ساخت زیورهای ترکمن در کارگاه های استادکاران نقره‌کار با وسایل ابتدا یی و روشهای خاص صورت می گیرد.
ساخت زیورآلات ترکمن که عمدتاً شامل زیورآلات زنان می‌باشد، به عنوان یکی از صنایع دستی هنری توسط تعداد معدودی از صنعتگران ترکمن صورت می‌گیرد. این زیورها معمولاً از نقره ساخته می‌شود و از این رو صنعت زیورسازی ترکمن را نقره کاری نیز می‌گویند.
البته علاوه بر نقره، از فلزات کم ارزش‌تر آلیاژی نظیر برنج و ورشو نیز زیور درست می‌شود که ارزش آنها کمتر است. به علاوه در زیورهای نقره‌ای از ورقه‌های طلا و آب‌طلا نیز استفاده می‌شود.
از زیورهای نقره‌ا ی در گذشته زیاد استفاده می‌شد که این امر به علت قیمت کمتر نقره در مقایسه با طلا، امکان استفاده از آن در سطحی عمومی‌تر فراهم بوده است. کراهت استفاده از طلا بر ی مردان در دین مبین اسلام نیز یکی از علل عمومیت استفاده از نقره می‌باشد. امروزه این زیورها علاوه بر استفاده در بازارهای محلی و داخلی بعضاً به بازارهای خارجی نیز صادر می‌شوند که در صورت سامان دهی می‌تواند به عنوان یکی از تولیدات صادراتی منطقه درآید. علاوه بر آن این صنعت می‌تواند میزان زیادی اشتغال ایجاد نماید.
درباره تاریخ زیورسازی در میان ترکمن‌ها اطلاعات زیادی وجود ندارد ولی مراجعه به ادبیات شفاهی و داستان‌های مکتوب چند سده اخیر ترکمن نشان از استفاده از زیورآلات نقره‌ای در بین ترکمن‌ها دارد و فن زیورسازی به عنوان یکی از تکنیک‌های مورد استفاده در بین هنرمندان ترکمن نقل شده است.
ساخت زیورهای ترکمن در کارگاه های استادکاران نقره‌کار با وسایل ابتدا یی و روشهای خاص صورت می گیرد.
زیورآلات ترکمن را بر اساس نوع کاربرد آنها می‌توان به یازده گروه زیورها ی لباس، سر و پیشانی، مو، گوش، گردن و سینه، مچ دست، انگشت، کمر، ابزار کار زنان، کودکان و زیورها ی اسب تقسیم بندی نمود.
در هر یک از یازده گروه فوق می‌توان چندین زیور را نام برد که ما ذیلاً به بررسی جداگانه هر یک از آنها می پردازیم.
1) زیورها ی لباس
الف) تِنِه‌چیر: زیوری است که اغلب مثلث کوچک در وسط آن به چشم می‌خورد و نقوش ریز هندسی دیگر در اطراف آن قرار دارد. از قاعده مثلث شرابه‌هایی با زنجیر آویزان است، روی تکه‌هایی که اشکال هندسی دارد، نگین‌هایی نشانده می‌شود. بر سر این زیور حلقه‌ای کوچک تعبیه می‌شود که به وسیله آن زیور به کُت زنان، در دو طرف بالای سینه دوخته می‌شود. «تنه‌چیر» مثل گوشواره جفت و هم شکل ساخته می‌شود که یکی در طرف راست و دیگری در سمت چپ کت قرار می‌گیرد. از «تنه‌چیر» اغلب زنان «تکه» استفاده می‌کنند.
ب) چاپراز: نام این زیور ترکیبی از دو کلمه چپ و راست است که دو تکه زیور متصل به یکدیگرند و شکل‌های مختلف دارند. این زیور در روپوش زنان ترکمن (به نام «دون») مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ج) سکّه: روی کت زنان و دختران ترکمن در دو طرف لباس، بین «تنه‌چیر» و «چاپراز» با سکه‌های قدیمی و قلاب‌دار (حلقه) که به لباس دوخته شده زینت می‌یابد و روی آستین‌های کت نیز معمولاً ردیف‌هایی از سکه‌های قدیمی می‌دوزند.
د) بازبند (بازوبند) یا «قول‌باغ»: این زیور به دو شکل است. یکی دایره‌ای شکل بوده و تک نگینی در وسط آن قرار دارد و شکل دیگر آن مربعی می‌باشد که دو شاخ قوچ نقره‌ای بر روی آن لحیم شده است. معمولاً این زیور را با شرابه‌هایی مزین می‌کنند. بازوبند به کت زنان و دختران در قسمت بازو دوخته می‌شود.
2) زیورهای سر و پیشانی
دختران ترکمن پس از ازدواج به جای کلاه از سربندهایی که به صورت خاصی دور سر پیچانده می‌شود، استفاده می‌کنند. به سربند زنان عموماً «آلین‌دانگی» گفته می‌شود. این سربند را همانند کلاه دختران، با زیورهای نقره‌ای مطلّا تزئین می‌کردند. نحوه بستن این سربندها در بین طوایف مختلف ترکمن متفاوت بوده و به شکل زیر می‌باشد.
الف) خازاوا: زنان یموت سربند خود را «خازاوا» و زیورهایی که به آن می‌دوزند را «خازاوا شای» می‌گویند. سربند زنان یموت از پارچه قرمز و مربع شکل است که آن را به صورت نواری چند لایه درآورده و به دو سر می‌بندند. در پیشانی و دو طرف خازاوا زیورهایی به چشم می‌خورد.
ب) اگمه: سربند طوایف «تکه» و «گوگلان (یکی دیگر از ایلات ترکمن)» بزرگتر و بلندتر از سربند زنان یموت است. زنان این طوایف از پوشال جارو برای سربند استفاده می‌کردند و دور پوشال را پارچه ابریشمی می‌دوختند. این زیور را «اِگمه» می‌گویند. اگمه برخلاف زیور پیشانی زنان یموت، که از تکه‌های متصل به هم ساخته شده، از نقره مطّلا و یکپارچه است و عرض آن معمولاً 33 و ارتفاع (بلندی) آن 15 سانتیمتر است. روی «اگمه» را با نگین‌هایی از عقیق و دیگر سنگهای گرانبهای رنگی مرصّع می‌کنند شرابه‌هایی در لبه پائینی و دو طرف برخی از «اگمه»ها هست که به هنگام استفاده روی پیشانی قرار می‌گیرد. به این شرابه‌ها «شِلپه» می‌گویند.
ج) قبه (قبّا): زیوری به شکل نیمکره را گویند که دورتادور آن شرابه‌هایی آویزان است. روی این شرابه‌ها نگین‌هایی از عقیق می‌نشانند که نگین اغلب آنها به رنگ قرمز است. روی نیمکره را با سیمهای بافته نقره‌ای که «سیم بورما» نامیده می‌شوند، تزیین می‌کنند. این سیم‌ها به شکل زوج بوده و روی هر قسمت نگین‌هایی به رنگ قرمز قرار می‌دهند. در بالای نیمکره، استوانه‌ای کوچک است که بر روی آن شرابه‌های کوچک می‌آویزند، «قبّه» مختص دختران است و به کلاه‌های سوزندوزی شده به نام «بؤروک» دوخته می‌شود. به «قُبّه» زیورهایی به نام «قولاق‌چا» و «ینگسه‌لیک» نیز اضافه می‌کنند. «قولاق‌چا» زیور دوطرف «قبه» است و به شکل مستطیل که با نگین‌های رنگی مرصّع می‌شود. این مستطیل از تکه‌های هندسی که به هم وصل و زنجیر شده‌اند، تشکیل می‌شود این بخش در دو طرف سر، از روی گوش‌ها آویزان می‌شودو معمولاً تا سرشانه می‌رسد.
«ینگسه‌لیک» نیز هم‌شکل «قولاق‌چا» است و در پشت سر آویزان می‌شود. این زیور نیز همانند «قُبّه» به کلاه دوخته می‌شود. «قولاق‌چا» بر اساس طرحی که دارد، نام‌های مختلفی به خود می‌گیرد. «اوچ‌قاشلی قولاق‌چا» یعنی «سه نگین‌دار» یا «اوچ قبه‌لی قولاق‌چا» یعنی «سه قبّه‌دار» که البته این اسامی و طرحها را در زیورآلات دیگر نیز می‌توان یافت.
بخش دیگری که به «قُبّه» اضافه می‌کنند، زیور پیشانی است. این زیور نیز به شکل مستطیل و با طرحهای مختلف است و به گونه‌ای به کلاه دوخته می‌شود که روی پیشانی را می‌پوشاند. برخلاف دو نوع قبلی که به صورت عمودی به کلاه دوخته و آویزان می‌شود این یکی به صورت افقی روی پیشانی قرار می‌گیرد. به زیور پیشانی عموماً «آلین‌شای» گفته می‌شود.
3) زیورهای مو
زنان و دختران ترکمن برای زیبایی گیسوان خود از زیورهای گوناگونی استفاده می‌کنند که عبارتند از:
الف) آسیق: این زیور به شکل قلب بوده و در اندازه‌های مختلف تهیه می‌شود. در وسط آسیق نگینی بزرگ از سنگهای قیمتی تعبیه شده که رنگ آن قرمز و جگری (زرشکی) می‌باشد. در بالای «آسیق» حلقه‌ای قرار دارد که بندی پارچه‌ای را از این حلقه عبور داده و به وسیله این بند به گیسوان خود می‌بندند. «آسیق» در پشت، روی کمر قرار می‌گیرد و زیوری است برای زنان که گیسوان خود را در پشت قرار می‌دهند و معمولاً نوعروسان از آن استفاده می‌کنند.
«آسیق» در اندازه‌های مختلف بوده و برخی از آنها به قدری بزرگ است که کاملاً پشت کمر را می‌پوشاند. «آسیق» کوچک را «آسیق‌چا» گویند. برخی از آنها دارای شرابه‌هایی هستند که آن را «دؤکوریم‌لی آسیق» می‌گویند. «اوچ آسیق» نیز نوعی «آسیق» بوده که در آن سه «آسیق» کوچک را با بند مهره‌دار به هم وصل می‌کنند و به مو می‌بندند. اگر اندازه «آسیق» بزرگ باشد، آن را علاوه بر بستن به مو با بندی به گردن نیز می‌بندند تا سنگینی آن فقط بر مو وارد نشود «آسیق» از تکه‌های کوچک به هم زنجیر شده‌اند که زنان طایفه «یموت» مورد استفاده قرار می‌دهند.
ب) مونجوق: زیوری است که از قطعه‌های هندسی شکل در طول و عرض تشکیل شده است. تعداد قطعه‌ها متفاوت بوده و به بزرگی و کوچکی «مونجوق» بستگی دارد.
هر یک از قطعات مجموعه، دارای نام‌های مختلفی می‌باشد. به قطعات میانی «قورباقا» و قطعات زنگوله‌دار «قوبّا» و قسمت بالا را «حوزا» گویند، «دؤرت حوزالی» (چهار غوزه‌دار)، «اوچ قورباقالی» (سه قورباغه‌دار) «اوچ قوبّالی و بأش قوبّالی» (سه قبه‌دار و پنج قبه‌دار) نیز از این نوع می‌باشند. برخی از «مونجوق»ها قطعه‌هایی «آسیق» مانند دارند که «آسیق‌لی مونجوق» (مونجوق آسیق‌دار) و «اوچ آسیق‌لی مونجوق» (مونجوق سه آسیق‌دار) گویند.
در انتهای «مونجوق» یک ردیف منگوله نقره‌ای آویزان بوده که سر آنها نیز گلوله‌هایی کوچک توسط زنجیر آویزان شده که به آن «دوومه» می‌گویند. داخل این «دوومه»ها سنگریزه، براده آهن یا ساچمه‌های کوچک قرار می‌دهند تا هنگام حرکت آنها صدا ایجاد شود. «مونجوق» را با بند پارچه‌ای، پشمی یا ابریشمی به نام «آلاجایوپ» به مو می‌بندند. اگر «مونجوق» سنگین باشد مثل «آسیق» علاوه بر مو با بندی به گردن یا سر نیز می‌بندند.
«مونجوق» نیز مثل «آسیق» در پشت سر قرار می‌گیرد و از زیورهای خاص زنان است.
4) زیور گوش
زیور گوش فقط شامل گوشواره است که به آن «قولاق حالقا» می‌گویند. گوشواره زنان یموت به شکل دایره و گوشواره زنان تکه به شکل مثلث می‌باشد.
در گوشواره‌های دایره‌ای نصف دایره صفحه نقره‌ای مطلاست و روی آن طرح و نقوش کار شده و نگین‌هایی نیز روی آن نشانده می‌شود.
نصف دیگر دایره خالی است و به وسیله سیم نیم‌دایره محیط آن مشخص می‌شود. این سیم از سوراخ گوش عبور داده می‌شود. روزنه کوچک سر سیم به چنگه‌ای خروسک شکل در بالای نیم دایره پائینی قفل می‌شود. برخی از این گوشواره‌ها به قدری بزرگ و سنگین است که علاوه بر قرار گرفتن در سوراخ نرمه گوش آن را با بندی از بالای گوش می‌آویزند. گوشواره‌ها دارای طرح و نقوش زیادی می‌باشد که عبارتند از شاخ قوچ، نوک پرنده، سر پرنده، پرنده بال گشوده، قندیلی، سر مار، ستاره و هلال.
5) زیورهای گردن و سینه (گردنبند و یا سینه‌ریز)
الف) گُل یقه: یکی دیگر از زیورآلات زنان ترکمن است که در واقع نقش دکمه یقه پیراهن را دارد. البته این کارکرد مربوط به گذشته بوده است و امروزه گل یقه را با نخ جداگانه به گردن می‌بندند. از نظر شکل، گل یقه دقیقاً شکل سپر را دارد و در واقع عیناً شکل کوچک سپر را به نام گل یقه درست کرده‌اند. به جای دسته سپر در پشت گل یقه برجستگی وجود دارد که در جادکمه یا نخ یقه قرار می‌گیرد. گل یقه دارای چند ردیف نگین از جنس عقیق و فیروزه می‌باشد که در اشکال دایره‌ای، شش ضلعی و مستطیل دیده می‌شود.
ب) بیقاو (طوق): حلقه بزرگ طوق مانندی را گویند که یک طرف آن به وسیله گیره یا لوله باز و بسته می‌شود و در قسمت جلو گردن قرار می‌گیرد. روی آن طلاکاری شده و نگین‌هایی نیز بر روی آن می‌نشانند و برخی از آن نیز با شرابه‌هایی تزئین شده است.
ج) تومار: «تومار» آویزه گردنی است که غالباً به شکل مثلث بوده و بر قاعده آن استوانه توخالی لحیم‌کاری شده است. برخی «تومار»های بزرگ علاوه بر مثلث و استوانه، دارای اجزایی مستطیل و مربع شکل و با شرابه‌های زیادی که انتهای آنها با زنگوله‌هایی (به نام دوومه) به زنجیر وصل شده است. این زیور با بند پارچه‌ای یا نخی یا بند مهره‌دار (مثل تسبیح) و یا با تکه‌های هندسی کوچک که به هم زنجیر شده باشند از گردن آویخته می‌شود. برخی از این «تومار»های بزرگ را برای این که به صورت منظم روی سینه قرار گیرد، روی تکه پارچه‌های هم‌اندازه می‌دوزند و روی آن را با نگین‌هایی تزئین می‌کنند. در زمینه تومار نقش و طرح را روی صفحه نقره‌ای طراحی شده کار می‌کنند و زمینه آن را با قلم خالی می‌کنند.
در بخش استوانه‌ای «تومار» که باز و بسته می‌شود و دارای درپوش است، انواع دعا و طلسم قرار می‌دادند. از این تومارها برای انتقال یادداشت‌های سری خوانین و سلاطین توسط پیک‌ها استفاده می‌شده است. «آچار باغ»، «هیکل»، «دوغا قاپ»، «داغدان»، و «آداملیق»، از جمله تومارها محسوب می‌شوند.
د) داغدان: همان چوب درخت داغداغان است که در بین ترکمن‌ها درخت مقدسی می‌باشد چوب خراطی شده داغداغان را به گهواره نوزادان می‌بندند تا حافظ سلامتی کودک باشد. در نقره‌کاری نیز شکل چوب خراطی شده را گرفته و طرح آن را به نقره انتقال داده‌اند. و آن را با زنجیر و زنگوله و شرابه تزئین نموده‌اند.
6) زیور مچ دست
بیله‌زیک (النگو): دستبندی است بزرگ و قطور که دو سر آن در پشت دست به هم می‌رسد ولی بین دو سینه باز بوده و دو طرف این قسمت دارای دندانه می‌باشد که از این قسمت دستبند را به دست می‌بندند. دستبند با سیمهای نازک به شکل ملیله کاری و یا به روش برجسته‌کاری به قسمتهای مساوی تقسیم و در هر قسمت یک ردیف نگین‌گذاری شده که هر یک از این قسمتها را «قوشما» می‌گویند.
بزرگترین دستبندها دارای پنج قسمت هستند که هر یک از آنها دارای پنج ردیف نگین می‌باشد و اندازه قطر دایره آن در قسمت بالای دست نسبت به قسمتی که در مچ دست قرار می‌گیرد، بزرگتر است. به این دستبندها «بأش قوشمالی بیله‌زیک» گفته می‌شود. کوچکترین بیله‌زیک از یک قسمت تشکیل شده است.
7) زیور انگشت
یوزوک (انگشتر)
زنان ترکمن غالباً تک انگشتر به انگشت می‌کنند اما گاهی 5-4 انگشتر که با زنجیر به هم متصل شده‌اند نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. به این نوع انگشترها «کوکن‌لی یوزوک» گفته می‌شود. گاهی اوقات این انگشترها به جای اتصال به هم، با زنجیرهایی به دستبند نیز وصل می‌شوند، در این صورت ردیف قرار می‌گیرند. انگشتر زنان ترکمن اغلب تک نگین بزرگی بوده که از جنس عقیق و سنگهای قیمتی دیگر می‌باشد.
8) زیور کمر (کمربند)
کمربند را در زبان ترکمنی «قوشاق» می‌گویند. استفاده از این کمربند به عنوان زیور در بین زنانی که از استطاعت مالی بالایی برخوردار بودند، مرسوم بوده است. این زیور سنگین و توپر بوده و عرض برخی از آنها به ده سانتیمتر می‌رسید. روی کمربند را با عقیق و فیروزه‌های دشت جواهر نشان می‌کردند و انتهای کمربند دارای سگک و قلاب زیبایی بوده است که برخی از آن نیز با شرابه‌ها و زنگوله‌هایی در لبه پائینی تزئین می‌شد.
9) سایر زیورهای مربوط به زنان
به غیر از موارد ذکر شده فوق در نقره‌کاری ترکمن وسایل نقره‌ای دیگری نیز ساخته می‌شده است. از جمله آنها کاردهای نقره‌ای و شانه یا باش داراق می‌باشد. باش داراق‌های نقره‌ای نگین‌دار و مرصّع شده می‌باشند و برای شانه کردن گیسوان زنان و دختران کاربرد دارد. این شانه‌ها دو طرفه هستند و یک طرف آنها دارای دندانه‌های ریز و نزدیک به هم و طرف دیگر آن دارای دندانه‌های درشت و با فاصله می‌باشند.
10) زیورهای ابزار کار
الف- سارماق: از وسایل ریسندگی پشم است. پشم‌های فتیله شده را به دور «سارماق» می‌پیچانند. در یک سر آن حلقه‌ای وجود دارد که هنگام کار انگشت کوچک در این حلقه قرار می‌گیرد و در سر دیگر آن شرابه‌ها و زنگوله‌ای قرار می‌دهند تا هنگام کار صدا دهد به این وسیله «کوموش سارماق» (سارماق نقره‌ای) می‌گویند.
ب) ایقماچ: این هم یکی از ابزار ریسندگی و تابندگی است که آن را در انتهای دوک نخ‌ریسی قرار می‌دهند تا وزن آن سنگین شده و در هنگام تابندگی نخ ریسیده شده جمع نشود. ایقماچ مخروطی شکل است و دارای سوراخی به قطر دوک می‌باشد که دوک در داخل آن قرار می‌گیرد. این وسیله را نیز با شرابه و زنگوله تزئین می‌کنند.
ج) یونگسه (انگشتانه): از وسایل سوزندوزی است و غالباً یک انگشتری با رنجر به آن وصل است. انگشتانه در انگشت اشاره قرار می‌گیرد تا سوزن آسیبی بدان نرساند.
11) زیورهای مربوط به کودکان
زیورهای مربوط به کودکان شامل طوق زنگوله‌دار دور پا، کمان برای لباس بچه و سکه‌دوزی روی لباس می‌باشد.
منبع:بایراق، دایره المعارف ترکمن
