رهبری هستند، باید از مظهر اصلی و جامع عزت استمداد جوید.

2-9- هدف رهبری از کسب عزت و یاری خدا، نباید دست یابی به اهداف شخصی باشد. بلکه هدف وی تشکیل دولت کریمه و گذشتن از مراحل فتح و سلطنت، فراگیر کردن دین الهی و سنت های پیامبر در سراسر زمین می باشد. در این صورت با فتحی آسان به حکومت الهی دست خواهد یافت.

3-9- رهبر برای رسیدن به آن هدف نهایی که باز برای رشد و تعالی انسان ها به سوی کمال مطلق است، باید امکاناتی را که بدست می آورد و در رأس همه آن ها عزت و نصرت ناشی از عنایات حضرت حق را میان مؤمنان توزیع و به آنان تفویض کند. رهبر عزیز با پیروان ذلیل کاری از پیش نخواهد برد. بنابراین او باید مایه عزت و نصرت پیروان باشد. تا آنان بتوانند با آمادگی کامل در رسیدن او به اهداف مرحله ای یعنی فتح آسان و سلطنت و کسب قدرت برای فراگیر کردن دین الهی و اهداف نهایی یعنی رساندن انسان ها به سوی کمال مطلق، از هر کوششی فروگذار نکنند.

4-9- در صورتی که نظام دولت کریمه بدین ترتیب شکل گیرد و حق با همه ابعاد و با شفافیت تمام بدون هرگونه ترس و واهمه ای برای همگان آشکار گردد، و در این راه رهبری دولت کریمه و پیروان مؤمن به او و به راه او، از هیچ کوششی دریغ نورزند، به طور طبیعی باز خورد آن، عزت بیشتر و نزول نصرت فراوان تر از سوی خداوند تعالی بر جامعه اسلامی خواهد بود.

10.آثار تشکیل دولت کریمه:

در ابتدای بحث مروری کوتاه بر زمینه ها و ابعاد دولت کریمه به عنوان مقدمه مطرح شد اما برای تعمق بیشتر جا دارد علاوه بر ابعاد فوق، ادامه دعا نیز مرور شود. پس از اعلام میل به دولت کریمه که در آن انتظار می رود تا:

1-اسلام و گروندگان به آن به عزت دست یابند.

2-نفاق و منافقان ذلیل شوند.

3-اهل اسلام از جملة فراخوانان و رسالت مداران به سوی پیروی از حق قرار گیرند.

4-اهل اسلام. رهبری دیگر افراد به سوی راه خدا را عهده دار شوند.

5-مؤمنان به کرامت و بزرگواری در دنیا و آخرت دست یابند.

اما این، همة آرزوها و آمال ها نمی باشد. در این میان اعتراف به دو نیاز مهم باید از سوی پیروان صورت گیرد و آن این که: اللهم ما عرفتنا من الحق فحملناه و ما قصرنا عنه فبلغناه

پروردگارا آن چه از حق که به ما شناساندی، ما را به عمل به آن وادار و آن چه کوتاه آمدیم ما را به مقام معرفت آن برسان.

بنابراین در اینجا باید توجه داشت که:

1-10- شناخت حق و دولت کریمه حق که یکی از ابعاد حق می باشد، از ناحیه خداوند تعالی باید صورت پذیرد، وگرنه خود انسان به خودی خود نمی تواند حق شناس و دولت حق شناس گردد. و این حق شناسی خود سپاس خاص می طلبد.

2-10- از طرف دیگر شناخت حق و وظایف حقانی یک پیرو در دولت کریمه کافی نیست بلکه باید آن را محقق و عملی ساخت و این هم بدون امدادهای غیبی و شهودی الهی برای انسان نا ممکن است.

3-10- مسلم است که بخشی از حق و ابعاد پیچیده دولت کریمه حق هم چنان برای محبان و پیروان امام علیه السلام و ولایت، ناشناخته باقی مانده است

4-10- این ضعف شناخت جبران پذیر است. بنابراین پیرو صادق باید همواره هم چنان که در تلاش برای عمل به علم و شناخت های خویش است، باید به دنبال و جبران و دفع کوتاهی های خود در مقام معرفت هم باشد. به عبارت دیگر هر روز تلاش بیشتری کند تا امام زمان خود را و دولت او را بیشتر و بهتر بشناسد و راه و روش های خدمت در دولت کریمه را بیابد. و این نیز جز با استمداد از درگاه حق ممکن نیست.

11.موانع شکل گیری و تحقق دولت کریمه:

برای تشکیل یک دولت آرمانی با صفت کریمه، مهم ترین رکن پس از رهبری آرمانی، پیروان آرمانی و کریم می باشند. این پیروان باید هم چنان که پیش از این گذشت دارای عزت و کرامت و شایستگی کسب نصرت الهی و دست یابی به فتح باشند. به گونه ای که پس از رسیدن به حکومت و سلطنت الهی، اهداف آرمانی خود را که همانا فراگیر کردن دین خدا و راه و رسم پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در سراسر گیتی می باشد، فراموش نکنند و گرفتار انحراف نشوند. پس باید قبل از شکل گیری دولت کریمه، پیروان و مسئولان خدمتگذار و معتقد به آن آرمان ها به طور کامل پرورش یابند تا بتوانند در سراسر جهان به شکلی خداپسندانه و منحصر به فرد حکومت مهدوی (عج) را اداره نمایند. آنچه که در ادامه دعای شریف افتتاح آمده است اشاره ای است به آفت ها و موانع دست یابی به عصر ظهور که طی آن از خدا می خواهیم که این آفت ها و تهدیدات و ضعف ها را از ما دور فرماید: اللهم المم به شعتمنا و اشعب به صدعنا و ارتق به فتقنا و کثر به قلتنا، و اعزز به ذلتنا و اغن به عائلنا، و اقض به عن مقرمنا، واجبر به فقرنا و سد به خلتنها، و سد به عسرنا، و بیض به وجوهنا، و فک به اسرنا، و انجح به طلبتنا، و انجز به مواعیدنا، و استجب به دعوتنا، و اعتنا به سؤلنا و بلغنا به من الدنیا و الاخرة امالنا و اعطنا به فوق رغبتنا.

خدایا به برکت آن امام همام پریشانی ما را را برطرف، پراکندگی امورمان را اصلاح، گسیختگی ما را به اتحاد، کمی عدة ما را به کثرت، ذلتمان را به عزت مبدل گردان. و خاندان ما را بی نیاز، و دین های مان را ادا و فقرما را جبران، و نقائص ما را برطرف و سختی ما را آسان، و ما را سپید رو بنما، و اسیران ما را آزاد، و خواسته های ما را روا، و وعده هایی که به ما دادی وفا، و دعاهای ما را مستجاب، و درخواست های ما را عطا نما، و به لطف و عنایت آن حضرت، ما را به آرزوهایی که در دنیا و آخرت داریم، برسان، و به حق او فوق آنچه مایلیم را به ما عنایت فرما. (قیومی، 1376، ص245).

همان طور که در عبارات بالا می بینم و پیش از این نیز گذشت می توان در حین این دعاها، مجموعه ای از قوت ها، ضعف ها و فرصت ها و تهدیدها را مشاهده کرد، که برای آن راهبردهایی هم ارائه شده است. به عبارت دیگر، می توان استنباط کرد که امام(ع) در عین حال که از خداوند تعالی درخواست رفع این موانع و محدودیت ها را می کند، به پیروان می آموزد که باید برای تحقق دولت کریمه تلاش کرد و این موانع را از میان برداشت...        

12-تحلیل راهبردی و نتایج حاصل از بررسی راهبردی دولت کریمه در دعای افتتاح:

1-11- دولت کریمه یک نظام منسجم برای تحقق آرمان های الهی است که از آغاز خلقت تا زمان ظهور ولی عصر(عج)، همه انبیاء و اولیاء به دنبال آن بوده اند.

2-11- این نظام در یک محیط فعالیت می کند و به حیات خود ادامه می دهد، بنابراین همانند همه نظام ها دارای دو محیط داخلی و خارجی می باشد.

3-11- محیط داخلی، نظام دولت کریمه، را مجموعه قوت ها و ضعف های آن تشکیل می دهند.

4-11 محیط خارجی نظام دولت کریمه را مجموعه فرصت ها و تهدیدات یعنی عوامل بیرونی شکل می دهند.

5-11- بدیهی است که این دو محیط یا دو نظام محیط خارجی و داخلی با یکدیگر در تعامل می باشند.

6-11- در این تعامل، عوامل دو محیط بر یکدیگر تأثیر می گذارند. پس نخست باید اجزاء عناصر و عوامل موجود در هر دو محیط را شناسایی کرد.

7-11- یکی از راه های شناسایی، تحلیل محتوای بیانات رهبر منتظر حضرت امام عصر(عج) که حکومت دولت کریمه را رهبری و اداره می فرمایند می باشد.

8-11- از جمله معارف وارد شده از ناحیه مقدسه حضرت دعای شریف افتتاح است که در اواخر آن پیرامون دولت کریمه آینده نظام مهدوی و ابعاد آن چشم اندازی را در قالب، دعا فراسوی پیروان گشوده اند.

9-11- با رویکرد به ادبیات مدیریت استراتژیک و استفاده از مدل برنامه ریزی استراتژیک SWOT چه بسا بتوان ابعاد چهارگانه مورد نظر را از متن دعا استخراج کرد.

10-11- این دسته بندی، فرصتی است برای تفکر عمیق تر در اصل موضوع دولت کریمه و در این دعا به عنوان یک پژوهش موردی...بخش دیگری از آنچه که در جدول نمونه آمده است را در متن دعا چنین می خوانیم: یا خیرالمسئولین، و اوسع المعطین، اشف به صدورنا و اذهب به غیظ قلوبنا، و اهدنا به لما اختلف فیه من الحق باذنک، انک تهدی من تشاء الی صراط مستقیم، و انصرنا به علی عدوک و عدونا اله الحق امین.

ای بهترین سؤال کنندگان و ای گشاده دست ترین عطا کنندگان، بوسیله او سینه های ما را شفا بخش، و خشم دلهایمان را فرونشان، و ما را با وجود همه اختلافات به حق هدایت فرما، که تو البته هرکه را بخواهی به راه راست هدایت می فرمایی، و بوسیله او ما را بر دشمنانت و دشمنانمان یاری نما، ای خدای حق این دعا را به کرمت مستجاب فرما، آمین.

اگر بتوانیم نگاهی عمیق تر به این کلمات درر بار داشته باشیم، دریادریا صدف مروارید از دانش و نگرش مهدوی را با قلب خود صید خواهیم کرد. بلکه، باید گفت که در دریای پر از مروارید او صید کلمات گهربارش خواهیم شد. افسوس که موانع حرکت و زنجیرهای نفسانیت و همان بیماری های قلبی و کینه ها و حسدها، سنگ راه مان شده اند. 

مسأله این جاست که دلهای ما بیمار است و سراسر قلب هایمان را آتش خشم نسبت به یکدیگر فرا گرفته است تا آنجا که خود ما را هم دارد می سوزاند. و اگر در نظام پاسخگویی به درخواست و اعطاء پایان ناپذیر به تقاضا قرار نگیریم، این دو بیماری جان گداز شفا نخواهد یافت و در نتیجه اختلاف در حق از میان ما رخت بر نخواهد بست و به صراط مستقیم هدایت نخواهیم شد در نتیجه از یاری خدا برای پیروزی بر دشمنان خدا و دشمنان خودمان محروم خواهیم ماند.

شفای سینه های بیمار و فرونشاندن آتش خشم دلها، دو مقدمه واجب برای حرکت به سوی دولت کریمه مهدوی هستند. بنابراین پیروان مهدی(عج) باید نخست سخت تلاش کنند و بخواهند تا با کمک خود حضرت از مس وجودشان، زنگارهای ضلالت و گمراهی را بزداید، و آنان را با اجازه حضرت حق از آتش اختلافات رهایی بخشد. البته ریشه های توسعه این اختلافات به دلیل فقدان شایستگی های لازم برای ظهور حضرت و از دست دادن وجود مقدس پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و تعالیم آسمانی او در جامعه اسلامی است. در پی این تهدید بزرگ عوامل محیطی تهدید زای دیگر هم، جوامع الهی را سخت تحت فشار قرارداده اند بدین ترتیب هر روز دشمنان بیشتر، تعداد مؤمنان کمتر، فتنه ها و بلاهای وارد بر مؤمنان شدیدتر و بلکه همه عوامل محیطی دست در دست هم بر علیه هر آنچه ایمانی است و بوی حق از آن به مشام می رسد، بسیج شده اند تا ریشه اسلام و حتی توحید را برکنند. در اینجاست که باید شکایت به نزد خود حضرت حق برد که:اللهم انا نشکو الیک فقد نبینا و غیبة ولینا و کثرة عدونا و شدة الفتن بنا و تظاهر الزمان علینا و صلی علی محمد و آله.

خدایا، ما بدرگاه تو از فقدان پیامبرت که سلام و درود بر او باد، و از غیبت امام و بسیاری دشمنان و کمی عددمان و فتنه های سخت بر ما و غلبه محیط روزگار بر ما، برتو شکوه می کنیم. پس بر محمد و آل او درود فرست.

بنابراین، هنگامی که جانها به لب می رسد، پناهگاهی جز خود حضرت حق برای مؤمنان نمی ماند تا آنجا که خود امام عصر(عج) هم همراهی سایر مؤمنان را طلب می کنند و می خواهد که آنان همنوا با او به درگاه دوست عرض کنند که:

و اعنا علی ذلک بفتح منک تعجله و بضر تکشفه، و نصر تعزه و سلطان حق تظهره و رحمة منک تجللنناها و عافیة منک تلبسناها برحمتک یا ارحم الراحمین.

پس بر محمد و آلش درود فرست و مار ا در همه این امور یاری کن، بفتح زودرسی از جانب خود، و بر طرف ساختن رنج و سختی و نصرت با عزت و سلطنت حقه که آن را آشکار گردانی و رحمتی از تو که بر همه شامل نمایی، و لباس عافیت که بر ما بپوشانی، به حق رحمتت ای مهربانترین مهربانان.

12- سخن پایانی:

اکنون با این سیر اجمالی، به نظر می رسد آمادگی های ذهنی لازم برای تعمق بیشتر در متن دعا که خود یک مجموعه کامل است فراهم شده باشد. بنابراین از خواننده محترم که تاکنون زحمت همراهی و سیر در این سفر را به خود هموار کرده اند، تقاضا می شود تا یکبار دیگر با مروری عمیق تر در متن دعای افتتاح نسبت به ارزشیابی و شناخت مجدد ابعاد محیطی مطرح در دعا در قالب جدول قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و تهدید ها، اقدام فرمایید. باشد که راهنمایی های شما موجب تقویت و تعمیق بیشتر این اثر شود و زمینه ای برای شرکت در نهضت جهانی مهدوی(عج) پدید آید ان شاءالله...                                                       

فهرست منابع منابع و مآخذ

1.قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشه ای(ره)، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1380.

2.الوانی سید مهدی، حسین خنیفر، حامد حاجی ملا میرزایی، سید مهدی میری، ارائه چارچوبی برای نظام و محدوده خط مشی گذاری، تصمیم گیری و عمل در فضای مجازی،. 1393

3.جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، صورت و سیرت انسان در قرآن، تهران، مرکز نشر اسراء، 1379.

4.دیوید، فرد، مدیریت استراتژیک؛ ترجمه سید محمد اعرابی وعلی پارسائیان، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1380.

5.زمردیان، احمد، بیان حقیقت، شیراز، انتشارات نوید شیراز، 1376.

6.سلیمان، کامل، روزگار رهایی – ترجمه علی اکبر مهدی پور، تهران، نشر آفاق، 1371، ج1و2.

7.فراهانی منش، علی رضا، دعا شناسی موضوعی، جلد اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1376.

8.قمی، عباس، مفاتیح الجنان، ترجمه: موسوی دامغانی، قم، 1378.

9.قیومی، جواد، صحیفه المهدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1375.