بررسی مقالات طب اسلامی در مجلات خارجی

هدف:

هدف این بوده است که ببینیم در حدود سه هزار عنوان مجله‌ای که در ایندکس مدیکوس نمایه می‌گردد چه تعداد مقاله در زمینه طب اسلامی در ربع قرن اخیر معرفی شده است؟ چه تعداد از این مقالات صرفاً طب اسلامی است؟ چه تعداد در مورد پزشکان اسلامی است؟ موضوعات مورد توجه آنها چیست و مقالات چه ابعادی از نظریات اطباء را مورد بررسی مجدد قرار داده‌اند؟ چه مجلاتی این مقالات را چاپ نموده‌اند و به چه زبانهایی این مقالات منتشر شده‌اند؟
به منظور دستیابی به مشخصات مقالات موردنظر لازم بود ایندکس مدیکوس (2) و سیستم مدلاین (3) مورد بررسی قرار گیرند. ایندکس مدیکوس نشریه کتابخانه ملی پزشکی که به طور ماهانه منتشر می‌گردد و همه ماهه مقالات حدود 3000 عنوان مجله را نمایه می‌کند، از دو قسمت سرعنوانهای موضوعی پزشکی (4) و متن نمایه تشکیل گردیده است، شماره‌های ماهانه ایندکس مدیکوس به صورت یک کتاب چند جلدی درهم ادغام می‌گردد. نظام کامپیوتری نمایه پزشکی که از طریق پیوسته (5) می‌توان در آن به جستجوی اطلاعات پرداخت مدلاین نامیده می‌شود.
این نظام که به طور ماهانه روزآمد نگهداشته می‌شود، اطلاعات کتابشناختی مقالات حدود 3000 عنوان مجله پزشکی و علوم وابسته را در حافظه دارد و هم‌اکنون این سیستم از طریق CD-ROM در ایران نیز قابل بازیابی است.
روش‌شناسی:
برای بازیابی اطلاعات لازم بود ابتدا موضوعات مربوط به طب اسلامی به گونه‌ای که در ایندکس مدیکوس بکار برده می‌شود شناسائی گردند. برای این منظور از کتاب سرعنوانهای موضوعی پزشکی که به همراه اولین شماره این ایندکس منتشر می‌گردد استفاده شد. در بررسی سرعنوانها یا توصیفگرها به دو نکته توجه شد:
1- ارتباط سرعنوان یا توصیفگر با موضوع مورد بررسی
2- جامع و مانع بودن سرعنوانها و توصیفگرها
توصیف‌‎گرها عبارتند از:
1- ISLAM K844-275
2- Medicine Arabic k 1.419.552.643
3- Medicine Oriental, Traditional k 1.419.684.660
4- Mohammadaism see ISLAM
5- Religion & Medicine k 1.844.619
6- Religion & Psychology k 1.844.709
7- religion & sex k 1.844.754
این توصیفگرها با مقالات چندین شماره از ایندکس مدیکوس مقایسه گردید و معلوم شد که در ایندکس مدیکوس فقط دو توصیفگر معرف کل مقالات مربوط به طب اسلامی است. این دو توصیفگر عبارتند از ISLAM و Medicine. در زیر سرعنوان اسلام مشخصات مقالاتی آمده است که نظرات اسلام را در مورد مسائل بهداشتی و طبی از دیدگاه قرآن و احادیث نبوی و دستورات دینی بخصوص جنبه‌های مختلف روزه را بیان می‌دارد، و در زیر سرعنوان Medicine Arabice مقالاتی ارائه شده است که به آراء و نظریات و زندگی اطباء اسلامی پرداخته‌اند. انتخاب توصیفگر Arabic و Medicine در ایندکس مدیکوس شاید به این دلیل بوده است که نویسندگان در نگارش کتب و مؤلفات خود به زبان علمی زمان یعنی عربی اجبار داشتند و این امر موجب گردید که بعضی تذکره‌نویسان و مورخین هر عربی نوشته‌ای را به حساب عرب زبانها بگذارند، در صورتیکه چنین نیست بلکه اکثریت علمای تمدن اسلامی غیرعرب هستند و بسیاری از ملل کشورهای مفتوحه به برکت اسلام و تعالیم قرآن در این امر مهم یعنی نوشتن به زبان عربی مشارکت داشته‌اند.
حال اگر بخواهیم حق مطلب را در مورد طب عربی ادا کنیم به گونه‌ای که ادوارد براون در مقدمه «طب عرب» خود آورده باید نام «طب اسلامی» را برای آن انتخاب کنیم. از طرف دیگر وقتی صحبت به تمرکز فوق العاده روی موضوع زوزه است، تحلیل اصلی بر توصیفگر دیگر یعنی Medicine arabic صورت می‌گیرد. در زیر این توصیفگر در هر سال دو نوع مقاله آمده است: یا زندگی یکی از شخصیتهای پزشکی اسلامی به همراه نقطه نظراتی از آنها در مورد بعضی از بیماریها و جنبه‌های بهداشتی آمده است و یا اینکه بطور موضوعی طب را مورد بحث و تفسیر و نقد قرار داده است.
1- TI; Effects of Ramadan fasting on Plasmmauric and body weight in healthy men AU: Nomani-Mz:Hallak-MH; siddiqui-IP
SO:J-Am-Diet-Assoc.1990 oct;90 (10):1435-6
2- TI: (The effect of Ramadan fasting on Various blood and urinary Parameters) AU:Zebidi-A;Rached-S;Dhidah-M;sadraoui-M;Tabka-Z;Digui-M;sfar-H;Chaieb-M.Onaieb-A
S:Tunis-Med.1990 May;68 (5):367-72
LA:FRENCH;NON-ENGLISH
3- TI;Metabolic consequences of fasting during Ramadan in Pregnant and Iactatibg women
AU;Prentice-AM;Prentice-A;Lamb-mb-WH;Lunn-PG;Austin-s
SO;Hum-Nutr-chlin-Nutr.1983 Jul; (4):283-94
LA:ENGLISH
4- TI;Drug regimens and fasting during Ramadan:a survey in Kuwait.
AU:Aslam-M;Assad-a
SO;Public-Health.1986 Jan; 100 (1):49-53
LA:ENGLISH
5- TI:Metabolic dhanges in Asian Muslim Pregnant mothers observing the Ramadan fast in Britain
AU:Maihotra-A;scott-Ph;scott-J;Gee-H;wharton-3A
SO:Br-J-Nutr.1989 May; (3): 663-72
LAENGLISH
الف. مقالاتی که ضمن معرفی شخصیتها به پاره‌ای از نظریات آنها توجه نموده است. در این مبحث بطور مشخص 45 مقاله آمده است که از نظر کمی تفکیک آنها در جدول شماره 1 آمده است.
جدول شماره 1
شخصیتها براساس فراوانی مقالات مربوطه
جدول شماره 1

ردیف	شخصیتها	تعداد مقاله
1	ابوعلی سینا	15
2	ابن میمون	10
3	محمد زکریا رازی	7
4	ابوالقاسم الزهراوی	6
5	ابن النفیس	2
6	ابن طفیل	1
7	هانی ابن‌اسحاق	1
8	الجاحز	1
9	فارابی	1
10	ابن هیثم	1

اما موضوعاتی که در مقالات مربوط به شخصیتها آمده است:
1- ابن‌سینا شاهزاده پزشکان مقاله‌ای از R.Dclements که در مجله Minn.Med سال 1965 منتشر شده است. بی‌هوشی و فنون آن در آثار ابن‌سینا (40) رژیم غذایی بزرگسالان از نظر ابن‌سینا (189)، پیشگیری از حاملگی (79)، بررسی سرطان در قانون ابن‌سینا (163)، نظرات ابن‌سینا (38)، سهم ابن‌سینا درباره زیبائی شناسی پوست و مو و ناخن (6) (35)، شروع نفرولوژی و بررسیهای کلیوی در عصر ابن‌سینا (159)، در مجله American Journal of Nephrology سهم ابن‌سینا در سلامتی و بهداشت (78).
2- موسی‌بن میمون از مفسران مشهور و فلاسفه بزرگ قرون وسطی و اهل اسپانیا و مصر که بعنوان فیلسوف و طبیب مشهور است. ده مقاله از مقالات مربوط به شخصیتها را به خود اختصاص داده است. موسی‌بن میمون بعنوان یک طبیعی‌دان و پزشک (17)، موسی بن میمون پزشک (163، 16، 89، 48)، نوشته‌های طبی موسی‌بن میمون، نقطه نظرات موسی‌بن میمون در مورد بیماریهای سینه (114) و آسم (187)، عناوینی است که در مقالات مورد بررسی آمده است.
3- ابوبکر محمدبن زکریای رازی از نظر تعداد مقالات اختصاصی مقام سوم را داراست و از او به عنوان بزرگترین پزشک عرب و اسلام و مشهورترین شخصیتی که علوم انسانی می‌دانست (44) یاد شده است. چهار مقاله در مورد جنبه‌های مختلف زندگی و آثار رازی در مجله‌های
(Medsestra) (British Journal of Urology) (Journal of Laboratory & Clinical Medicine) (Investigation in Urology
به زبان روسی، نشر یافته که سه مقاله اخیر به زبان انگلیسی است. مقاله دیگر در مورد ابن‌سینا و رازی (68) نظر رازی در مورد همجنس بازی در مقاله تحت عنوان بیماری پنهان یا Hidden illness آمده است.
4- ابوالقاسم الزهراوی بزرگترین جراح دوره اسلامی است و اهل زهرا نزدیک قرطبه، او مؤلف دایرةالمعارف طبی 30 جلدی التصریف که مخصوصاً قسمت جراحی آن اهمیت دارد، است. در مقاله از ان.آر.الردهان (52) بشرح دایره المعارف وی پرداخته شده است، در مقالات دیگر نظر الزهراوی را در مورد پوست و بیماریهای آمیزشی، جراحی و اعصاب، دندان‌پزشکی مورد بحث قرار داده‌اند، از الزهراوی در مقاله‌ای به قلم S.S.Wijesinha بعنوان پدر اعمال جراحی نام برده شده است. (191)
طبیب دیگری که در مقالات منتشره در مجلات مورد مطالعه قرار گرفته ابن‌النفیس است که از وی کاشف گردش خون ریوی نام برده است. (189،125) علاوه بر این در زمینه گردش خون ریوی چند مقاله به چاپ رسیده است که نقش مهم اطباء اسلامی را در مورد پیدایش و تکوین فیزیولوژی را مورد تأکید قرار می‌دهد.
مقاله‌ای (76) به قلم F.Chaabouni به زبان فرانسه تحت عنوان انعکاسی شرطی پاولوف یا انعکاس شرطی جاحذ چاپ شده که از آن چنین برمی‌آید که انعکاس شرطی را نخستین بار جاحذ کشف نموده است نه پاولوف.
در مورد ابن‌هیثم (93)، فارابی (156)، ابن‌طفیل (39)، ابن‌اسحاق (186)، نیز مقالاتی به چاپ رسیده است. در بررسی انجام شده مشخص شد که تعدادی مقاله اوضاع و احوال و شرایط زندگی و ثروت و اعتبار پزشکان را در عصر درخشش اسلامی مورد مطالعه قرار داده‌اند از جمله در دو مقاله (58، 59) شرایط زندگی و اوضاع و احوال گذران و حیثیت اجتماعی پزشکان را در زمان خلفاء مورد مطالعه قرار داده‌اند. بخش دیگری که مورد مطالعه محققان واقع شده است مکانهای آموزشی و نقش آنها در پیشرفت علم پزشکی و پزشکان زمانهای گوناگون است. مطالبی از عناوین قابل گزارش عبارت است از مدرسه یا دانشگاه جندی شاپور و نقش اطباء و استادان آن در ترجمه متون پزشکی یونانی و سریانی و غیره، دانشگاه پادوا و نقش آن در معرفت شناسی و دندانپزشکی شمال فلسطین در مقاله‌ای به قلم P.I.Fitzgerald در مجله American Journal ofsurgery می‌توان اطلاعات جالبی از زندگی این پزشکان بدست آورد. (104)
ب. موضوعات در مورد مطالعه: پس از استخراج موضوعات از عناوین مقالات و تنظیم آنها براساس نظام رده‌بندی کتابخانه کنگره در موضوع پزشکی مشاهده گردیده که موضوعات مطروحه در مقالات علاوه بر تمام جنبه‌های علم پزشکی موضوعات بیولوژی، آناتومی و فیزیولوژی و میکروب شناسی را نیز شامل می‌شود. این موضوعات براساس تطبیق با طبقه‌بندی کتابخانه کنگره و آنچه در عناوین مقالات آمده است عبارتند از طب و بهداشت و تاریخ پزشکی، بیماریهای داخلی، بیماریهای جراحی، جراحی مغز و اعصاب، بیماریهای چشم و گوش و حلق و بینی، اطفال، دندان پزشکی، بیماریهای پوست، داروشناسی، داروسازی و جنبه‌های دیگر پزشکی.
جدول موضوعات محتوی مقالات براساس الفباء

64	Anatomy	1
196	Anaesthasiaa	2
188	Anorexia	3
37-41-50-64-73-81-86-120-126-143-145-146-156-158-166-169-174-179	Arab medicine	4
92	Astronomic Remedies	5
164	Biliary system	6
7	Blood and Babies	7
180	Bloodieting	8
54	Blood vessels	9
5	Breast feeding	10
10	Cardiologic topics	11
10-43	Cardiovascular Medicine	12
157	Castiles Problem	13
8	Deffease on Mediaine	14
149	Dermatology	15
4-33-86-131-150	Dentisry	16
105	Drisg addcation	17
196	Drugs in Yemen	18
97	Eastern Drugs	19
124	Ecology	20
74	Endoscopic ureiero lthotomy	21
47	Epistemology	22
8-31	Ethics	23
24-138	Eth ho medicine	24
72	Food & Drink	25
134	Gold	26
75	Gundisbapur	27
1	Healing Art	28
1	Health care system	29
95-115-121	Health profsionaes	30
30	Herbal Medicine	31
9-20	Hospitaes	32
187	Human sexuality & staes	33
53	Infections	34
90	Injuries due to cold	35
10-13-14-15-42-63-95-102-127-152-153-195	Islamic Medicine	36
7	Islamic physiology & fertility	37
102	Jurisprudence	38
158-166-184	Juzam (Leprosy)	39
11	Larynx	40
139	Leadpoisoning	41
137	Maqua	42
119	Maxilla-facial Trauma	43
179-190	Medical Manuscript	44
96	Medical auestiens	45
106	Medical Therapy	46
31	Medical Thinking	47
22-24-192	Medicinal plants	48
59	Medicine in caliphates	49
23-193	Medical Education	50
123	Medicine in persia	51
34	Nervous system	52
56	Dculoplastic surgery	53
160	Old age regimen	54
153	Pediatric surgery	55
83	Perpaletic physician	56
105-120	Pharmacology & phmrmacy	57
115-121-168	Physicians in Muslem society	58
19	Plastic surgery	59
122	Prestige ol physican	60
87	Professional pharmacy	61
18-114-182-188	Psychiatey	62
128	Psychosexual disorders	63
69-84-88-125-161	Pulmonary circulation	64
156	Sami tladdad collection	65
60	Scholasticism Education	66
47	School and Padua	67
130	Sickness and the spirit	68
99-148	Smalpox	69
167	Speech disorders	70
130	Spirtis	71
187	Stars & Medicine	72
86	Stomotology	73
228	Styabisraology	74
25-144	Swregery	75
36	Tinnitus	76
75	Tokdo	77
119	Trauma	78
137	Underlying diseauge	79
74	Ureterouthomy	80
27	Urinary Endoscopic	81

 

بررسی موضوعات از بعد کتابسنجی:

در سال 1934 اس.سی.بردفورد با بکارگیری روش کمی در ارزیابی نوشته‌های علمی تحول عظیمی در مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی بوجود آورد. وی با تجزیه و تحلیل آماری منابع مقالات مجلات درهای تازه‌ای در جهت شناخت رفتار دانشمندان و نویسندگان در بهره‌مندی از اطلاعات علمی از یکسو و بهره‌دهی به اطلاعات علمی از سوی دیگر گشود.
مطالعه بردفورد نشان داد که بیشترین مقالات هر رشته در تعداد کمی از مجلات همان رشته به چاپ می‌رسند. روش بردفورد در گستره وسیعی از مطالعات مربوط به نحوه تولید اطلاعات علمی، پخش کتب و مجلات، و بهره‌وری از اطلاعات علمی مورد استفاده قرار گرفت و واقعیات عینی و با ارزشی را آشکار ساخت. دو نمونه از این مطالعات، که یکی قبل از بردفورد و دیگری بعد از وی انجام گرفت نشان دادند که قاعده اکتشافی بردفورد در مورد نویسندگان و تعداد مقالات منتشره آنها نیز صادق است.
به بیانی دیگر مطالعه ا.جی.لوتکا و ال‌جی. مورفی نشان داد که بیشترین مقالات چاپ شده در مجلات فیزیک شیمی، و علوم انسانی توسط تعداد بسیار کمی از نویسندگان این رشته تولید شده‌اند.
در تحقیق حاضر نیز نظر بردفورد مبنای کار قرار گرفت. در جدول شماره 2 عناوین مجلات براساس فراوانی انتشار مقالات طب اسلامی تنظیم گردیده است. تعداد 200 مقاله در 104 عنوان مجلات پزشکی و علوم وابسته چاپ شده است.
همانطور که این جدول نشان می‌دهد بیشتر مقالات در تعداد کمی از عناوین به چاپ رسیده است، بدین معنی که از تعداد 200 مقاله که در 104 عنوان مجله چاپ شده است قریب نصف یعنی 95 مقاله فقط در 19 عنوان مجله چاپ شده است. و 105 مقاله دیگر در 85 مجله دیگر پراکنده‌اند. از این موضوع استفاده می‌شود که اگر بخواهیم مجموعه‌ای از مجلات را برای کتابخانه‌ای که لازم است مقالات طب اسلامی منتشره در نشریات را تحت کنترل در آورده تهیه کند فقط با تهیه 19 عنوان از 104 عنوان مورد بحث می‌توان این کار را انجام داد به این تعداد عناوین مجلات که بیشترین مقالات را منتشر می‌کند مجلات هسته (در موضوع خاص) گفته می‌شود. همچنین از این جدول برمی‌آید که هرچند گمان می‌رفت که بیشترین مقالات در زمینه طب اسلامی با توجه به بعد تاریخی آن قاعدتاً در مجلات تاریخی پزشکی منتشر گردند. اما بررسی خلاف این موضوع را نشان می‌دهد چرا که از 104 عنوان مجله فقط سه عنوان مربوط به تاریخ طب می‌شود. این سه عنوان اگرچه در فهرست مجلات هسته قرار دارند ولی نسبت به کل مقالات مورد بررسی فقط 10 درصد مقالات را انتشار داده‌اند. از این مطلب به خوبی می‌توان گفت برداشت کرد که هنوز ابعادی از طب اسلامی هست که حتی با همه پیشرفتهای طب امروزی ارزش بازنگری دارند.
مسأله قابل توجه دیگر این بود که مشخص شود که آیا فقط مجلات محلی و منطقه‌ای که مقالات آنها در اندکس مدیکوس نمایه می‌شوند به درج این مقالات می‌پردازند. بررسی نشان داد اگرچه نشریات محلی نیز به درج این‌گونه مقالات می‌پردازند ولی بیشترین مقالات را مجلاتی نشر می‌دهند که در خارج از حوزه منطقه‌ای هستند.
جدول شماره 2

No.d article	Title en journals	No
12	Bulletin of the History of Medicine	1
8	Sudhofts Arch	2
9	Journal of History of Medicine and Allied science	3
7	Middle East Journal of Anesthesialogy	4
6	Clio Med.	5
6	Journal of Eth no Pharmacylogy	6
5	Journal of Royal society of Medicine	7
5	Tunnis medicine	8
4	American Journal of Chinese Medicine	9
4	Fosher AKUSH	10
4	Journal of Pakistan Medical Association	11
4	Sudhofts Arch Bein	12
3	Annual of Royal college of surgery	13
	ISIS3	14
3	Journal of Neurology and Neurosurgery	15
3	Journal of Royal college of physician	16
3	Medical History	17
3	New York state Journal of Medicine	18
3	South African Medical Journal	19
95	Total

جدول شماره 3
زمینه‌های موضوعی عناوین مجلات (براساس رده‌بندی کنگره )

عنوان	تعداد
کلیات طب	47
آسیب شناسی	1
طب داخلی	18
جراحی 18
بیماریهای چشم	15
بیماریهای گوش و حلق و بینی	2
بیماریهای زنان	1
بیماریهای اطفال	1
دندانپزشکی	3
بیماریهای پوست و آمیزشی	2
داروشناسی و درمان و داروسازی	3
پرستاری1
غیرقابل موضوع بندی	8

اگرچه در جدول شماره 3 یک عنوان مجله پرستاری دیده می‌شود ولی از عناوین مقالات موضوعی در زمینه پرستاری دیده نمی‌شود.
پراکندگی ابعاد مختلف طب اسلامی را در جهان نیز می‌توان از زبانهائی که توسط آنها در این زمینه قلم زده و به انتشار مقالات و مجلات اقدام کرده‌اند ملاحظه نمود.

زبان مقالات

مقالات تقریباً همه به زبانهای زنده دنیا نوشته شده‌اند که بیشترین سهم را زبان انگلیسی به خود اختصاص داده و زبانهای روسی، آلمانی، فرانسه، اسپانیولی، مجارستانی، ایتالیائی و نروژی در رده‌های بعدی قرار دارند.
جدول شماره 4
توزیع مقالات براساس زبان نوشتاری

زبان انگلیسی	160 مقاله
زبان روسی	13 مقاله
زبان آلمانی	11 مقاله
زبان فرانسه	8 مقاله
زبان اسپانیولی	3 مقاله
زبان مجارستانی	2 مقاله
زبان ایتالیائی	1 مقاله
زبان نروژی	1 مقاله
جمع	200 مقاله

 

پی‌نوشت‌ها:

1- عضو هیأت علمی گروه کتابداری دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز
2- Index Medicus
3- Medline
4- Midicul subject heading
5- On line
6- Cometology

منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.