از دیدگاه قرآن و حدیث،بلا وگرفتاری‌ها، دلایل مختلفی دارد که مهم ترین آن ها عبارتند از:
1. تأدیب:
برای انسان‌های غفلت زده که چشم و گوش و دل و عقل حقیقت‌پذیر آنان از کار افتاده، گرفتاری‌ها واقعاً بلا و عذاب است، چنان که نعمت‌ها نیز بلا و مصیبت برای آنان است. خداوند در آیاتی از قوم‌های مختلف نام می‌برد که به خاطر گناه، بر آن‌ها عذاب فرستاد یا به بیماری‌های سخت مبتلا کرد. این موضوع بیش‌تر در مورد کافران و ستمگران است.
«فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ ؛(1) اگر روی گرداندند، بگو: من شما را از صاعقهای [مرگبار] چون صاعقه عاد و ثمود بیم میدهم».
2. آزمون الهی:
وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرین؛ (2 ) قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و کاهشی در مال ها و جان ها و میوهها، آزمایش میکنیم و بشارت ده به استقامتکنندگان.
وسیله‌ای است جهت آزمایش و امتحان انسان‌ها تا ماهیت و جوهر حقیقی خویش را آشکار سازند، نیز برای پرورش و تکامل جان‌ها است.
3. کفارة گناهان:
پاداش و کیفر، بیش‌تر بازتاب طبیعی و تکوینی اعمال انسان‌ها است که دامن آن ها را می‌گیرد. قرآن مجید بین عمل و جزا رابطه تکوینی قائل است :
«وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدیکُمْ ؛ (3) هر مصیبتی که به شما می‌رسد ، به خاطر کارهایی است که انجام داده‌اید».
گاهی مصائب و بلاء جنبة دسته جمعی دارد، چون محصول گناهان جمعی است:
«ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذیقَهُمْ بَعْضَ الَّذی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ؛ (4) فساد در خشکی و دریا به خاطر اعمال مردم آشکار شد تا نتیجه بعضی از اعمالی را که انجام داده‌اند، به آنان بچشاند، شاید بازگردند».
البته هر چند ظاهر آیه عام است و همه گرفتاری‌ها را در بر می‌گیرد، ولی مثل دیگر آیات استثنا دارد، مانند مشکلات پیامبران و اولیا و مؤمنان واقعی، زیرا با این که گناه نکرده‌اند، ولی به خاطر آزمایش یا ترفیع درجه به گرفتاری مبتلا می‌شوند، ولی می‌توان گفت بیش تر مصیبت‌ها و ناراحتی‌ها معلول گناه است.
امیر المومنین (ع) می‌فرماید:
« فما من بلیة و لا نقص رزق إلا بذنب حتی الخدش و الکبوة و المصیبة؛ (5) هیچ بلایی و کم شدن روزی نیست مگر به واسطه گناه،حتی خراش‌ها و زخم‌های بدن و افتادن روی زمین و هر مصیبتی دیگر».
در یک روایت جامع امام علی (ع) در مورد فلسفه بلاها می‌فرماید:
«إِنَّ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحَانٌ وَ لِلْأَنْبِیَاءِ دَرَجَةٌ وَ لِلْأَوْلِیَاءِ کَرَامَةٌ ؛ (6) بلاها برای ظالم تـأدیب و برای مؤمنان امتحان و برای پیامبران درجه و برای اولیا کرامت و مقام است».
بعضی از مشکلات مانند برخی از بیماری‌ها بر اثر ندانم کاری یا سهل‌انگاری در امور حاصل می‌شود که اثر تکوینی اعمال انسان به شمار می‌رود،مثلاً کسی که اصول بهداشتی را رعایت نکرده و یا در انتخاب همسر دقت ننموده، چه بسا فرزندانش را با مشکل رو به رو می‌سازد که ربطی به خدا ندارد.برخی از مصیبت ها یا سختی ها می تواند از دو جهت باشد.هم کفّاره گناهی از انسان باشد و هم آزمون الهی. برخی نیز کفاره گناه است و در عین حال مجازات الهی می شود. این دو گاهی مانند هم هستند، چون چیزی که مجازات است، مجازات به نوعی کفاره برای گناه می شود و گاهی علاوه بر مجازات دنیوی، مجازات اخروی آن باقی می ماند که در این صورت نمی تواند کفاره باشد.
پی نوشت :
1.فصلت(41 ) آیه 13.
2. بقره(2) آیه155.
3. شوری (42) ، آیه 30.
4. روم (30) ، آیه 41.
5. شیخ صدوق، الخصال، انتشارات جامعه مدرسین قم، دو جلد در یک مجلد، 1403 ه.ق ، ج 2، ص 616.
6. علامه مجلسی، بحار الأنوار، مؤسسة الوفاء بیروت ، لبنان، 1404 ه.ق ،ج 78، ص 198 .