مسکن‌های سنتی

مقدمه:

در نگرشی به گذشته و مطالعه متون، اسناد و منابع طب سنتی ایران به نوشته‌هایی برمی‌خوریم، که حکایت از توجه پزشکان قدیم ایران به مراقبت از زخمها و جراحات و تلاش برای تسریع بهبود آنها دارند. توجه به تسریع التیام زخم‌ها و جراحات و تقسیم‌بندی و شناسائی کامل انواع زخمها خود نشان دهنده‌ی دیدگاه‌های عمیق علمی و تجربی پزشکان قدیم ایران بوده است. بعضی از این پزشکان در آثار و تألیفاتشان استفاده از مواد التیام‌بخش را برای تسریع روند التیام زخمها توصیه نموده‌اند؛ برای مثال در یکی از آخرین اسناد طب سنتی ایران اثر شفابخش روغن گاو به عنوان التیام‌بخش مورد تأکید قرار گرفته است.
در بخشهایی از کتاب ذخیره خوارزمشاهی در مبحث منافع اعضای حیوانات به بعضی از داروهای التیام‌بخش با منشأ حیوانی اشاره شده است. لذا با این توصیف و نظر به انگیزه‌های اصلی تحقیق در طب سنتی که در بسیاری از موارد می‌تواند به مطالعه منابع طبیعی و شناسائی ملکولهای جدید و فعال بیولوژیکی منتهی گردد. به نظر می‌رسد، پژوهشهای دقیق علمی در زمینه چنین کتبی موجب غنی‌تر شدن طب سنتی ایران و کشف ذخایر علمی مربوط خواهد شد. بنابراین، با توجه به اهمیت و گستردگی موضوع مورد تحقیقات کنونی در علوم پایه و خصوصاً بررسی و مشخص کردن دیدگاههای پزشکان و داروسازان قدیم ایران ضرورت این تحقیق مفید به فایده احساس گردید.
در این رابطه بدیهی است که برای داشتن آگاهی علمی بیشتر در مورد موضوع تحقیق نیازمند انجام یکسری کارهای آزمایشگاهی خواهیم بود. به طوری که در انجام این پژوهش نکات فوق را منظور داشته‌ایم. به یقین ادامه این پژوهش مقدمه‌ای خواهد بود بر غنی‌‎تر شدن منابع طب سنتی ایران و کشف بعضی از ذخایر علمی مربوط به آن و یا امکان بررسی و بهره‌گیری بیشتر از منابع حیوانی برای تهیه داروهای جدید.
ادامه این پژوهش خواهد توانست مشکلات فعلی موجود در تهیه و نحوه استفاده صحیح از داروهای التیام‌بخش سنتی را مشخص نماید.
امید است که فارماکولوژیست‌های جوان جامعه ما از سرمایه غنی گذشتگان خود اطلاع یابند و آینده امیدبخش خود را به گذشته پرافتخار خود پیوند دهند.

وسایل و روش کار (حیوانات آزمایشگاهی)

یکی از موفق‌ترین روشهای مطالعه بعضی از فرایندهای هیستوفیزیولوژی استفاده از گوشهای بلند و انعطاف‌پذیر خرگوشها و تعبیه محفظه‌های فلزی یا شیشه در آنها است. با چنین تجربیاتی کلارک، فرایند رشد مویرگها و اعصاب را مورد مشاهده و مطالعه قرار داد، هم‌چنین فلوری و همکاران دیگر وی، مهاجرت لکوسیتها از عروق خونی، نمو سلولهای چربی و بسیاری از فرایندهای هیستوفیزیولوژی دیگر از جمله فرایند ترمیم و بازسازی را در گوشهای خرگوش مورد مطالعه و مشاهده قرار دادند.
ما نیز برای انجام قسمتی از این پژوهش با استفاده از تجربیات ذکر شده بالا و با در نظر گرفتن این نکته که تمام بافتهای آسیب دیده لاله گوش خرگوش در شرایط خاصی قابلیت بازسازی را دارند؛ گوشهای خرگوش را به منظور آزمایشهای متناوب در بررسی میزان اثربخشی التیام‌بخشهای سنتی انتخاب نمودیم. تا به این ترتیب بتوان در مورد اثربخشی این مواد طبیعی با یک دید علمی اظهارنظر نمود. به این منظور 200 سوراخ منظم و یکسان (هر کدام با قطری حدود 8 میلی‌متر) روی لاله گوشهای 30 خرگوش توسط وسیله‌ای که به همین منظور ساخته شده بود ایجاد گردید. سپس تعدادی از این سوراخها به عنوان زخمهای آزمایش و تعداد دیگری از آنها که موقعیت آناتومی یکسان داشتند به عنوان زخمهای کنترل (شاهد) انتخاب گردیدند.
سپس زخمهایی که به عنوان آزمایش انتخاب گردیده بودند، روزانه حداقل یکبار مورد معالجه موضعی با بعضی از انواع چربیهای حیوانی که در شرایط استریل تهیه شده بودند قرار می‌گرفتند. در تمام مدت این آزمایشها برای زخمهای شاهد (کنترل) از هیچ‌گونه داروئی استفاده نگردید.
همچنین از آنتی بیوتیکها به خاطر اثر تقویتی آنها روی فرایند التیام و بازسازی استفاده نشد و در تمام مدت این آزمایشها رژیم غذائی یکسان برای جانوران مورد آزمایش انتخاب گردید.
تمام جانوران مورد آزمایش در مکانهای مشخص منزل داده شده بودند و هر کدام وزنی حدود 1/5 کیلوگرم داشتند. درجه حرارت محل زندگی آنها تا حدودی تحت کنترل بوده است (C25 تا C19). ملاکها و معیارهای ارزیابی ما به منظور تشخیص تسریع روند التیام و بازسازی در این سری از آزمایشها، اندازه‌گیری قطر زخمهای آزمایش و شاهد و همچنین محاسبه میانگین سطوح بازسازی شده زخمهای تست و شاهد مقایسه آنها با یکدیگر در دوران بازسازی (روزهای هفتم- چهاردهم و بیست و یکم) بوده است. بعلاوه در تمام مراحل انجام این پژوهش و همزمان با آزمایشهای بالا ارزیابی ماکروسکپی و میکروسکپی موضع زخمهای شکافی در نمونه‌های تست و شاهد که با استفاده از روش Russell Ross ایجاد گردیده بود به همراه ارزیابیهای میکروسکپی موضع زخمهای تست و شاهد که در واقع (سطوحی از اپیدرم و درم به وسعت 3 سانتی‌متر که از پوست جدا گردیده بودند) مکمل این پژوهش در تأیید اثر التیام‌بخش سنتی بوده است. در ارزیابیهای میکروسکوپی که پس از بیوپسی و یا اتوپسی از موضع زخمهای تست و شاهد و تهیه مقاطع میکروسکپی امکان‌پذیر بوده است. موارد:
تسریع در شکل اپی‌تلیوم، حذف سریعتر لخته خون و بافتهای آسیب دیده یا میزان اسکار ایجاد شده و میزان ارتشاح سلولهای آماسی وجود یا عدم وجود پوسته زخم ملاک مقایسه قرار گرفت.

بحث

تفسیر و تعبیر

ما برای ارزیابی نتایج آزمایشهای سری اول و به منظور تشخیص روند التیام و بازسازی و هم‌چنین اظهارنظر در مورد میزان اثربخشی التیام دهنده‌های سنتی بکار گرفته شده معیارهای زیر را در نظر گرفته‌ایم:
1- اندازه‌گیری و مقایسه قطر زخمهای تست و شاهد (یا تعیین قطر سوراخهای ایجاد شده در لاله گوش خرگوش). این اندازه‌گیریها در روزهای مشخص از دوران بازسازی بافتها انجام می‌گردیده است، که خلاصه این اندازه‌گیریها در دیاگرامهای صفحه بعد گزارش گردیده است.
2- محاسبه میانگین سطوح بازسازی شده در نمونه‌های تست و مقایسه آنها با یکدیگر و تعیین درصد سطوح بازسازی شده و همچنین تعیین درصد سطوح بازسازی نشده به این ترتیب از ارزیابی نتایج آزمایشهای سری اول و به استناد نمودارهای تهیه شده و با در نظر گرفتن دو معیار فوق‌الذکر می‌توان با یک دید علمی چنین نتیجه گرفت که تسریع روند بازسازی بافت‌های آسیب دیده لاله‌ی گوش خرگوش، در نمونه زخمهای تست در مقایسه با نمونه زخمهای شاهد، در ارتباط با استفاده موضعی از التیام‌بخشهای سنتی بکار گرفته در انجام آزمایشات مربوطه بوده است.
به نظر می‌رسد، توصیه و تأکید استفاده از مخلوط روغن گاو و پودر خاکستری موی انسان که در بعضی از مأخذ و منابع طبی سنتی درج گردیده احتمالاً بی‌ارتباط با ترکیبات ضروری موجود در این دو مخلوط نباشد، روغن کره گاو، منبع سرشاری از ویتامین A خواهد بود و از طرفی بعضی از عناصر فلزی در پودر خاکستر موی انسان مشخص گردیده است. از طرفی ویتامین A یکی از انواع ویتامینهای ضروری و لازم برای روند التیام است.
چنانچه گزارش گردیده است، کمبودهای تجربی ویتامین A موجب تأخیر در تشکیل بافت پوششی، التیام زخم، سنتزکلاژن و عدم تشکیل پیوند چلیپائی اتمها در ملکول کلاژن می‌شود.
همچنین تجربه نشان داده که در اثر کمبود ویتامین A، عمل تقسیم سلولی کاهش می‌یابد. این ویتامین سنتزاسیدریبونوکلئیک را تحریک می‌کند و در نتیجه با مکانیسم سنتز پروتئین ارتباط دارد. همچنین برخی مطالعات بر روی زخمهای ایجاد شده در موش صحرائی نشان می‌دهد که ویتامین A اثر تسریع کننده بر روند ترمیم شکاف پوست دارد و این عمل را با افزایش بافت پوششی و تشکیل جبرانی نسج‌گرانوله انجام می‌دهد.
احتمالاً وجود بسیاری از عناصر فلزی موجود در جسم خاکستری موی انسان از جمله zn و si و mg و ... اهمیت عنصرهای فلزی در روند التیام و بازسازی شاید بعنوان فعال کننده‌های آنزیم نکته‌ای است که می‌بایستی در نظر داشت.
شاید توصیه استفاده از روغن کره گاو به عنوان التیام‌بخش در طب سنتی را بتوان در ارتباط با غنی بودن این روغن از انواع اسیدهای چرب در مقایسه با بقیه چربیهای حیوانی و گیاهی دانست.
زیرا تعدادی از این اسیدهای چرب، می‌توانند بعنوان پیش‌ساز ترکیبات فعال بیولوژیکی باشند که فعالیت آنها از نظر فیزیولوژیک و فارماکولوژیک اهمیت دارد. (ایکوزانوئیدها).
در دنباله این پژوهش و در سری آزمایشهای دوم و سوم و چهارم، میزان اثربخشی بعضی از انواع التیام بخشهای سنتی در روند بازسازی و التیام زخمهای پوست خوکچه، خرگوش و گوسند در مصارف موضعی مورد مطالعه قرار گرفت. در این سری از آزمایشها، معیارهای ذیل بعنوان معیارهای اساسی در ارزیابی تسریع و روند التیام و بازسازی این‌گونه زخمها در نظر گرفته شد:
1- تسریع در تشکیل پوسته زخم
2- تسریع در انقباض لبه‌های زخم
3- کاهش سریعتر سطح زخم
4- تسریع در تشکیل اپی‌تلیوم
در تمام نمونه‌هایی که به صورت بیوپسی و اتوپسی از موضع زخمهای تست و شاهد تهیه گردید، رویدادهای فوق‌الذکر قابل ارزیابی و مقایسه هستند.
به عبارتی این رویدادها که مربوط به مراحل فرایند التیام هستند، همیشه در زخمهای تست نسبت به زخمهای شاهد از نظر زمانی جلوتر به وقوع می‌پیوندد. اگر پوسته زخم در سطح زخم وجود داشته باشد، بافت پوششی در زیر آن حرکت و مهاجرت کرده و پوسته زخم را بوسیله آنزیم پروتئولیتکی بنام کلاژناز سطح زخم جدا می‌سازد. بهرحال در چنین روندی ساخته شدن بافت پوششی تکمیل شده و پوسته زخم می‌افتد. مراجعه به تصویر2 و مقایسه تصاویر B و A بعد از استفاده از روغن کره گاو به عنوان التیام‌بخش سنتی، مطلب را توجیه می‌نماید. (در نمونه‌های تست نسبت به نمونه شاهد پوسته زخم زودتر تشکیل می‌گردد و زودتر نسبت به پوسته زخم نمونه شاهد می‌افتد. مراجعه به تصویر B و A در نمونه‌های تست پوسته زخم و اپی‌تلیوم همیشه زودتر تشکیل می‌گردد. در نمونه‌های تصاویر 3 و 4 شاهد؛ تصویر B نه فقط اپی‌تلیوم تشکیل نگردیده است، بلکه پوسته زخم هنوز از موضع زخم کنده نشده است.
نظر به اینکه، التیام دهنده خوب از منابع حیوانی و یا گیاهی و یا سنتتیک می‌بایستی حداقل یکی از ویژگیهای زیر را دارا باشد.
الف: حاوی موادی برای تحریک فعالیت سلولها در روند التیام باشد.
ب: حاوی موادی باشد که از پیشروی عفونت بافت جلوگیری کند.
ج: حتی‌المقدور حاوی بعضی از ویتامینهای مورد لزوم روند التیام باشد.
به نظر می‌رسد، مخلوط روغن کره گاو با پودر خاکستری موی انسان بعنوان یک التیام‌‎بخش حداقل و در شرایط فعلی دو ویژگی از سه ویژگی بالا را دارد.
چرا که با در نظر گرفتن وجود ویتامین A موجود در روغن و وجود عناصر فلزی موجود در خاکستر موی انسان حداقل دو ویژگی بالا را خواهد داشت. حال چنانچه آزمایشهای لاسابلیر را در مورد اظهار وجود ترکیبات شیمیائی خاص در روغنهای حیوانی به نام تروفوفیلاکتین را مورد قبول قرار دهیم. بنظر می‌رسد روغن کرده گاو همراه با پودر خاکستر با داشتن سه ویژگی بالا بعنوان بهترین التیام‌بخش سنتی می‌توان معرفی نمود که در مقایسه با التیام بخشهای سنتتیک، قابل بررسی و احتمالاً عملکرد بیشتری را خواهد داشت. اما بنظر می‌رسد، برای بهره‌گیری بیشتر از این التیام بخشها، می‌بایستی در جنبه‌های مختلف تحقیقات عمیق‌تری انجام گیرد (خصوصاً از نظر میزان خاکستر نسبت به روغن).
در تفسیر و نتیجه‌گیری کلی می‌توان با یک دید علمی و به استناد مدارک و تصاویر تهیه شده در اجرای این پژوهش و با در نظر گرفتن معیارهای تعیین شده در بررسی، روند در تحقیقات قبلی منابع شماره (20) و (19) و (18) و (17) چنین اظهار نمود که داروهای التیام‌بخش سنتی با منشأ حیوانی (به خصوص بعضی از انواع چربیهای حیوانی مثل روغن کره گاو، و روغن پیه مرغابی و روغن پیه گوسفند) با درجات متفاوت و مشروط به عدم آلودگی می‌توانند در تسریع روند التیام و بازسازی بافت‌های آسیب دیده پوست حیوانات آزمایشگاهی به صورت مؤثر دخالت نمایند و یا به عبارتی زمان بازسازی و التیام را کوتاه‌تر کنند، اما به نظر می‌رسد برای استفاده صحیح‌تر از آنها و همچنین افزایش عملکرد آنها و همچنین انتخاب آنها بعنوان التیام بخش بافت‌های انسانی لازم است، تحقیقات بیشتری در مورد زمان استفاده و نحوه بکار گرفتن و یا میزان اثرات جنبی دیگر انجام گردد. تا این مواد بتوانند مؤثر واقع گردند.
منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.