دانشمندان مسلمان و پیشرفت علم تغذیه

به موضوع تغذیه در مذاهب مختلف توجه شده است. در 2500 سال پیش از میلاد مسیح عادت خوردن گوشت در هندوستان رواج داشته است. ولی این عادت به توسط دستورات دین هندو کنار گذاشته شد.
عقیده حلول و انتقال روح انسان (2) به حیوانات سبب شد که معتقدین به این دین از ترس اینکه ممکن است روح اجدادشان را در برداشته باشد از خوردن گوشت گاو، اجتناب نمایند.
در بسیاری از مذاهب جشنهای مذهبی، روزه و غذاهای غیرمجاز که ممکن است اثرات تغذیه‌ای در برداشته باشد، وجود دارد.
پدیده‌ی دیگری که در چندین مذهب مشترک است؛ اجتناب از مصرف یک یا چندین نوع گوشت است. جدول شماره 1، غذاهای تحریم شده در مذاهب مختلف را نشان می‌دهد:
جدول شماره 1: گوشتهای تحریم شده در مذاهب مختلف در نقاط مختلف دنیا

دین	محل	غذای تحریم شده
اسلام	در بسیاری از نقاط دنیا	گوشت خوک
یهودی	در بسیاری از نقاط دنیا
مورمونها (3)	در بسیاری از نقاط دنیا
یکی از گروههای گیاه‌خوار(4)	در بسیاری از نقاط دنیا
هندو	هندوستان
مورمونها	بسیاری از نقاط دنیا	گوشت گاو (5)
هندو	هندوستان
گروه گیاه‌خوار	بسیاری از نقاط دنیا
هندوها	آفریقا
هندوها	برمه (6)	گوشت ماکیان
هندوها	هندوستان (7)	تخم مرغ

از مطالعه‌ی تعالیم دینی به طور اعم، و تعالیم اسلامی بطور اخص می‌توان استنباط نمود که این تعالیم شامل دستورها و راهنماییها در مورد انواع غذاهای مجاز و غیرمجاز، نحوه تغذیه در دورانهای مختلف زندگی مانند شیردهی، نوزادی و حاملگی و غیره ... است که هر یک از این مباحث فصول مهم و بنیادی را در علم تغذیه نوین تشکیل می‌دهند. و از این‌رو، لازم است که تعالیم مختلف دینی را در رابطه با مسأله تغذیه برشماریم تا موضوع بهتر روشن گردد.

عادات غذائی دین اسلام را بطور خلاصه می‌توان به ترتیب زیر بیان نمود:

1- همه غذاها به جز آنهایی که تحریم شده است، حلال هستند.
2- گوشتها به شرطی که ذبح شرعی شده باشد و خون حیوان خارج شده باشد و نام خداوند در موقع ذبح برده شده باشد، می‌توانند استفاده می‌شوند.
3- گوشت ماکیان خانگی به شرطی که خون آنها خارج شده باشد حلال است، مصرف پرندگان شکاری غیرمجاز است.
4- بسیاری از ماهیان مجاز بوده و از مقررات ذبح معاف هستند.
5- گوشت خوک و محصولات تهیه شده از خوک حرام است.
6- مصرف نوشابه‌های الکلی و محصولات الکلی مثل عصاره وانیل و عصاره لیمو حرام است، بغیر از مواردی که برای درمان لازم باشد.
7- غذاها و نوشابه‌های حرام، اگر بر اثر اشتباه مصرف شده باشد و یا با زور خورانده شده باشد و یا اگر بر اثر ترس از مردان از گرسنگی یا بیماری مصرف می‌شوند، ایرادی نخواهد داشت.
8- موقعی که یک مسلمان با غذای جدیدی برخورد نماید، انتظار این است که خودش قضاوت کند که آیا مجاز است یا خیر. برای این منظور، وی بایستی اجزاء تشکیل دهنده آن را شناسائی نماید.
غیر از غذاهای حرام، بقیه غذاها حلال هستند. در هرحال، مصرف برخی از غذاها بیشتر توصیه شده است. اینها شامل: عسل، شیر، خرما، گوشت، غذاهای دریائی و شیرینیها، روغنهای گیاهی به ویژه روغن زیتون هستند.
به مسلمانان توصیه شده است که در حدود دو سوم ظرفیت معمولی‌شان غذا مصرف نموده و هم سفره شدن و شریک شدن با دیگران در غذا خوردن به آنها توصیه گردیده است و ضایع کردن غذا منع شده است. توصیه شده که با دست راست غذا مصرف نمایند و اهمیت دارد که از دست راست در موقع دادن چیزی به دیگری و به خصوص غذا به یک مسلمان استفاده کرد. دست و دهان قبل و بعد از غذا، شستشو داده می‌شود.
نوشیدن مایعات تحریک کننده مثل قهوه و چای زیاد توصیه نشده، به علاوه موقع نوشیدن آشامیدنیها نبایستی یک مرتبه تمام مایع را نوشید بلکه توصیه شده که به فواصل و جرعه جرعه نوشیده می‌شود.
اعیاد مذهبی و روزه نیز از دستورات و سنتهای مسلمانان است. هر سال مسلمانان عید قربان را جشن گرفته که مصادف است با دهمین روز آخرین ماه قمری (تقویم قمری بر پایه یک ماه معادل 28 روز است). انتظار می‌رود که مسلمانان در این روز حیوانی را قربانی نموده و اکثر گوشت آن را در بین افراد محتاج و دوستان و آشنایان توزیع کنند.
روزه به سه دسته تقسیم می‌گردد. اجباری، مستحب و اختیاری. روزه اجباری معادل یک ماه روزه در هر سال در ماه رمضان است.
در خلال ماه رمضان مصرف همه نوع غذا و مایعات از طلوع تا غروب ممنوع است. یک مسلمان دو بار در خلال 24 ساعت غذا مصرف خواهد نمود. یکبار قبل از سپیده دم و دیگری بعد از غروب آفتاب.
زنان از روزه گرفتن در خلال عادات ماهیانه و حاملگی، شیردهی و به مدت 40 روز بعد از زایمان معاف هستند.
در هرحال، روزهایی که روزه گرفته نشده باشد بایستی بعداً جبران گردد. مسافر نیز از روزه گرفتن معاف است ولی روزهایی که روزه گرفته نشده باشد بایستی بعداً جبران گردد؛ مگر اینکه شخص بیماری مزمن داشته باشد. بچه‌ها قبل از بلوغ از گرفتن روزه معاف بوده و همچنین افراد مسن و دیوانه و آنهایی که به کارهای سخت اشتغال دارند.
روزه‌های مستحب آنهایی است که مسلمانان تشویق به گرفتن آن شده‌اند، ولی اجباری نیستند. اینها شامل 6 روز روزه در ماه می‌شوال یعنی ماه بعد از رمضان می‌باشد.
روزه‌های دیگر روز دهم ماه محرم یعنی اولین ماه تقویم اسلامی، پانزدهمین روز ماه شعبان یعنی ماه هشتم و روز نهم ماه ذالحجه، یعنی ماه دوازدهم هستند. روزه‌های اختیاری می‌تواند در هر زمان گرفته می‌شود. مسلمانها ممکن است 3 روز در یک ماه یا دو روز در هفته ترجیحاً شنبه و پنج‌شنبه روزه بگیرند. روزه‌های طولانی به غیر از روزه ماه رمضان و در ماههای قبل از آن یعنی رجب و شعبان توصیه نمی‌گردد. روزه گرفتن در اعیاد مذهبی و به مدت سه روز بعد از آن ممنوع است.
در دین اسلام، به مسئله تغذیه مادران، کودکان، زنان شیرده و حامله، بیماران و سالمندان توجه خاصی مبذول شده و از این لحاظ است که این افراد از روزه گرفتن معاف هستند. همچنین توصیه شده است که مادرها تا دو سال بچه‌ها را با شیر مادر تغذیه نمایند.

دین مسیح:

کاتولیک‌ها:

1- قانون روزه فقط در روز Ash Wednesday و روز Good Friday اجبار دارد. در روزهای روزه یک وعده اصلی و دو وعده مختصر وجود دارد که روی هم رفته برابر یک وعده کامل نیست. خوردن بین وعده‌ها، مجاز نیست ولی مایعات، شامل شیر و آب میوه‌جات مجاز است. موقعی که فردی بیمار باشد و یا روزه بر توانائی کار کردن او اثر زیان‌آور بگذارد، قوانین روزه و اجتناب از خوردن بعضی از غذاها شامل نمی می‌شود. روزه فقط مشمول افراد بین سنین 21 و 59 ساله می‌گردد.
2- قانون اجتناب از خوردن بعضی از غذاها در واقع اجتناب از خوردن گوشت و سوپ گوشت است. این اجتناب فقط در روز Ash Wednesday و Good Friday و در همه جمعه‌های چهل روز قبل از دوباره زنده شدن عیسی مسیح است که با هفتمین چهارشنبه قبل از این واقعه شروع می‌گردد.
علاوه بر Good Friday این اجتناب شامل همه افراد در سنین بعد از چهارده سالگی می‌گردد. مهم است که بین روزه که غذای کمتر خورده می‌شود و اجتناب از بعضی از غذاها که گوشت و محصولات گوشتی خورده نمی‌شود فرق قائل گشت. Ash Wednesdya و Good Friday روزهای روزه و اجتناب هستند. بیماران مجبور به رعایت این دستورات نیستند.

پروتستانها:

به طورکلی، تأکید زیادی بر روزهای روزه و غذاهای حرام نمی‌کنند. البته بعضی از اعیاد و روزه‌ها را با کاتولیکها مشترک هستند.
ارتودوکس‌های یونانی، روزه‌های بسیاری دارند که شامل هر چهارشنبه و جمعه در سال بجز چهل روز Lent، چهل روز Advent (قبل از کریسمس) و دو روزه کوتاهتر در ماههای ژوئیه و اوت هستند. در روزهای روزه گوشت، محصولات حیوانی مثل لبنیات، یا ماهی باستثناء صدف خورده نمی‌می‌شود. بعضی‌ها از خوردن روغن زیتون نیز اجتناب می‌کنند. سوپ لوبیا و عدس در روزهای روزه استفاده می‌شود.
Easter جشن به یادبود دوباره زنده شدن عیسی مسیح مهمترین عید مذهبی در کلیسای ارتودکس است. پیش درآمد آن چهل روز Lent است. پیش درآمد Lent چند هفته آمادگی است که شامل Apokreos یا Meat-fare Sunday 10 روز قبل از Ash Wenesday، اولین روز Lent است. در این روز و در خلال هفته‌های بعد همه گوشتها در خانه یا خورده می‌شوند و یا دور ریخته می‌شوند. یک هفته بعد Cheese-Fare Sunday، یکشنبه قبل از Ash wednesday است؛ موقعی که همه تخم‌مرغها و کره دور ریخته می‌شوند.
در خلال Lent از همه غذاهای حیوانی اجتناب می‌شود بجز ماهی که در یکشنبه قبل از دوباره زنده شدن مسیح و ورود او به بیت‌المقدس است.
Palm Sunday و روز شب اعلام اینکه مسیح می‌آید.
Annunciation مجاز است. سوپ عدس در روز Good Friday خورده می‌شود.

دین یهود:

کتابهای مقدس یهودیان شامل کتاب تورات که مشتمل بر کتابهای Genesis Exodus، Levitious، Numbers، Deuteronomy بوده که اینها جزء اولین پنج کتاب old Testement انجیل مسیحیان نیز هستند.
Talmud بعداً نوشته شد که کوششی جهت تفسیر تورات بود. تورات و تالمود راهنمای همه جانب زندگی یهودیان می‌باشد. بسیاری از این نوشته‌ها به غذا اشاره دارند.
قوانین غذائی یهودی‌ها به نام Kashruth یا Kashrot موسوم است. این قوانین از تورات سرچشمه گرفته و در تالمود تفسیر شده است و غذاهای مناسب و مجاز Kasher, Kosher نامیده می‌شود.
قوانین تغذیه همه غذاها را به سه دسته تقسیم می‌نمایند:
1- آن غذاهائی که ذاتاً Kasher هستند یعنی خنثی هستند، و ممکن است در حالت طبیعی آنها خورده می‌شوند. اینها عبارتند از: غلات، میوه‌جات، سبزیجات، چای، قهوه و غذاهای مشابه عاری از گوشت، گوشت ماکیان و محصولات لبنی.
2- غذاهایی که نیاز به عمل‌آوری دارند تا اینکه Kosher می‌شوند مثل گوشت، گوشت ماکیان و پنیر.
3- غذاهایی که ذاتاً Non-Kosher یا Trayf هستند مثل محصولات خوک، ماهی بدون فلس و بدون دم و صدف.
برای مجاز بودن گوشت بایستی از حیوانات تمیز، مشتق شده باشد. حیواناتی که نشخوار می‌کنند و دارای سمهای تقسیم شده هستند شامل گاو، گوسفند، بز، آهو که تمیز در نظر گرفته می‌شوند. جگر، مرغ و بوقلمون نیز قابل قبول بوده و همچنین مرغابی و قو، کبوتر ولی خوک مجاز نیست. غذاهای ممنوع دیگر عبارتند از حشرات بال‌دار، تمساح، خزندگان و پرندگان شکاری. ذبح حیوان بایستی توسط کشیش یهودی انجام می‌شود، بایستی حداکثر خون خارج می‌شود. بر روی گوشت بایستی عمل‌آوری بیشتری انجام می‌شود تا باقیمانده خون خارج می‌شود. برای اینکار بایستی گوشت در آب خیسانده شده (به مدت 30 دقیقه) سپس در تمام سطوح نمک سود گردد. نمک نسبتاً زبر استفاده می‌شود و اجازه داده می‌شود که آب از گوشت خارج می‌شود (تقریباً یک ساعت) و سپس سه بار گوشت شسته می‌شود که نمک شستشو گردد. با این اعمال آهن و ویتامینهای B به خوبی ضایع می‌شوند. چون تمامی خون از جگر با روش فوق نمی‌تواند خارج شود. جگر بایستی بر روی یک طبق کبابی می‌شود که خون بتواند از آن خارج می‌شود. معمولاً فقط ساق جلو و شانه یک حیوان یا پهلوی گوشت استفاده می‌شود. بنابراین، گوشتهای مجاز قطعات غیر ترد هستند. قسمت عقب قابل استفاده است به شرط اینکه قسمت کپل برداشته می‌شود، بعضی از محصولات لبنی مجاز نیستند؛ زیرا که مشتقات گوشتی غیرمجاز در تولید آنان استفاده شده است. این شامل رنین در بعضی پنیرها و ژلاتین استفاده شده در ساختن ماست، بستنی و دیگر دسرهای منجمد است. ماهی بایستی دارای باله و فلس باشد تا قابل خوردن گردد. بنابراین، خوردن صدف، مارماهی و کوسه ممنوع است. تخمدان ماهی غیرمجاز نیز ممنوع است. غذاهای غیرمجاز دیگر شامل حیواناتی که در اثر بیماری و یا در نتیجه علل طبیعی می‌میرند، خون و چربی داخلی حیوان است. بنابراین استفاده از صابونهایی که از چربی حیوانات ساخته شده است ممنوع بوده و دترژان بجای آن استفاده می‌شود. در عمل پخت چربی گیاهی مجاز است.
رسم دیگر غذائی اجتناب از خوردن گوشت و شیر در یک وعده است. علاوه بر این، گوشت و شیر نبایستی با ظروف و وسایل یکسان مصرف می‌شود و موقعی که گوشت خورده شد مدت زمانی بایستی بگذرد پیش از اینکه شیر بتواند مصرف شود. ولی مصرف شیر پیش از خوردن گوشت مجاز است، اما نه با آن. معمول است که در صبحانه و ناهار شیر مصرف و در شام گوشت خورده می‌شود. بنابراین، وعده‌های غذائی شامل وعده‌های گوشت و یا وعده‌های لبنیات هستند. ماهیهای مجاز و تخم مرغ می‌تواند در هر وعده مصرف گردند. البته تخم‌مرغ نباید مصرف می‌شود.
از روزه‌های یهودیان می‌توان 10 روز در سپتامبر یا اکتبر هر سال که با Rosh Hashanah (روز Judgement) شروع می‌شود و با Yom Kippur روز توبه ختم می‌گردد.

دین هندو:

هندوهای معتقد مخصوصاً در طبقه براهمه گیاه‌خوار هستند. اجتناب از خوردن گوشت از عقاید هندوها درباره حلول و انتقال روح انسان به حیوانات و بازگشت به زندگی سرچشمه می‌گیرد. بعضی‌ها نیز تخم‌مرغ نمی‌خورند چون آن نیز یک نوع زندگی است ولی شیر و محصولات شیری برای آنها قابل قبول است. همه هندوها گاو را مقدس دانسته و گوشت گاو و محصولات گاوی مثل ژلاتین را مصرف نمی‌کنند: طبقه‌های پائین‌تر ممکن است گوشتهای دیگر را مصرف نمایند. بعضی از هندوها ولی نه همه، گوشت ماهی مصرف می‌نمایند. طبقات بالاتر مصرف پیاز، سیر، ترب، قارچ، گوشت خوک نمک سود، و پرندگان را نباید مصرف نمایند. حتی در طبقات پایین‌تر که گوشت می‌خورند گوشت خوک و مرغ ممکن است مصرف نشود؛ زیرا که این حیوانات را غیر تمیز در نظر می‌گیرند. شیر گاو و نارگیل و نوعی کره موسوم به گی مقدس در نظر گرفته می‌شوند. روزهای روزه Vratas نامیده می‌شود. در این روزها از هندوها انتظار می‌رود که یک روز کامل را روزه بگیرند و از غذاهای پخته اجتناب نمایند.

دین بودا:

مذهب اصلی سیلان، برمه، تایلند، ژاپن، لائوس و کامبوج است. گرفتن حیات و زندگی هر موجودی ممنوع است ولی بعضی از پیروان گوشت ماهی را مصرف می‌نمایند.
نوشابه‌های مست کننده نیز ممنوع است.
با در نظر گرفتن مطالب فوق می‌توان چنین استنباط کرد که تعالیم دینی اولین راهنما و سیاست تغذیه‌ای برای ملل جهان بوده است، که بر روی کیفیت زندگی و ساختار فیزیکی و روانی آنان مؤثر بوده است. به خصوص با بهره‌مند شدن از فلسفه و تعالیم غنی اسلامی دانشمندان بزرگی چون محمدبن زکریای رازی و شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا، توانستند کمک شایانی در توسعه علم طب و تغذیه به دنیای اسلام و جهان بنمایند.
در کتابهای کلاسیک تغذیه نوشته دانشمندان اروپائی و امریکائی ابراز شده است که قبل از قرن هیجدهم در علم تغذیه پیشرفت و کاوشی وجود نداشته است، و فقط به این موضوع اشاره می‌گردد که فیلسوفهای یونان باستان، به علم علاقه‌مند بودند ولی فقط با دیدگاه فلسفی و نه تجربی. سقراط (360-460 پیش از میلاد مسیح) نوشته است که بدن در حال رشد بیشترین حرارت را دارا بوده و بنابراین، نیاز به بیشترین مقدار غذا را دارد؛ و الا بدن تحلیل خواهد رفت. در اشخاص پیر حرارت بدن کم و ضعیف است. بنابراین، افراد سالمند سوخت کمتری جهت فعالیتهای بدنی نیاز دارند. همچنین ذکر می‌شود که در حدود 1500 سال بعد از سقراط توسعه زیادی در علم تغذیه پدید نیامد. در تاریخچه علم تغذیه همچنین اشاره می‌شود که لاوازیه (8) (1794-1743) به علت یک سری از تجربیات و کشف قانون بقاء جرم که بعداً توسط انیشتن (9) توسعه یافت به پدر علم شیمی نوین و نیز پدر علم تغذیه مرسوم گشت.
هدف از ذکر مشارکت دانشمندان اسلامی و نقش تعالی ادیان بزرگ در اینجا این نیست که ملیتهائی که این دانشمندان را در خود پرورش داده و یا مذاهبی که این دانشمندان از آن الهام گرفته‌اند را فقط ذکر نمائیم و بر آن ببالیم بلکه هدف اینست که با ذکر نام و کارهای این بزرگان انگیزه‌ای دوباره ایجاد می‌شود که دانشمندان همچون محمد زکریای رازی و شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا به جامعه ایرانی و اسلامی تحویل داده و بر دانش نوین تغذیه بیافزائیم.
دانشمندان بزرگ اسلامی محمدبن زکریای رازی متولد شش شعبان 251 هجری مطا بق با 27 اوت 865 میلادی و متوفی در 5 شعبان 313 هجری مطابق با 15 اکتبر 925 میلادی (به روایت ابوریحان بیرونی) آنطوری که در شرح احوالهائی که برای او نوشته‌اند برمی‌آید؛ وی طب را در سنین 30 تا 40 سالگی آموخته و قبل از آن به فن زرگری و نواختن عود و احتمالاً ریاضی و فلسفه و کیمیاگری و نجوم و ادب آشنائی و اشتغال داشته است، درباره علاقه او به تحصیل طب چنین شایع است که روزی رازی به علت ناراحتی چشم خویش که احتمالاً بر اثر دود و دم کوزه‌گری و کیمیاگری بوجود آمده بود به طبیبی مراجعه می‌کند و طبیب از وی 500 دینار حق المعالجه طلب می‌کند که آنرا می‌پردازد ولی در ضمن درمی‌یابد که کیمیای حقیقی و بزرگ آن نیست که او با آن سرو کار دارد، بلکه علم طب است. وی تحصیل طب را در بغداد به انجام رساند. و در بیمارستان معتضدی کار می‌کرده و بیشتر به مشاهدات بالینی می‌پرداخته است و بعداً به ری برگشته و ریاست امور بیمارستان شهر مزبور را داشته و چندی نیز در نیشابور می‌زیسته و در اواخر عمر نابینا شد، که مورخین مختلف دلائل متعددی برای این نابینائی وی ذکر کرده‌اند که به نظر می‌رسد صحیح‌ترین آنها ابتلاء به کاتاراکت (آب مروارید) بوده باشد که حاضر به معالجه نشده و گوشه‌گیر شد و درباره سال وفات وی نیز اختلاف است. بیشتر مورخان بین 313 تا 320 هجری قمری و در ری را درست می‌دانند. تعداد تألیفات رازی بسیار است و در فنون مختلف طب و داروشناسی و فلسفه و حکمت طبیعی و کیمیا و نجوم و هیئت و الهیات و غیره بود و قریب 273 عدد است قریب یکصد و اندی از آنها در طب و فنون وابسته به طب است و بعضی از آنها به فارسی و زبانهای اروپائی نیز ترجمه شده است. معروفترین آنها کتاب الحاوی- المنصوری- المرشد- الطب الملوکی من لایحضره الطبیب- الجدری و الحصبه (آبله و سرخک) برالساعته و غیر... است.
کتاب حاوی رازی که باید آن را دائره‌المعارف طبی نامید از مؤلفات بسیار مهم طبی رازی است. ابن الندیم در کتاب الفهرست خود بدین طریق از یکی از فصول کتاب حاوی که شامل علم تغذیه و مواد غذائی است نام می‌برد:
در القسم الرابع- فی قوی الادویه و الاغذیه و جمیع مایحتاج الیه من المواد فی الطب (نیروهای داروها و غذاها و هرچه که از مواد که در طب محتاج‌الیه است).
ابن اصیبعه گوید: کتاب الجامع و بسمی حاضر الصناعته الطب و غلافه فی هذاالکتاب جمع ماوقع الیه و ادرک من الکتاب طب قدیم او محدث الی موضع واحد فی کل باب و هو ینقسم اثنی عشر قسما: وی در تقسیم‌بندی خود از یکی از فصول کتاب به ترتیب زیر اسم می‌برد:
القسم الثانی- فی قوی الاغذیه و الادویه و مایحتاج الیه من التدبیر فی الطب- (در نیروی غذاها و داروها و تدابیر متخذه در طب برای آنها).
رازی معتقد بود تا جایی که ممکن است باید با غذا بیماران را معالجه نمود و دستور دارو نبایستی داده می‌شود. و نیز تا هنگامی که با داروی ساده و مفرد امید معالجه باشد به بیمار داروی مرکب داده نشود. برای نمونه‌ خواص برخی غذاها در معالجه بیماریها و زیان بعضی دیگر در پاره‌ای از امراض، بنابر عقاید رازی ذکر می‌گردد:
رازی خوردن میوه‌های تر و تازه و بخصوص میوه‌های ترش را برای نفخ شدید معده و امعاء زیان‌بخش و در مقابل نوشیدن اندکی شراب کهنه (غیر سکرآور) را تجویز می‌کند. خوردن بعضی گوارشها که ترکیبی از مواد اشتهاآور مانند زیره و گشنیز و امثال آن است و بعضی از سبزیجات مانند آویشن و سداب را دستور می‌دهد و در این بیماریها نوشیدن آب سرد را منع می‌نماید. در معالجه سرفه و برخی عوارض ریوی و یبوست امعاء و نفخ شکم، عسل و انجیر که خود طرز تهیه آن را بطور واضح و روشن ذکر نموده است، دستور می‌دهد و آن را در بیماریهای یاد شده، بسیار نافع و مؤثر می‌داند.
شراب آلو (مقصود شراب سکرآور نیست) را نیز که طرز تهیه آن را بیان کرده است. برای بیماریهای گرم در فصل تابستان و مخصوصاً دفع صفرا و رفع عطش مفید و معالج یبوست دانسته است.
برای برطرف ساختن دردهای قولنج و کیسه صفرا و از بین بردن سوزش مجاری بول و کلیه‌ها ترکیبی از کتیرا، نشاسته و بادام شیرین پوست کنده و شکر را تجویز می‌نماید که در عین سادگی و بی‌ضرری در مواردی که تجویز گردیده، بسیار نافع بوده است. سویق با آرد جو و گندم بو داده را در پیشگیری و مداوای چندین بیماری مفید دانسته و معتقد است از تبها و بیماریهای گرم جلوگیری می‌کنند و برای کمخونی و رنگ پریدگی آنها را مؤثر می‌پندارد و در بعضی انواع دیگر سویق را در معالجه اسهال دستور می‌دهد. خوردن آب نخود را با زیره و نمک و شبت، دافع گاز معده و امعاء دانسته و برای برخی بیماریهای ریوی و خشکی سینه و ورم حنجره خوردن باقلای پوست کنده را برای کبد نافع می‌شناسد و به عقیده او سده‌های آن را برطرف می‌سازد، خروج بلغم و فضولات و اخلاط را از سینه آسان می‌نماید و نزله و ترشحات سوزاننده که از سر و مخاط بینی سرازیر می‌شود و در سینه تولید سرفه می‌کند با خوردن باقلا تخفیف می‌یابد. خوردن ارزن و ذرت را در بیماری استسقاء و سستی معده مفید می‌داند.
رازی بیان مفصلی در باب شراب دارد و انواعی از آن را ذکر می‌کند که شاید امروز اکثر آنها وجود ندارد و برای هر یک از نظر پزشکی موارد استعمال خاصی ذکر می‌نماید و صرف آن را در صورت لزوم توصیه می‌کند. از طرف دیگر زیانها و ناسازگاریهای آن را هم بطور بی‌سابقه به تفصیل ذکر می‌نماید. برخی از بیماریهای چشم را ناشی از نوشیدن شراب می‌داند و تب کبدی، قی سوداوی، بی اشتهائی، خماری، رعشه، سدار (تاری چشم)، تنگی نفس، تشنج و خفقان ناشی از شراب‌خواری، همه مسائلی هستند که رازی عنوان نموده و بر مبنای مشاهدات و تجربیات خود طریقه معالجه و مداوای ناشی از آنها را هم در جای خود نشان داده است. رازی با دقت سود و زیان اقسام شرابها را در مزاجهای متنوع و فصول مختلف سال و در بیماریهای گوناگون بطور دقیق نشان داده و موارد مجاز استعمال و مواقع منع مصرف آن را طوری بیان نموده که تصور نمی‌رود فردی قبل از وی به این صورت تشریح و موشکافی نموده باشد که خوردن آب نخود، آب باقلا، خربزه و مارچوب را برای جلوگیری از تولید سنگ کلیه و سنگ صفرا سودمند، دانسته است.
نوشته‌های رازی در مورد طب اطفال و تغذیه اطفال سبب گشته است که وی را پدر طب اطفال نام نهند. رازی توصیه نمود که جهت اجتناب از باد کردن شکم (Meteorism) بچه نبایستی مکرراً شیر داده می‌شود و از شیر دادن در شب اجتناب گردد. بچه‌ها نبایستی در خلال ماههای گرم از شیر گرفته می‌شوند. می‌توان بعد از شیر گرفتن در رژیم غذائی بچه از گوشت استفاده نمود. رازی معتقد بود که پنیر، شیر مادر را افزایش می‌دهد. پرخوری موجب (Scrofule) می‌گردد.
دانشمند بزرگ و معروف دیگر اسلامی که در بیان موضوعات تغذیه‌ای در تاریخ طب اسلامی شهرتی خاص دارد شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا است که شاهکار طبی خود یعنی کتاب قانون در طب را تألیف نموده است. پاره‌ای از دیدگاههای وی در تغذیه اطفال و تغذیه مادر و کودک در دوران شیردهی و حاملگی، جالب توجه است.
وی می‌نویسد، باید بدانی که افزایش و کاهش شیر پستان بسته به بیشی و کمی خون خوب و پسندیده است که در بدن موجود است. اگر دیدی که شیر پستان زیاد است بدان که خون خوب و پسندیده در بدن دارنده پستان زیاد است و اگر دیدی که شیر پستان اندک و کمتر از اندازه لازم است، بدان که سببش کمی خون پسندیده در بدن دارنده پستان است، با اینکه خون خوبیش را کم کرده و به سوی ناپسند گراییده است که در این حال اگرچه خون زیاد باشد باز برای تولید شیر بسیار آمادگی ندارد.
سبب کم شدن خون چیست؟ چند جهت دارد؟
1- ماده‌ای که به خون تبدیل می‌شود کمتر به بدن می‌رسد، مثلاً غذای شیر دهنده کمتر از آن است که خون مورد نیاز را تولید کند.
2- یا ماده در حالتی نیست که برای تبدیل به خون شدن آمادگی داشته باشد، این در صورتی است که ماده ذکر شده از نوع خشک یا بسیار سرد و سردی بخش باشد.
3- ماده‌ای که بایستی تولید خون کند از اثر خون‌ریزی و باورم و غیره راه را کج کرده و به جای اینکه خون تولید کند و خون شیر می‌شود، جای دیگر را برگزیده است. یا بیرون ریخته و یا در ورم خزیده است.
خون چگونه و در چه حالتی خوبی و پسندیدگی خود را از دست می‌دهد؟ و کسی نمی‌تواند به شیر خوب و پسندیده تبدیل می‌شود؟ وقتی می‌دانیم که خون آن خون پسندیده نیست که شیر خوب را در پستان ایجاد کند، که یکی از خلطهای سه‌گانه که عبارتند از: صفرا، بلغم سودا، بر خون غلبه کرده باشد، و در تولید شیر سهیم گردند. شیری که از شراکت خون با یکی یا دو یا هر سه از خلطهای نامبرده است شیر خوبی نیست.
چگونه خلط شریک خون را در لابلای شیر بشناسیم؟
1- اگر شیر به رنگ زرد تمایل دارد و شیری آبکی و تند مزه است، بدان که صفرا در تولید آن با خون همکار است.
2- اگر شیر بیش از حالت عادی سفید رنگ است و مزه و بوی مایل به ترش دارد، بدان که بلغم در تولید آن شریک است.
3- اگر شیر پستان پرمایه و غلیظ و اندک و نیرومند است، بدان که خلط سودائی در تولید آن نصیبی برده است.
اگر تشخیص دادی که کم شیری از کم غذائی است، غذای شیردار را زیادتر کن، غذایش لذیذ باشد، غذای گرم و تر و خوب کیموس بخورد. اگر از بسیاری ورزش و کار زیاد خسته شده و شیر کم شدن از خسته شدن زیاد در کار است، او را استراحت ده و از کار خسته کننده‌اش کم کن.
اگر سبب کم شدن شیر، سوء مزاج ساده است، غذائی را برای شیرده تجویز کن که در برابر آن سوء مزاج بایستد و در تبدیل آن بکوشد، و در عین حال غذائی را که می‌خورد تمایل به سردی و رطوبت داشته باشد. رویهمرفته برای زنانی که شیر کم دارند، داروها و خوراکهای زیر خوبند:
1- آب جو، گلاب قند
2- بزر خیار
3- بزر خیار چنبر خوردنی
4- مغز پخته حیوانات
5- شیر گاو و یا شیر بز
6- گوشت ماهی، گوشت بزغاله، گوش مرغ چاق شده
7- سوپی که از آب جو و شیر باشد
8- سوپ پنیرک پستانی
اگر دیدی که زن کم شیر سوء مزاج بلغمی دارد، داروها و غذاهائی را برایش تعیین کن و تجویز کن که گرمی بخش‌باشند و رطوبت همراه داشته باشند یا بسیار کم خشکاننده باشند این غذاها و داروها عبارتند از:
1- هویج 2- تر تیزک آبی 3- رازیانه 4- شبت 5- کرفس سبز 6- کرفس بیابانی 7- سوپ از آرد گندم و شنبلیله.
اگر سبب کم شیری از سوء مزاج سودائی شیردار است، علاجش را با داروها و غذاهائی که بیش از حال معمولی گرمی بخش‌اند انجام ده، داروها و غذاها در عین حال باید زیاد رطوبت‌بخش باشند. تو قبلاً انگیزه‌های کم شدن شیر پستان را یاد گرفتی که بطور خلاصه عبارت بودند از:
1- هرچه زیاد خشکی‌آور است، 2- هرچه مکنده رطوبت است، 3- هرچه زیاد تحلیل می‌برد، 4- هرچه گرمی بخش است، 5- هرچه بسیار سردی بخش است، 6- هرچه بسیار رطوبت‌آور است و رطوبت آبکی بوجود می‌آورد، که شیر بلغمی مزاجان را کاهش می‌دهد، 7- هرچه منی را کاهش دهد، شیر پستان را هم کاهش می‌دهد. داروهای سرد کاهش دهنده شیر پستان عبارتند از:
1- بزر کاهو، 2- عدس، 3- می‌شوربای عدس و سرکه.
قابل ذکر است که تأثیر چشمگیر عقاید رازی و ابوعلی سینا در تمام عقائد علمی دیگران مشهود است. عقائدی از قبیل اینکه بایستی کوشش گردد که شیر اولین غذائی باشد که وارد معده بچه می‌گردد. شیر غیر مادر، شیر بیگانه بر ضد غذائی است که از طریق رحم دریافت شده است. اگر مادر بیمار باشد و یا نتواند با پستان شیر بدهد و نیز اگر شیرش کم است، شیر دادن توسط غیرمادر مجاز است. زمان شیر دادن بایستی تحت کنترل و مقررات باشد تا اینکه بعد از هر تغذیه، فرصتی برای هضم در نظر گرفته شده باشد، لازم است که بچه برای مدتی بعد از هر تغذیه بخوابد. اولین کتاب چاپ شده در طب اطفال تحت عنوان Libellus des Aegritudinibus Infanttium (21 آوریل 1372) که توسط Paulus Bagellardus (1492) نوشته شده است در مورد عقاید رازی تأکید نموده است.
یک هدف مهم بر شمردن پاره‌ای از تعالیم اسلامی و سایر ادیان آسمانی و نیز ذکر مشارکت شخصیتهای بزرگ علمی اسلامی همچون رازی و ابوعلی سینا است که انگیزه‌ای برای محققین ایرانی ایجاد نمود که با الهام گرفتن از گذشته غنی به یافته‌های فعلی تغذیه نوین بیافزایند و با در نظر گرفتن این موضوع که با وجود فقدان و تکنولوژی و امکانات بسیار محدود، دانشمندانی چون رازی و ابن‌سینا دست‌آوردهای بزرگی داشتند، امروزه با تکنولوژی نوین و پیچیده می‌توان دست‌آوردهای پربارتر در علم تغذیه با الهام از تعالیم اسلامی و فرهنگ غنی ایرانی ارائه نمود. امروزه با پیشرفتهای شگرف در علم شیمی و تغذیه مواد مغذی مورد نیاز بدن یک به یک شناسائی و مقادیر توصیه شده آنها برای تضمین سلامتی جوامع جزء برنامه‌ریزی اجتماعی و اقتصادی کشورها در آمده است و تحقیقات برای یافتن عناصر کمیاب (Trace Elemant) در بافتهای بدن و مقادیر مورد نیاز آنها برای انسان و حیوانات ادامه دارد. در تغذیه نوزادان و کودکان و مادران شیرده و حامله نیز توصیه‌های تغذیه‌ای برای تضمین سلامتی آنان در جوامع مختلف براساس آخرین پیشرفتهای علمی تغذیه ارائه گردیده است.
نظر به دو سیاست عمده دولت، یعنی محرومیت زدائی، کمک به طبقه مستضعف و قطع وابستگی می‌توان پژوهش و تحقیق در زمینه غذا و تغذیه را در راستای این دو سیاست دانست. تشکیل می‌شورای عالی غذا و تغذیه در کشور، فعال شدن انستیتوی تحقیقات تغذیه و صنایع غذائی ایران، فعالیتهای انجمن تغذیه ایران توسعه گروههای آموزشی تغذیه در دانشگاههای مختلف کشور، تدوین برنامه دکتری رشته تغذیه اقدامات مفید و مؤثر برای اعتلای پژوهش در زمینه غذا و تغذیه در ایران است که دورنمای روشنی را نوید می‌دهد.
منابع تحقیق :
1- من لایحضره الطبیب، ابوبکر محمدبن زکریای رازی، ترجمه دکتر ابوتراب نفیسی (1363)، جهاد دانشگاهی.
2- بهداشت غذاظی یا منافع الاغذیه و مضارها، تألیف ابوبکر محمدبن زکریای رازی ترجمه دکتر سید عبدالعلی علوی نائینی 1343، شرکت چاپ تابان- تهران
3- قانون در طب تألیف شیخ الرئیس ابوعلی سینا- ترجمه عبدالرحمن شرفکندی (هه‌ژار) انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران
4- ترجمه قصص و حکایات المرضی تألیف ابوبکر محمدبن زکریای رازی با حواشی و ملحقات دکتر محمود نجم‌آبادی، انتشارات دانشگاه تهران
5- Natow A.B., J.Heslin, And B.C. Raben, Integrating Jewish Dietary Lawsinto a dietetics Program J.Amer Dietet. Assoc. 67(1975) 13-16
6- Hoang, G.N. Cultural barriers to effective medical care among. Indochinese patients. Ann. Rev. Med. 36: (1965) 229, 239
7- Zeman, F.J. Ney.D.M. Applications of Clinical Nutrition. (1988) Prentice Hall, New Jersey

پی‌نوشت‌ها:

1- دانشگاه علوم پزشکی تبریز، دانشکده داروسازی گروه بیوشیمی و تغذیه
2- Reincarnation
3- Mormons مورمونها شاخه کوچکی از مسیحیان هستند که مصرف الکل و نوشابه‌های محتوی کافئین را حرام می‌دانند. مرکز اصلی آنان در ایالات متحده آمریکا است، ولی در سراسر آمریکا و کانادا و نیز در برخی از کشورهای جهان طرفداران این مذهب وجود دارند.
4- Seventh Day Activists یکی از گروه‌های گیاه‌خوار سنتی که در حدود نیم میلیون عضو دارد. کلیسای آنان رژیم غذایی بر پایه سبزیجات و تخم‌مرغ را توصیه می‌نماید طرفداران این مذهب از خوردن گوشت خوک، محصولات غذایی محتوی کافئین و نوشابه‌های الکلی اجتناب می‌نمایند.
5- گوشت گاو موقعی که گاو به مرگ طبیعی مرده باشد و یا برای یک جشن مذهبی قربانی شده باشد مصرف می‌گردد.
6- prophecies گوشت مرغ را قبل از استفاده استخوانها برای پیش‌بینی مصرف می‌نمایند.
7- اجتناب از خوردن مرغ در بین هندوها کمتر از گوشت گاو رایج است.
8- Anthoine Lavoisier
9- Enistein

منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.