موسیقی بلوچستان

زندگی قوم بلوچ آمیزه ای از مراسم ، آیین ها ، و عقاید و باورهایی است که ریشه در سنتی دیرین دارند .کم تر مراسم یاآیینی را در این منطقه می توان یافت که با موسیقی همراه نباشد . مراسم بلوچی در مجموع یا آیین های کیشی – مذهبی هستند و یا جشن ها و اعیاد .
عمده ترین آیین های کیشی – مذهبی عبارتند از گواتی ، مولود ( مالاد و پیر پتز ) ، انواع زار ، محفل درویش های صاحبان ، مجال،س ترحیم . مهم ترین جشنها هم عبارتند از عروسی ، زایمان ، ختنه سوران ، هامین ( خرماچینی ) و گندم چینی .

حفظ برخی سنن قومی ، که با موسیقی توام است ف مثل مراسم ختنه سوران ، عروسی ، رقص گواتی و … موجب شده است نمونه هایی از موسیقی اصیل این منطقه برحای بماند . به علاوه در گوشه و کنا ر بلوچستان معدودی نوازنده ی دوره گردهستند که به موسیقی سنتی خود وفادار مانده اند . نوازندگان دوره گرد ، که این حرفه را از نیاکان خود نسل به نسل به ارث می برند ، در ابتدا لانگو نامیده می شدند و سپس لوری لقب گرفتند و هم اکنون نیز به همین نام شناخته می شوند ، به جز تنبورگ نوازان که به پهلوان شهرت دارند .
به طور کلی اساس ملودی ها بر مبنای مفاهیم متفاوتی تدوین شده اند از جمله :

لیکو و زهیروک ، آوازهایی هستند که در فراق نزدیکان مثل پدر ، مادر ،برادر ، خواهر و همچنین دوست و معشوق و حتی در دوری از وطن خوانده می شوند . در ابتدا زهیروک را فقط زنان در حین کارهای روزمره می خوانده اند . این نحوه ی اجرا امروز دیگر متداول نیست و زهیروک را خوانندگان مرد به هم راهی سرود (قیچک ) اجرا می کنند .

کردی ، مضمون آن عینا مثل لیکو و زهیروک بیان هجران و فقدان است . این مضامین به لهجه ای است که در رودبار و منطقی بین ایران شهر و کرمان متداول است .آواز کردی بیش از همه جا در ایران شهر و بمپور رواج دارد .

موتک ( موتق ) موتک به مراسم ترحیم اختصاص دارد . محتوای این آواز شامل مناقب شخص متوفاست و تالم ناشی از مرگ را بیان می کند براین اساس موتک را می توان نوعی مرثیه به شمار آورد .

شعر که در زبان بلوچی به آن شیر می گویند ،عبارت از آواز ی است که مضمون آن را داستان های حماسی ، عشقی و وقایع تاریخی و رویدادهای اجتماغی ، پند و اندرز و… تشکیل می دهد . مشاییر ( شاعر ) کسی است که شیر را با ساز و آواز اجرا می کند . به شاعر پهلوان نیز می گویند پهلوان ترکیبی است از دو کلمه پهلوان و وان .پهلو که ریشه پهلوی دارد ، به معنی شجاع و دلاور است و وان به معنی خواننده . وانگ در بلوچی نیز به معنی خواندن است . بنابراین پهلوان ییعنی خواننده یا بازگو کننده ی شجاعت و دلاوری ها .

از جمله سروده های حماسی می توان به میر قنبر ، چاکر وگوهرام اشاره کرد . داستان این سروده حدود چها ر قرن و نیم در زمان شاه طهماسب اول و در دوران حکومت همایون شاه ، دومین پادشاه گورکانی هند ، در ایران روی داده است . پادشاه ایران سعی دارد تاج و تخت از دست رفته ی سلطان هندی را باز گرداند اما محور روایت براساس زندگی و ماجراهای بیوه زن نامدار و ثروت مندی به نام گوهر است که تقاضای ازدواج میرگوهرام خان ، یکی از حکام منطقه ، را ردمیکند و بر اثر آن سلسله ماجراهایی پیش می آید که به درگیری بین دو طایفه ی رند و لاشاری به مدت 30 سال منجر می شود . شعر چاکر و گوهرام از دو قسمت تشکیل می شود و هر یک از این قسمت ها پیروزی یکی از این دو طایفه و شکست دیگری را توصیف می کنند .

تاریخی قوم بلوچ ، قهرمانان در مبارزات خود بیش از آن که اهدافی نظیر راه زنی ( در بعد منفی مبارزه ) یا گرایش های ملی ( در بعد مثبت مبارزه ) داشته باشند ، هدف نهایی خود را بر احقاق حق متمرکز کرده اند . در موتردی نیز که مبارزات به درگیری هایی با بیگانگان انجامیده است ، انگیزه های اصلی بیشتر قومی و قبیله ای است تا احساسات ملی گرایانه . در متن اشعار نیز مضامین و باورهای قومی جلوه گر هستند .

گواتی ، مربوط به مراسمی می شود که باری رفع بیماری های روحی و و اختلافات روانی یا بنا به اعتقاد افراد محلی ، شفای شخص جن زده و خارج ساختن روح پلید از جسم بیمار صورت می پذیرید .واژه گواتی به معنی باد است . هم چنین به بیماری گفته می شود که گوات در حسم او حلول کرده باشد . رقص یا تحرکات یکنواخت جسمانی در مراسم گواتی شبیه سماع خانقاهی درویشان است . در مراسم گواتی ، استفاده از سازها متناسب با میزان پیشرفت بیماری است .

ساز ( بازی ساز ) مربوط به بیماری است که به خفیف ترین درجه گواتی مبتلا است در ساز فقط یک نوازنده ی قیچک شرکت دارد . در این مراسم زنهای شرکت کننده با آواز نوازنده ی قیچک را همراهی می کنند . گواتی با ادای کلمات به فارسی ، بلوچی ، عربی ، هندی ، و سواحلی ( زبان رسمی تانزانیا و کنیا و مجمع الجزایر کومور و بسیاری از کشورهای ساحلی شمال و جنوب شرقی قاره افریقا )تلاش می کند بیمار را به وجد آورد .

کپار ( بازی کپار ) هر گاه بیمار به درجه ی شدیدتری از گواتی مبتلا باشد . برای او کپار تجویز می کنند در کپار علاوه بر قیجک دهل نیز شرکت دارد . پس از پایان بازی کپار قهوه و ذرت برشته و حلوا بین شرکت کنندگان تقسیم می کنند .

ولاگ ( بازی ولاگ ) به این بازی هونله نیز می گویند . چنان چه در بازی نهایی بیمار بهبود نیابد ، مرگ او حتمی است و بنابر استطاعت بیمار باید مرغ ، گوسفند شتر و یا گاو قربانی کنند و از شرکت کنندگان در مراسم پذیرایی شود . متن آوازهای گواتی در درجه اول مدح لعل شهباز ( از بزرگان متصوفه ، اهل مرند آذربایجان که به ایالت سند مهاجرت کرد ) و عبدالقادر گیلانی است علاوه بر این الله هو ، رسول الله ، الله من پیکرون نیز ذکر گرفته می شود .

در موسیقی بلوچ آوازهایی مانند نازینک در مزاسم عروسی ،هالو و شپتاکی در مراسم زایمان و تبریک تولد کودک خوانده می شوند . آواز نعت نیز که حاوی مدح و ثنای حضرت محمد (ص) و آل او و بزرگان اسلام است کاربرد دارند .

برخی نجواهای موزون که از فریادهای دیرینه ی محبوس در گلوی بلوچ و نیز اقلیم خشک منطقه سرچشمه می گیرد در ساز قیچک ، آهنگ محزون و دل نشین و تجلی فرافکنانه پیدا می کنند از جمله ، ساعت طلایی ، پیش بندش ببند ، هوا چه گرمه بیابادم بزن این آهنگ با ریتم دل نشین به صورت دسته چمعی و به نحوی سرور آورین ، هم نوا با قیچک خوانده می شود .