در گذشته به دلیل نبود امکانات، وجود حمام نیز در شهرها بسیار محدود بوده است. در این میان می توان گفت، ایران کشوری بوده که به حمام و پاکیزگی اهمیت بسیاری می داده. در برخی محلات یا شهرهایی که تعداد جمعیت زیاد بود و در این مناطق حمامی وجود نداشته، مردم از یکی از بزرگان آن محدوده درخواست حمام می کردند و در آنجا حمامی بنا می شد. حمام چهارفصل در شهر اراک نیز به همین صورت بوده است. این حمام که در دوران قاجار ساخته شده، به دلیل مهاجرت افراد بسیاری به این شهر و نبود هیچ گونه تاسیات و حمامی در آن منطقه ساخته شد. این گرمابه بزرگترین گرمابه ایران به حساب می آید که ساخت آن حدود 38 ماه در زمان احمد شاه قاجار به طول انجامید. با همگردی همراه باشید تا با حمام چهارفصل اراک، بزرگترین گرمابه ایران آشنا شوید.
وجه تسمیه حمام اراک
دلیل نام گذاری این حمام به حمام چهارفصل اراک، کاشی هایی است که چهار فصل را با نقش و نگارهای خود نشان می دهند و در قسمت سربینه مردانه حمام به کار رفته اند. این حمام در هر بخش خود دارای کاشیکاری بسیار زیبا و منحصر به فردی است که به حمام جان و رنگ داده و آن را زنده نگه داشته است. این حمام با معماری و تزئینات بسیار زیبایی که دارد، جزو بناهای باارزش دوران قاجار است. مصالحی که به طور کلی در این حمام استفاده شده، شامل آجر، ملات، گچ و آهک می شود. از مصالحی مانند سنگ های سیاه، ملات آهک و ساروج، برای کف این حمام استفاده شده است. در کل این حمام، سقف هایی به صورت طاقی دارند. حمام چهارفصل اراک دارای 4 قسمت شامل قسمت های زنانه، مردانه، حمام ویژه اقلیت های دینی و حمام خصوصی است. در کل مساحت این بنا 16000 متر مربع می باشد و به همین دلیل، بزرگترین گرمابه ایران لقب گرفته است.
سیستم انتقال آب گرم
سیستمی که برای انتقال آب به تمام نقاط حمام در نظر گرفته شده، به این گونه می باشد که کف خزینه اصلی آب گرم را یک ورقه مسی قرار داده اند که زیر این قسمت، گلخن حمام قرار گرفته است. به وسیله هیزم و بوته های ورک، گلخن را آتش می زدند و بعد از آن آب گرم و سرد با توجه به نسبتی که در ظرف ها قرار داده می شد، توسط تبوشه های سفالی به سر تا سر حمام فرستاده می شد. در تمام نقاط این حمام به راحتی امکان دسترسی به مخزن های بزرگ ذخیره آب، گلخن و انبارهای سوخت وجود داشته، به دلیل آنکه این ها درست در مرکز این حمام قرار گرفته اند.
سربینه
سربینه حمام چهار فصل اراک، 4 سکو دارد. این سکوها از طرفی به گرمخانه و طرف دیگر به وسیله پله های منحنی به خیابان متصل هستند. در سربینه به منظور آنکه افراد بعد از آنکه از حمام گرم بیرون آمدند، پاشوی کنند، حوضی به شکل صلیب، به وسیله سنگ سیاه، ساخته شده است. این حمام دارای دو سربینه مردانه و زنانه می باشد. سربینه مردانه، شکلی متقارن دارد و دارای 8 رواق، صحن و رختکن می باشد. این سربینه، نقشه ای به شکل 8 ضلعی دارد که 4 ضلع بزرگ تر و 4 ضلع کوچک تر دارد. قطر دیوارها در این بخش بین 50 تا 80 سانتی متر است. این بخش از بنا نیز توسط کاشی های بسیار زیبایی تزئین شده که طرح های این بخش، بیشتر اسلیمی و ختایی می باشند. همچنین کاشی های قالبی و پیچکی در این بخش بسیار دیده می شود. 8 ستون اصلی در این سربینه قرار دارد که این ستون ها هم به طور بسیار زیبایی کاشیکاری شده اند. گنبد سربینه بر روی این 8 ستون قرار داده شده است. سربینه زنانه را می توان زیباترین بخش این حمام نام برد. در این بخش با توجه به امکانات زمان ساخت این بنا، گنبد را بدون داشتن ستون، اجرا کرده اند.
دسترسی به حمام چهارفصل
بزرگترین گرمابه ایران در ضلع شرقی خیابان شهید دکتر بهشتی واقع شده است. دو درب این حمام به خیابان بهشتی و یک در به محله شهرداری و یک در دیگر به محله مسجد حاج محمد ابراهیم باز می شود. حمام چهار فصل در حال حاضر بعد از اعمال بازسازی و مرمت، تبدیل به موزه مردم شناسی اراک شده و در سال 1339 به ثبت ملی رسیده است.
موزه چهارفصل
موزه 4 فصل تنها 5 هزار متر مربع از 16 هزار متر مربع این حمام می باشد و برای این موزه از بخش های سربینه مردانه، گرم خانه، رختکن و هشتی بین گرم خانه و رختکن استفاده شده است. علاوه بر مجسمه هایی که در این موزه قرار داده شده، برخی اشیای قدیمی باستانی نیز در این موزه نگهداری می شوند. یکی از این اشیای باارزش، محراب تاریخی و باارزش مسجد جامع ساوه است که در دوره سلجوقیان ساخته شده و معماری بی نظیری دارد. به طور کلی، موزه به دو بخش مردم شناسی و باستان شناسی تقسیم شده است. در بخش مردم شناسی، مجسمه هایی قرار داده شده که آداب و رسوم و فرهنگ مردم این منطقه را در آن زمان ها نشان می دهد. این بخش در قسمت سربینه های زنانه و مردانه قرار دارد. در بخش باستان شناسی، اشیای تاریخی به نمایش گذاشته شده. این بخش در قسمت های گرم خانه مردانه و هشتی های ارتباطی قرار دارد.
