مشارکت و نقش اندیشمندان مسلمان در نگارش نسخ خطی که در بردارنده اطلاعات دقیق از تحقیقات آنهاست جلوه‌گر می‌باشد. نسخ خطی برای علاقه‌مندان گنجینه‌ای پر ارزش از دانش است. بخش عمده‌ای از این نسخ خطی حاوی اطلاعات علمی به ویژه اطلاعات پزشکی است. براساس برخی تخمینهای محتاطانه تعداد این کتابها که توسط مسلمانان در دوران اوج عظمت نوشته یا گردآوری کرده‌اند به بیش از 3 میلیون جلد بالغ می‌شود که در بسیاری از نقاط جهان پراکنده هستند. غفلت از چنین مجموعه عظیمی (که نشان دهنده به ویژه علوم پزشکی و داروشناسی جهان اسلام است) باعث تأسف بسیار گشته است. شمار زیادی از این نسخ خطی توسط اندیشمندان عصر حاضر و آنانی که در قرون وسطی می‌زیسته‌اند مورد توجه قرار گرفته و ترجمه شده‌اند. چنانکه ما به آثار هندی که به عربی و فارسی ترجمه شده‌اند یا به کتب عربی که به فارسی ترجمه شده‌اند و بالعکس برمی‌خوریم. مثالهایی از این آثار همراه با یادداشت‌های کوتاهی درباره آنها در این مقاله ارائه شده است. برخی نسخ پزشکی و کتابهای نادر به زبانهای فارسی، عربی و اردو که در کتابخانه دانشگاه همدرد نگاهداری می‌شوند نیز در این مقاله آورده شده است.
مقدمه:
در هیچ جای دنیا مطالعات دقیق علمی نمی‌توان پیدا کرد که هم ارز مطالعات مسلمانان باشد. این امر در زمینه کتابشناسی و شرح حال‌نویسی آشکارتر است. ابن ندیم در کتاب «الفهرست» خود کتابهایی را که در زمان نگارش برای وی آشنا بوده (حدود سال 887 میلادی تکمیل شده است) ارائه می‌دهد. شرح حال مشاهیر بزرگ در شاهکار «ابن اصیبعه» تحت عنوان «عیون الابناء فی الطبقات الاطباء» نیز در دسترس است. برای مطالعه علوم پزشکی اسلامی و دیگر علوم وابسته به این نیز رجوع به این کتاب ضروری است. می‌توانیم از نویسندگان دیگر مانند ابن خلکان (کتاب «وفات الاعیان») و «ابن القفطی» (کتاب تاریخ العلماء و الحکماء) و نویسندگان دیگری تألیفاتشان در علوم پزشکی بویژه داروشناسی، داروسازی، گیاهان دارویی و ذخایر گیاهان طبیعی مشهور است، اشاره کرد. بسیاری از آثاری که ابن‌ندیم توصیف کرده، در حال حاضر وجود خارجی ندارند و نمی‌توان در مورد بسیاری از آنها بدون آن که به اثر ابن‌ندیم مراجعه کرد، مطلبی یافت. تا حدی «عیون الانباء» نیز که درباره کتابشناسی مشاهیر تاریخ است، جایگاهی مشابه (اثر ابن‌ندیم) دارد.
علوم اسلامی طیفی وسیع از فعالیتهای روشنفکری را در برمی‌گیرد که طی بیش از هزار سال از تاریخ انسان و در ناحیه وسیعی که از اسپانیا تا آسیای شرقی گسترده می‌شد جریان داشت، علاوه بر این جزء بسیار مهمی از تمدن و فرهنگ اسلامی، بر علم و تحصیل تألیفات مغرب زمین، در بینه انس، در هندو حتی در چین نیز تأثیر مهمی داشته. تألیفات قرون وسطی در بسیاری زمینه‌ها به عنوان قسمتی از الگوی زندگی مسلمانان باقی مانده است. برای مدارک مستند با ارزش دنیای امروز و بینش علمی ارزشمند آن ایده را می‌دهد که چگونه می‌توان با طبیعت زندگی نمود.و بدون آنکه در این روند طبیعت را تخریب نمود. بنابراین اهمیت علم و فلسفه اسلامی برای درک علم و فلسفه غرب و به طورکلی اهمیت علوم بعنوان جزء خدایی ناپذیر از مطالعات اسلامی و شرقی چیزی نیست که اندیشمندان غرب به آن پی نبرده باشند، از این‌رو در قرون وسطی که علاقه به شناخت شرق زیاد بود، تحقیقات متکی بر روشهای اصولی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی در غرب آغاز گشت، گرچه تمام این تحقیقات از آغاز تا امروز از دید پزشکی غربی صورت گرفته است لیکن با ثبت تاریخ علم به عنوان یک اصل مسلم در اوایل قرن حاضر خون تازه‌ای در رگهای علوم اسلامی به جریان افتاد و در نتیجه هزاران مقاله و کتاب در کشورهای مختلف در این رابطه منتشر شد. ترجمه و تصحیح کتابهای خطی موجود، نوشته شده توسط اندیشمندان و دانشمندان مسلمان، یکی از کارهای بزرگی است که به عنوان تکلیف باید سرلوحه کار مداوم قرار گیرد که خوشبختانه شاهد آن هستیم.
دانشمندان و نسخی که در رابطه با گیاهان دارویی وجود دارد
تا این اواخر قدیمی‌ترین تک نامه در فارسی در ارتباط با دارو «کتاب الادویه» (کتاب اصول خواص واقعی داروها) نگارش شده توسط ابومنصور موفق بود، که بیش از آن که به اهمیت پزشکی آن توجه شود، به آن از جهت واژه شناسی توجه شده است. این کتاب سرآغاز کارهای داروشناسی در ایران است که به عنوان سنت بیش از هزار سال دوام داشتند. در طول این قرنها کتابهای مهمهی به زبان عربی نوشته شده است. به عنوان مثال «کتاب الجمیع به القوال للقدما و المحدثین من الصباء و المتفلسین فی الدویه المفرده» (کتاب جامع در رابطه با نظرات پزشکان و فلاسفه قدیم و جدید در رابطه با داروهای ساده که توسط ابوبکر ابن سمقول اهل گوردوار به رشته تحریر درآمده است و در آن داروها به ترتیب الفبا منظم شده‌اند و تفسیر ابن‌جول جول بر دیوسکرودیس علاوه بر تک نامه آن درباره آن داروهایی که توسط دیوسکرودیس ذکر نشده‌اند. الزهراوی نیز بخشی از کتاب خود «التصریف» را به گیاهان و داروها اختصاص داده است. علاوه بر این، چیزهای درخشانی در قلمروی تاریخ به ویژه در قرون وسطی با علوم گیاه شناسی مسلمانان ارتباط دارد.
برخی از مشارکتهای مسلمانان در علوم گیاه‌شناسی
1- ابوحنیفه الدنیا وری (وفات سال 282 هجری). کتاب النبات.
2- ابوجعفر محمد- و احمد القفیکی (وفات سال 561 هجری). «ادویه مفرده» (کتاب داروهای ساده) به واسطه توضیحات دقیق داروهای گیاهی و غنای اطلاعاتی منحصر به فرد است. و از نظر بسیاری قابل توجه‌ترین کتاب بویژه درباره گیاهان دارویی است.
3- ابن الرومیا (وفات سال 638 هجری) تفسیر اسماء المفرده من کتاب دیسکوریدوس؛ مقاله فی ترکیب الادویه- کتاب الرحلا- در این کتاب نویسنده به توصیف گیاهان دارویی که خود مشاهده نموده پرداخته است.
4- ابن البیطار (وفات سال 646 هجری)، الجمیع المفردات الادویه الاغذیه، کتاب المغنی فی الادویه المفرده. حدود 1400 دارویی که منشأ گیاهی، حیوانی یا معدنی دارند را به فهرست درآورده است.
5- ابن ابی‌ربیع (وفات سال 268 هجری) عیون الابناء فی الطبقات الاطباء
6- داود الانتاکی (وفات سال 1008 هجری) تذکره الکتاب الاویه المجرب
7- ابوریحان بیرونی (443-362 هجری) کتاب السیرانه فی الطب- گردآوری وسیع دانش داروشناسی مربوط به 850 دارو برگرفته از منابع معتبر همراه با اسامی داروها به چندین زبان.
8- رازی (320-250 هجری) دائرةالمعارف پزشکی «الحاوی» شامل منابع تحقیقی و توصیفی درباره گیاهان دارویی ساده.
9- ابن‌سینا (428-371 هجری) «قانون» شامل بخش مشخصی درباره داروهای گیاهی ساده است، با این حال هر جایی که مداوای مرضی را متذکر شده، از گیاهان دارویی به عنوان دوای هر دردی اسم برده است. بخش هفتم «طبیعت» (فلسفه طبیعی) از کتاب «شفاء» گیاهان به طور مبسوطی از نقطه نظر فلسفی و علمی بررسی شده‌اند.
10- ابن وحشیه (نیمه اول قرن دهم) کشاورزی، درباره کشاورزی قدیم است که تأثیرات بسزایی بر روی نویسندگان بعدی داشت.
11- ابوسعید السماعی (قرن هشتم) کتاب النبات و الشجر (کتاب گیاهان و درختان) که در این کتاب اطلاعاتی راجع به ریخت‌شناسی، خواص و همچنین اسامی آنها داده شده است.
اخوان الصفا (قرن دهم هجری) یکی از مقالاتشان را راجع به ریخت‌شناسی، منشأ و نحوه رشد گیاهان و همچنین نامگذاری قسمتهای مختلف آنها و محل آنها در کل جهان اختصاص دارد.
12- ابن بجاج (قرن یازدهم) که به عنوان چهره برجسته در علوم گیاه شناسی مطرح بوده و دو کتاب در این موضوع به رشته تحریر درآورده است بنامهای کتاب التجربتین (کتاب دو تجربه) که به خواص پزشکی گیاهان پرداخته و «کتاب فی النبات» (کتاب گیاهان) که به فیزیولوژی گیاهان می‌پردازد.
13- ابن‌عوام (اواخر قرن دوازدهم) تک نامه‌ای برجسته درباره کشاورزی تحت عنوان «کتاب الفلاحه» نوشته که درباره 585 گیاه و نحوه کاشت بیش از 50 درخت میوه مختلف را در آن توضیح می‌دهد.
کتابهای خطی درباره داروهای گیاهی
در مجموع این عنوان موضوعات زیادی همچون، مواد دارویی، داروهای خام، طبقه‌بندی یا تشخیص و تعیین هویت (شناخت دارویی)، داروشناسی، پراکندگی جغرافیایی، همچنین بدست آوردن این گیاهان از منابع مختلف یا از طریق کاشت را در برمی‌گیرد. مسلمانان نه تنها سهم بسزایی در فهرست نگاری مجموعه گیاهان دارویی مناطق مختلف داشته‌اند، بلکه تجربیات جدیدی در چگونگی مداوا و درمان به دانش موجود آن زمان بویژه قرون وسطی افزوده‌اند.
بر طبق برخی تخمینهای محتاطانه تعداد کتابهای خطی یا گردآوری شده‌ی مسلمانان در سده‌های میانی بالغ بر سه میلیون می‌شود، که در پهنه گیتی پراکنده‌اند. برای مثال در قاهره، استانبول، حیدرآباد، لندن لاپزیک، لایدن، برلین، کلکته، پاتنا، بودلایان، بیبلیوتک ناسیوناله و در مجموعه‌های ویژه شخصی افراد مختلف. این نسخ خطی بیشتر به زبان فارسی و عربی بوده که در بین آنها اکثر نسخ خطی مربوط به علوم زیست شناسی (بیولوژی) سده‌های میانه هستند. برخی از این کتب که به صورت عکس به وسیله انستیتوی تاریخ علوم و تحقیقات پزشکی منتشر شده در ضمیمه شماره 1 آمده است.
نسخ خطی بیت الحکمه (کتابخانه‌ی دانشگاه همدرد)
این بخش حاوی بیش از 118 کتاب خطی بوده که بیشتر آنها شاهکارهای مسلمانان در زمینه‌های پزشکی و داروسازی هستند. بنیاد همدرد پاکستان راهنمایی برای این نسخ خطی تحت عنوان «فهرست توضیحی مخطوطات کتابخانه همدرد» چاپ کرده است. اولین جلد آن حاوی نسخ خطی مربوط به پزشکی است که به زبان اردو «توسط فضل الله فاروقی نروی» در سال 1981 گردآوری شده است که در آن نسخ خطی به طور خلاصه شرح داده شده است. فهرستی از این نسخ خطی در ضمیمه 2 ارائه شده است. راهنمای دیگری از نسخ خطی موجود فارسی در کتابخانه بیت الحکمه توسط مؤسسه ایرانی- پاکستانی مطالعات فارسی به چاپ رسیده است. این راهنما مقدمه‌ای بر 150 کتاب خطی درباره‌ی خطی است که دیگر نیز هست. این فهرست 590 کتاب خطی درباره 36 موضوع خطی است که دیگر نیز هست. این فهرست کتابهای خطی در سال 1988 توسط سید خیضره1. نوشاهی در کتابخانه بنیاد همدرد تهیه شده است وی با تجربه تصحیح و نشر آثار، همدرد را دارد. متن و ترجمه تصحیح شده «کتاب الصیدنه» بیرونی که شامل اطلاعاتی درباره چند صد داروی مورد استفاده در نظام پزشکی یونانی- عربی می‌باشد، را چاپ نموده است. در بیت الحکمه، مرکز تحقیقات آموزشی و ترجمه تأسیس شده و تسهیلاتی برای تحقیق و تحصیلات تکمیلی واحد تحقیقات که متشکل از اندیشمندان مشهور بین‌المللی است دانشگاه همدرد برای فعال کردن تحقیق و ترجمه کتابهای خطی بعنوان تلاشی آکادمیک بویژه به منظور شناخت و مشخص کردن نقش مسلمانان در علوم پزشکی و گیاه شناسی و همچنین تحقیق و نشان دادن نقش برتر اندیشمندان مسلمان در علوم نظری علاوه بر نقش آنها در علوم طبیعی و علوم کاربردی برنامه‌ریزی نموده است.
بخش آخر:
در طول قرون، پزشکی یونانی- عربی که عمدتاً براساس استفاده از داروهای گیاهی برای تسکین بیماریها بود، همراه با زمان تکامل یافته است، مسلمانانی که به این نظام عمل می‌کردند نه تنها از مواد دارویی که در هر یک از تمدنهای باستانی استفاده می‌شد بهره می‌جستند بلکه در تألیف در زمینه این هنر درمانی و این ثروت گیاهی- پزشکی مشارکت داشتند که بعنوان گنجینه‌ای برای نسلهای آتی برجای مانده است. به منظور تحقق به هدف «سلامتی برای همه» تا سال 2000 باید از دانش ارائه شده توسط دانشمندان مسلمان در زمینه علوم گیاهی استفاده کنیم. کار بر روی این کتابهای خطی، مقام والای این دانشمندان را به جهانیان آشکار خواهد کرد و می‌تواند از یک طرف فصل جدیدی را در تاریخ علوم پزشکی- گیاهی و از طرف دیگر در زمینه کار تصحیح و ترجمه کتابهای خطی برای نسلهای آینده باز نماید. باری نیاز مبرمی به تصحیح و نشر تمامی چنین نسخ خطی، بویژه آن کتابهایی که در موزه‌ها، کتابخانه‌ها و مجموعه‌های شخصی هستند وجود دارد، تا مورد استفاده اندیشمندان و دانشمندان علاقه‌مند به اسلام هستند قرار بگیرند.
بنابراین، با توجه به موضوع مورد بحث و برای اطلاع دانش پژوهان به ویژه آنهائی که در رابطه با تاریخ علم و پزشکی فعال هستند، مایلیم مسائلی را که برای حفظ و انتقال میراث نوشتاری گذشتگان برای آیندگان از اهمیت والایی برخوردار هستند پیشنهاد کنم:
1- گردآوری کتب خطی
2- تهیه راهنما از کتب خطی
3- ترجمه، تصحیح و نشر کتب خطی
4- بهبود روشها و تکنیکهای حفظ کتب خطی
5- توزیع گسترده و تبادل اطلاعاتی درباره کتب خطی (بین مراکز علمی مختلف)
ضمیمه (1)
برخی از کتابهای نگارش شده و گردآوری شده در قرون وسطی همانگونه که توسط مؤسسه تاریخ پزشکی ارائه شده است.
کتابهای خطی موجود در کتابخانه دانشگاه هموار: «بیت الحکمه»
|
ردیف
|
عنوان
|
نویسنده گردآوردنده
|
زبان
|
سال گردآوری
|
|
1
|
اظهارالطب
|
هازاری اسریمال
|
فارسی
|
--
|
|
2
|
اکمل الصناعه
|
کاظم الطبیب
|
عربی
|
--
|
|
3
|
بدیع التحریر و بیضاعت الاحیاء
|
رحم علی‌خان
|
فارسی
|
1214
|
|
4
|
تتمه بدیع التحریر و بیضاعت الاطباء مطلق الهیات
|
نصرالدین
|
فارسی
|
1863
|
|
5
|
ترجمه فارسی همیات قانون
|
ناشناس
|
فارسی
|
--
|
|
6
|
تفسیر مقاله الثانیه کتاب جالینوس
|
اوجدبن الفضل الحسن
|
عربی
|
--
|
|
7
|
خداقت محان المعروف به قانون العلاج
|
سیدمحمد سجاد مجانی
|
فارسی
|
--
|
|
8
|
حال المجاز
|
کمال‌الدین محمد اقسارایی
|
عربی
|
1293 هجری
|
|
9
|
حال المجاز
|
کمال‌الدین محمد اقسارایی
|
عربی
|
992 هجری
|
|
10
|
دستور العلاج
|
سلطان علی طبیب خراسانی
|
فارسی
|
--
|
|
11
|
دستورالفصد
|
محمد ابوالفضل بیگ
|
فارسی
|
1311 هجری
|
|
12
|
دستورالفصد
|
محمد ابوالفضل بیگ
|
فارسی
|
--
|
|
13
|
رساله تحقیق الهیات
|
ناشناس
|
فارسی
|
--
|
|
14
|
رساله تدبیر الفصد
|
نیازعلی خان امروهاوی
|
اردو
|
--
|
|
15
|
رساله قاروره و نبض منظوم
|
کمال
|
فارسی
|
1261 هجری
|
|
16
|
ریاض الفواید
|
محمدامان
|
فارسی
|
1157 هجری
|
|
17
|
ویژه الکمالات
|
ناشناس
|
عربی
|
1119 هجری
|
|
18
|
شرح رساله کبریات بقراط
|
ناشناس
|
عربی
|
--
|
|
19
|
شرح الکتاب الربیع من کتب قانون ابن‌سینا
|
علاء الدین بن الهصنم
|
عربی
|
--
|
|
20
|
شرح کلیات قانون
|
ناشناس
|
فارسی
|
--
|
|
ردیف
|
عنوان
|
نویسنده گردآوردنده
|
زبان
|
سال گردآوری
|
|
21
|
شرح مجاز نفیسی
|
برهان الدین نفیس ابن ایوز
|
عربی
|
1269 هجری
|
|
22
|
طب قادری
|
المبداء بن شیخ قطب الدین
|
فارسی
|
--
|
|
23
|
قانون
|
ابن سینا
|
عربی
|
--
|
|
24
|
قانون
|
ابن سینا
|
عربی
|
--
|
|
25
|
قانون
|
ابن سینا
|
عربی
|
--
|
|
26
|
قانون
|
ابن سینا
|
عربی
|
--
|
|
27
|
قانون (کتاب سودا)
|
ابن سینا
|
عربی
|
--
|
|
28
|
کفایه مجاهدیه یا کفایه منصوری
|
منصوربن محمدبن احمد
|
فارسی
|
1200 هجری
|
|
29
|
کفایه مجاهدیه یا کفایه منصوری
|
منصوربن محمدبن احمد
|
فارسی
|
--
|
|
30
|
کفایه مجاهدیه یا کفایه منصوری
|
منصوربن محمدبن احمد
|
فارسی
|
1218 هجری
|
|
31
|
کفایه مجاهدیه یا کفایه منصوری
|
منصوربن محمدبن احمد
|
فارسی
|
1219 هجری
|
|
32
|
کفایه مجاهدیه یا کفایه منصوری
|
منصوربن محمدبن احمد
|
فارسی
|
--
|
|
33
|
مجمع الجوامع
|
ناشناس
|
عربی
|
--
|
|
34
|
المغنی فی شرح المجاز یا سدیدی
|
سدیدالدین ابن ضیاء الدین
|
عربی
|
--
|
|
35
|
المغنی فی شرح المجاز یا سدیدی
|
سدیدالدین ابن ضیاء الدین
|
فارسی
|
--
|
|
36
|
مفرح القلوب
|
محموداکبر ارزانی
|
فارسی
|
--
|
|
37
|
مفرح القلوب
|
محموداکبر ارزانی
|
فارسی
|
1210 هجری
|
|
38
|
مفرح القلوب
|
محموداکبر ارزانی
|
فارسی
|
1204 هجری
|
|
39
|
مجاز القانون الطب
|
علاء الدین بن نفیس
|
عربی
|
--
|
|
40
|
وافیه
|
ناشناس
|
فارسی
|
--
|
|
41
|
وافیه
|
ناشناس
|
فارسی
|
1094 هجری
|
|
42
|
رساله نبض قاروره
|
برات علی میانجی
|
فارسی
|
--
|
|
43
|
اختیارات بدیعی
|
زین الدین عطار شیرازی
|
فارسی
|
--
|
|
44
|
اصول التراکیب اصول ترکیب الادویه
|
نجیب‌الدین‌ایوب حمید سمرقندی
|
عربی
|
--
|
|
45
|
الفاظ الادویه
|
نورالدین محمدبن عبدالله شیرازی
|
فارسی
|
--
|
|
46
|
الفاظ الادویه
|
نورالدین محمدبن عبدالله شیرازی
|
فارسی
|
--
|
|
ردیف
|
عنوان
|
نویسنده گردآوردنده
|
زبان
|
سال گردآوری
|
|
47
|
الفاظ الادویه
|
نورالدین محمدبن عبدالله شیرازی
|
فارسی
|
1242 هجری قمری
|
|
48
|
بحرالجواهر فی خال اللغات الساعر
|
محمدبن یوسف طبیب هراوی
|
عربی
|
--
|
|
49
|
بحرالجواهر فی خال اللغات الساعر
|
محمدبن یوسف طبیب هراوی
|
عربی
|
--
|
|
50
|
تألیف شریف
|
حکیم محمد شریف خان
|
فارسی
|
1241 هجری
|
|
51
|
تحفة الاسافیه فی صناعه الادویه
|
انوار احمد اشرافی
|
اردو
|
--
|
|
52
|
تحفة المومنین با تحفة حکیم مؤمن
|
مؤمن بن محمدزمان حسینی
|
فارسی
|
1188 هجری
|
|
53
|
تحفة المومنین با تحفة حکیم مؤمن
|
مؤمن بن محمدزمان حسینی
|
فارسی
|
--
|
|
54
|
تحفة المومنین با تحفة حکیم مؤمن
|
مؤمن بن محمدزمان حسینی
|
فارسی
|
1231 هجری
|
|
55
|
تحفة المومنین با تحفة حکیم مؤمن
|
مؤمن بن محمدزمان حسینی
|
فارسی
|
1233 هجری
|
|
56
|
رساله خواص الجواهر
|
حکیم محمدشریف خان
|
فارسی
|
1265 هجری
|
|
57
|
ریاض الادویه
|
یوسف بن محمد یوسفی
|
فارسی
|
--
|
|
58
|
ریاض الادویه
|
یوسف بن محمد یوسفی
|
فارسی
|
--
|
|
59
|
علاج الامراض المعروف با قرابادین دهلاوی
|
حکیم محمدشریف خان
|
فارسی
|
--
|
|
60
|
قرابادین نسفایی
|
مظفربن محمدالحسین الشفایی
|
فارسی
|
1262 هجری
|
|
61
|
قرابادین نسفایی
|
مظفربن محمدالحسین الشفایی
|
فارسی
|
--
|
|
62
|
قرابادین علوی خان
|
علوی خان میر محمدهاشم
|
فارسی
|
--
|
|
63
|
قرابادین قدری
|
محمداکبر ارزانی
|
فارسی
|
--
|
|
64
|
قرابادین قدری
|
محمداکبر ارزانی
|
فارسی
|
1269 هجری
|
|
65
|
قرابادین قدری
|
محمداکبر ارزانی
|
فارسی
|
1899 هجری
|
|
66
|
قرابادین قدری
|
محمداکبر ارزانی
|
فارسی
|
--
|
|
67
|
قرابادین معصومی
|
معصوم بن عبدالکریم
|
فارسی
|
1649 هجری
|
|
68
|
کتاب الادویه المفرده
|
--
|
فارسی
|
1223 هجری
|
|
69
|
الم کباب اشاهبه
|
--
|
عربی
|
--
|
|
70
|
اغراض الطب
|
ابوابراهیم اسماعیل جرجانی
|
فارسی
|
1197 هجری
|
|
71
|
اکسیر اعظم
|
عبدالعزیزبن احمدبن حمید مولتانی
|
عربی
|
--
|
|
72
|
تألیفات حکیم ممتاز الدین بدایونی
|
حکیم ممتازالدین بدایونی
|
اردو
|
--
|
|
ردیف
|
عنوان
|
نویسنده گردآوردنده
|
زبان
|
سال گردآوری
|
|
73
|
تجربیات حکیم خلیفه رحمت اله مارهراوی
|
خلیفه رحمت اله مارهراوی
|
فارسی
|
--
|
|
74
|
تذکره الکحالین
|
عیسی بن علی الکحال
|
فارسی
|
--
|
|
75
|
ترویج الرواح من علل الاشباح
|
لطف اله المصری
|
عربی
|
--
|
|
76
|
ترویج الرواح من علل الاشباح
|
لطف اله المصری
|
عربی
|
--
|
|
77
|
جمیع الفواید یا طب یوسفی
|
محمدبن یوسف یوسفی
|
فارسی
|
1166 هجری
|
|
78
|
جمیع الفواید یا طب یوسفی
|
محمدبن یوسف یوسفی
|
فارسی
|
1250 هجری
|
|
79
|
جمیع الفواید یا طب یوسفی
|
محمدبن یوسف یوسفی
|
فارسی
|
--
|
|
80
|
جمیع الفواید یا طب یوسفی
|
محمدبن یوسف یوسفی
|
فارسی
|
--
|
|
81
|
جمیع الفواید یا طب یوسفی
|
محمدبن یوسف یوسفی
|
فارسی
|
1244 هجری
|
|
82
|
جواهر المفردات
|
ناشناس
|
فارسی
|
--
|
|
83
|
چراغ العلاج
|
حکیم الله دین
|
فارسی
|
--
|
|
84
|
الحاوی فی التداوی
|
محمدبن ضیاءالدین شیرازی
|
عربی
|
939 هجری
|
|
85
|
حدود الامراض
|
محمداکبر ارزانی
|
عربی
|
1232 هجری
|
|
86
|
حدود الامراض
|
محمداکبر ارزانی
|
عربی
|
--
|
|
87
|
حدود الامراض
|
محمداکبر ارزانی
|
عربی
|
--
|
|
88
|
خلاصه بینایی
|
حکیم بینا ابن حسن
|
فارسی
|
--
|
|
89
|
خلاصه الکفایه
|
ناشناس
|
فارسی
|
--
|
|
90
|
غیرالتجارب
|
خیراندیش خان
|
فارسی
|
--
|
|
91
|
غیرالتجارب
|
خیراندیش خان
|
فارسی
|
--
|
|
92
|
غیرالتجارب
|
خیراندیش خان
|
فارسی
|
1275 هجری
|
|
93
|
دستورالعلاج یا اکسیر اعظم
|
محمداعظم خان
|
فارسی
|
--
|
|
94
|
دستورالاعمال
|
حکیم عبدالفتاح
|
فارسی
|
1255 هجری
|
|
95
|
رساله جدری الحصبه
|
درویش علی
|
عربی
|
--
|
|
96
|
رساله در امراض مختلفه
|
محمد قطب الدین
|
فارسی
|
1877 میلادی
|
|
97
|
رساله در علاج زخم
|
ناشناس
|
فارسی
|
--
|
|
98
|
رساله در حیفا
|
اصغر حسین
|
فارسی
|
1262 هجری
|
|
ردیف
|
عنوان
|
نویسنده گردآوردنده
|
زبان
|
سال گردآوری
|
|
99
|
ستاح ضروریه
|
درویش خان
|
فارسی
|
--
|
|
100
|
شفیع العجاء
|
حبیب اله نورالدین التوفی
|
فارسی
|
--
|
|
101
|
شرح الاسباب و العلامات
|
نفیس‌بن ایوزالطبیب الکرمانی
|
عربی
|
--
|
|
102
|
شرح معالجات القانون
|
علاء الدین ابن نفیس
|
عربی
|
--
|
|
103
|
شفاء العلیل
|
محمد حسام الدین
|
فارسی
|
1214 هجری
|
|
104
|
شفاء الاقسام و دواء الاعلام
|
خضربن علی بن الخطیب
|
عربی
|
1866 میلادی
|
|
105
|
شفاء المریض
|
محمد نورعلم
|
فارسی
|
1874 میلادی
|
|
106
|
طب اکبر یا طب اکبری
|
محمداکبر ارزانی
|
فارسی
|
1874 میلادی
|
|
107
|
طب اکبری
|
محمداکبر ارزانی
|
فارسی
|
--
|
|
108
|
طب برخوردار یا بیاض برخوردار
|
برخوردار
|
فارسی
|
--
|
|
109
|
طب پیر
|
پیر
|
فارسی
|
1369 هجری
|
|
110
|
الطب الجدید الکیمیایی
|
صالح بن نصراله الجلی
|
عربی
|
--
|
|
111
|
طب شهاب یا شفاء المریض
|
شهاب‌الدین‌نکوری ابن‌عبدالکریم
|
فارسی
|
1163 هجری
|
|
112
|
طب شهاب یا شفاء المریض
|
شهاب‌الدین‌نکوری ابن‌عبدالکریم
|
فارسی
|
--
|
|
113
|
طب شهاب یا شفاء المریض
|
شهاب‌الدین‌نکوری ابن‌عبدالکریم
|
فارسی
|
--
|
|
114
|
علاج فیل
|
ناشناس
|
اردو
|
--
|
|
115
|
علاجات داراشکوه یا طب داراشکوه
|
نورالدین محمدبن عبدالله شیرازی
|
فارسی
|
--
|
|
116
|
عین الحیات
|
مبارک مجیر
|
فارسی
|
--
|
|
117
|
نحنی و مونا
|
ابومنصور الحسین القمری
|
عربی
|
1283 هجری
|
|
118
|
فواد الفواد
|
شیخ طاهر
|
فارسی
|
1838 میلادی
|
|
119
|
فواد الفواد
|
شیخ طاهر
|
فارسی
|
--
|
|
120
|
فواید اخیار یا فواید یوسفی
|
یوسف بن محمد یوسفی
|
فارسی
|
1248 هجری
|
|
121
|
قوانین العلاج
|
محمد علوی خان
|
فارسی
|
1247 هجری
|
|
122
|
کتاب تدبیر الهیلاء و الاطفال
|
احمدبن محمد یحیی البلدی
|
عربی
|
--
|
|
123
|
لوامیع الشباریه فی علاج البشریه
|
حسین بن عبداله الحسن الشبارالنظمی
|
فارسی
|
1311 هجری
|
|
ردیف
|
عنوان
|
نویسنده گردآوردنده
|
زبان
|
سال گردآوری
|
|
124
|
مجریات اطباء
|
محمد ضیاء الحق فاروقی
|
فارسی
|
1296 هجری
|
|
125
|
مجریات اکبری
|
محمداکبر ارزانی
|
فارسی
|
1232 هجری
|
|
126
|
مجریات اکبری
|
محمداکبر ارزانی
|
فارسی
|
--
|
|
127
|
مجریات اکبری
|
محمداکبر ارزانی
|
فارسی
|
--
|
|
128
|
مجریات اکبری
|
محمداکبر ارزانی
|
فارسی
|
--
|
|
129
|
مجریات بهیا
|
حافظی
|
فارسی
|
1282 هجری
|
|
130
|
المرکبات العشاقیه و مجریات و نکات العشاقیه
|
محمداسحق
|
فارسی
|
--
|
|
131
|
مطب خرد
|
عبدالرحیم
|
فارسی
|
1322 هجری
|
|
132
|
معالجات نبوی
|
غلام امام
|
فارسی
|
1269 هجری
|
|
133
|
معالجات نبوی
|
غلام امام
|
فارسی
|
--
|
|
134
|
مفتاح الحکمة (منظوم)
|
درویش محمد ایمن‌آبادی
|
فارسی
|
1213 هجری
|
|
135
|
مفتاح الحکمه (منظوم)
|
درویش علی ایمن‌آبادی
|
فارسی
|
1227 هجری
|
|
136
|
مفتاب الکنوز و تبیان الرموز
|
عبدالعزیز احمدبن حمید
|
عربی
|
--
|
|
137
|
مفردات نامی
|
محمود معصوم بن سید صفایی الحسینی
|
فارسی
|
--
|
|
138
|
مفید عام
|
شیخ محمد عبداله
|
فارسی
|
--
|
|
139
|
منابع افضلیه
|
علی افضل بن محمدامین قزوینی
|
فارسی
|
--
|
|
140
|
میزان الطب
|
محمداکبر ارزانی
|
فارسی
|
1188 هجری
|
|
141
|
میزان الطب
|
محمداکبر ارزانی
|
فارسی
|
1211 هجری
|
|
142
|
میزان الطب
|
محمداکبر ارزانی
|
فارسی
|
1218 هجری
|
|
143
|
منتخب الامباء
|
عبداله کریم خان
|
فارسی
|
--
|
|
144
|
خیرالتجارب
|
خیراندیش خان
|
فارسی
|
--
|
|
145
|
خیرالتجارب
|
خیراندیش خان
|
فارسی
|
--
|
|
146
|
منافع حیوانات
|
ناشناس
|
فارسی
|
--
|
|
147
|
رساله کبریه
|
بقراط مترجم حنین ابن اسحق
|
فارسی
|
|
|
148
|
قانونچه
|
محمدبن محمود جغمینی
|
عربی
|
1309 هجری
|
|
ردیف
|
عنوان
|
نویسنده گردآوردنده
|
زبان
|
سال گردآوری
|
|
149
|
طب جدید الوپاتی
|
امام علی
|
اردو
|
54-1853 میلادی
|
|
150
|
مثنوی رموز العارفین
|
حسن
|
اردو
|
--
|
|
151
|
لذات النساء
|
ضیاء الدین بخشی
|
فارسی
|
--
|
|
152
|
بیاض
|
ناشناس
|
فارسی
|
--
|
|
153
|
دلایل نبض (منظوم)
|
شیخ پیرمحمد
|
فارسی
|
--
|
|
154
|
دلایل البول (منظوم)
|
پیرمحمد
|
فارسی
|
--
|
|
155
|
رساله کبریه
|
بقراط (مترجم ناشناس)
|
فارسی
|
--
|
|
156
|
مجموعه وسایل یوسفی
|
یوسف ابن محمدالطبیب الهراوی
|
فارسی
|
--
|
|
157
|
قصیده در حفظ صحت بدن
|
ناشناس
|
فارسی
|
--
|
|
158
|
جمیع الفوائد (منظوم)
|
ناشناس
|
فارسی
|
917 هجری
|
|
159
|
دلایل النبض
|
ناشناس
|
فارسی
|
942 هجری
|
|
160
|
دلایل البول
|
ناشناس
|
فارسی
|
942 هجری
|
|
161
|
فواید الاخبار
|
ناشناس
|
فارسی
|
913 هجری
|
|
162
|
رساله مأکول و مشروب (منظوم)
|
ناشناس
|
فارسی
|
--
|
|
163
|
سقه ضروریه
|
ناشناس
|
فارسی
|
--
|
|
164
|
منتخب الامباء
|
عبدالکریم اله
|
فارسی
|
--
|
|
165
|
مفتاح الطب
|
ابوالفرج علی‌بن الحسن‌بن‌هندو
|
عربی
|
--
|
|
166
|
رساله برء الساعه
|
محمدبن زکریای رازی
|
عربی
|
--
|
|
167
|
مفتاح الکنوز و صباح الرموز
|
محمد مظهرعلی
|
عربی
|
--
|
|
168
|
مسائل حنین بن اسحاق
|
حنین ابن اسحاق
|
عربی
|
--
|
|
169
|
جوامع کتاب جالینوس فی البول
|
ناشناس
|
عربی
|
--
|
کتب و دستنوشته‌ی خطی که دارای عنوان نبوده‌اند در اینجا ذکر نشده‌اند. تعداد کتب خطی در طی زمان پیوسته در این کتابخانه در حال افزایش است.
منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.