بررسی رویکردهای خاورشناسان پیرامون مکی و مدنی

مقدمه

یکی از مهم ترین عرصه های پژوهش مستشرقان، بررسی تاریخ قرآن بوده و در این باره کتاب هایی نیز نگاشته شده اند. در این بین برخی از مستشرقان، بد بینانه وارد بحث شده و مقام قرآن و پیامبر را به سخره گرفته و با توهین و نشر اکاذیب، شبهاتی را وارد نموده اند. (رک؛ William montgomary Watt, Bells Introduction to the Quran , 17; The Encyclopaedia of Islam, 7/363; William montgomary Watt, Companion to the Quran,136 ).

از مهم ترین موضوعات تاریخ قرآن، بحث آیات و سور مکی و مدنی می باشد که خود منشأ شبهات مستشرقان پیرامون تقسیم بندی قرآن شده است. و در این بین لامنس، رژی بلاشر، نولدکه و... از خاورشناسانی هستند که به یکی از بحث های تاریخ قرآن به نام «آیات و سور مکی و مدنی» دامن زده اند و نظریاتی چند در این رابطه مطرح نموده اند که در این مقاله به بررسی و نقد نظریات آنان پرداخته شده است.

الف) مفهوم شناسی

1ـ مفهوم شناسی آیات و سوره های مکی و مدنی

در اغلب کتب علوم قرآنی، سه تعریف بر مبنای سه عنصر خطاب، مکان و زمان برای آیات مکی و مدنی ذکر نموده اند. اکنون به ترتیب به بررسی آنها می پردازیم.

1.خطاب؛ بر این مبنا آیه مکی آیه ای است که خطاب به اهل مکه باشد و آیه مدنی آیه ای است که خطاب به اهل مدینه باشد (زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، 1/187).

این تعریف جامع و مانع نیست؛ چون در قرآن کریم آیات فراوانی هست که نه خطاب به اهل مکه است و نه خطاب به اهل مدینه؛ مانند: «یا أَیهَا النَّبِی اتَّقِ اللَّهَ وَلاَتُطِعِ الْکافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ» (احزاب/1؛ ر.ک: زرقانی، مناهل العرفان فی علوم القرآن، 1/196)؛ «یا أَیهَا النَّاسُ کلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلاَلاً طَیباً» (بقره/ 168). از این گذشته، خطاب های قرآن عام است و اگر هنگام نزول منطبق با اهل مکه یا مدینه بوده است، به این معنا نیست که مختص یکی از آنهاست و راهنمایی یا نصیحت یا حکم شرعی آن فقط شامل یکی از آن گروه می شود، بلکه آن خطاب ها مادامی که لفظش عام است، خطاب و محتوایش نیز عام است (حکیم، علوم القرآن، 44). در عین حال، اینها همه بدان معنا نیست که شناخت مخاطبان آیات بی فایده است، بلکه بر عکس، شناخت مخاطبان آیه از قراین مسلّم فهم آیه می باشد (میرمحمدی، بحوث فی تاریخ القرآن و علومه، 326).

2.مکان؛ آیه مکی آیه ای است که در مکه نازل شده و آیه مدنی آیه ای است که در مدینه نازل شده است (زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، 1/187). باید توجه کرد که اطراف مکه مثل منی و عرفات و حدیبیه نیز جزو مکه و اطراف مدینه مثل بدر، احد و سلع نیز جزو مدینه محسوب می شود.

این تعریف نیز جامع و مانع نیست؛ زیرا شامل آیاتی که در سفرها نازل شده است، نمی شود (سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، 1/37)؛ مثل آیه «لَوْکانَ عَرَضاً قَرِیباً وَسَفَراً قَاصِداً لَاتّبَعُوک» (توبه/ 42) که در محل تبوک نازل شده است.

3.زمان؛ آیه مکی آیه ای است که قبل از هجرت نازل شده است و آیه مدنی آیه ای است که بعد از هجرت نازل شده است (ر.ک: زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، 1/187). زرکشی در تعریف آیه مکی می گوید: آیه مکّی، آیه ای است که قبل از هجرت نازل شده باشد. هر چند در مدینه باشد. قید «هر چند در مدینه» بی ثمر است؛ زیرا قبل از هجرت هیچ آیه ای در مدینه نازل نشده و هیچ مورخی ننوشته که پیامبر اکرم(ص) پس از بعثت و قبل از هجرت به مدینه سفر کرده است.

یحیی بن سلام می گوید: آیات و سوری که در راه هجرت نازل شده اند و آیات و سوری که بعد از هجرت در سفرها نازل شده اند، مدنی می باشند (زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، 1/188).

تعریف سوم جامع و مانع است؛ چون همه آیات را در بر می گیرد (ر.ک: قاسم، فائز، معیارها شناخت آیات مکی و مدنی، مقالات و بررسی ها، ش 66، ص 49).

2.مفهوم شناسی استشراق

استشراق، شرق شناسی یا خاورشناسی (Orientalism) در تعبیری موجز، دسته ای از پژوهش های غربی هاست که در خصوص میراث شرق، به ویژه مسائل مرتبط با تاریخ، زبان، ادبیات، هنر، علوم، عادات و سنن آن، انجام می پذیرد؛ بنابراین، خاورشناس، فردی از دیار مغرب زمین است که میراث شرق و هر آنچه به نوعی به تاریخ، زبان، ادبیات، هنر، علوم، عادات و سنن آن تعلق دارد، بررسی می کند (الصغیر، خاورشناسان و پژوهش های قرآن، 13).

استشراق دارای شعبه های مختلفی مانند اسلام شناسی، عرب شناسی و هندشناسی می باشد که شامل مجموعه ای از فعالیت های مربوط به کشف منابع علمی و باستانی، گردآوری و نگه داری مواد فرهنگی، فهرست نگاری و کتاب شناسی، روزنامه نگاری، تحقیق، بررسی، ترجمه و تصحیح متون و انتشار آنها می شود در مجموع می توان گفت استشراق بر کارهای مستشرقان در قبال فرهنگ مشرق زمین اطلاق می شود (ر.ک: روش ضمیر، درآمدی بر معرفی مستشرقان و قرآن پژوهی، ش 4 و 5، 193).

ب) تاریخچه و پیشینه بحث

تا کنون محققان بسیاری در خلال مباحث قرآنی خویش به چند و چونی آیات و سور مکی و مدنی پرداخته اند. لازم به ذکر است که کتب و مقالات فراوانی در موضوع خاص آیات و سور مکی و مدنی، به رشته تحریر درآمده است اما تاکنون کتاب یا مقاله ای با رویکرد بررسی و نقد شبهات مستشرقان پیرامون آیات و سور مکی و مدنی، به طور مستقل، عرضه نشده است. نگارنده با تحقیق میدانی وسیعی که انجام داده است تا کنون اثری مستقل در این مهم نیافته است.

یاد کردنی است که کتاب های غیر مستقلی در این باب نگاشته شده و تنها چند برگی به این مهم اختصاص یافته است؛ برای نمونه می توان به کتاب «نقد الخطاب الاستشراقی الظاهرة الاستشراقیة واثرها فی الدراسات الاسلامیة» تألیف ساسی سالم الحاج اشاره نمود.

ج) ضرورت و اهمیت بحث

مسأله شناخت آیات و سوره های مکی و مدنی از مسائل مهم علوم قرآنی است. بدین سان علم به مکی و مدنی بودن سوره های قرآن و آشنایی با ترتیب نزول آنها تأثیر مهمی در بحث های علمی وموضوعاتی مربوط به دعوت نبوی و سیر روحی و سیاسی و اجتماعی آن در عصر پیامبر اکرم(ص) دارد.

شناخت تاریخ، به ویژه تسلسل آیات و سوره ها و تدریجی بون نزول آنها از طریق شناخت سوره های مکی از مدنی است و از هدف های مهم فرهنگی است. انسان پیوسته در این جستجوست تا هر حادثة تاریخی را بشناسد؛ در چه زمانی و در کجا اتفاق افتاده و عوامل و اسباب پدیدآورندة آن چه بوده است. بدین طریق علم تاریخ به وجود آمده است؛ بنابراین دانستن تاریخ سوره ها و آیه های مکی و تشخیص آنها از آیه ها و سوره های مدنی از اهمیت به سزایی برخوردار است.

فهم محتوای آیه در استدلال های فقهی و استنباط احکام نقش اساسی دارد؛ چه بسا آیه ای به ظاهر مشتمل بر حکم شرعی است، ولی چون در مکه نازل شده، هنگام نزولش، هنوز حکم موجود در آن تشریع نشده باشد؛ لذا در این گونه موارد باید یا راه تأویل را در پیش گرفت یا آیه را به گونه ای دیگر تفسیر کرد. آیة 7 سورة فصلّت نمونه ای از این رویکرد است دو تأویل را برای آن ذکر کرده اند (ر.ک: طباطبایی، المیزان، 17/ 383ـ384).

هم چنین در استدلالات کلامی، آیات مورد استناد در فضایل اهل بیت علیهم السلام که بیشتر مدنی است، از سوی برخی به منظور کتمان فضایل اهل بیت(ع) مکی دانسته شده است تا نتوان آنها را مدرک استدلال قرار داد. بنابراین شناخت دقیق مکی و مدنی بودن سوره ها و آیات یکی از ضروریات علم کلام در مبحث امامت است. مدنی بودن تمام سورة دهر و تشکیک در آن به سبب اغراض سیاسی نمونه ای در این باره است (ر.ک: طبرسی، مجمع البیان، 10/404ـ406)؛ زیرا کسانی مانند عبدالله بن زبیر که مایل نبودند این فضیلت به اهل بیت علیهم السلام اختصاص یابد، اصرار داشتند که این سوره را کاملاً مکی معرفی کنند غافل از آنکه در مکه اسیری وجود نداشت. مجاهد و قتاده از تابعین تصریح کرده اند که سورة دهر تماماً مدنی، ولی دیگران تفصیل قایل شده اند (ر.ک: معرفت، التمهید، 1/ 154ـ 155).

د) رویکرد لامنس درباره آیات و سوره های مکی و مدنی

لامنس (1937ـ1882)، مستشرق بلژیکی، در کتاب «الاسلام» بین آیات و سور مکی و مدنی تفاوت قایل شده است. وی در ابتدا قرآن کریم را به سه بخش تقسیم نموده است: 1. سوره های مکی قبل از فترت؛ 2. سوره های مکی پس از فترت؛ 3ـ سوره های مدنی.

1.سوره های مکی پیش از فترت

لامنس از مهم ترین ویژگی های سوره های مکی پیش از فترت، ایجاز در اسلوب، کوتاهی سوره ها، آیات مقطعه الانفس برمی شمرد و در ادامه می افزاید که جمله واحد در این آیات و سوره ها معنای کاملی ندارد؛ بدین سان برای رسیدن به معنای کامل باید چند جمله را در کنار هم جای داد.

از دیگر ویژگی های این بخش، تشابه اسلوب سجع عبارات با اسلوب قدیم و کهنه عرب است و بر این باور است که این دو اسلوب، از جایگاه ویژه و مشترکی برخوردار هستند. یادکردنی است که در این آیات توصیفات قیامت و فضای دهشتناک و غم آلود آن به تصویر کشیده شده است.

وی در ادامه بر این باور است که این قسم از آیات و سوره های قرآن کریم، همراه با سوگند است و این سوگندها بیشتر به پدیده های طبیعی و حسی نظیر آسمان، ستارگان، کوه ها، درخت ها، خورشید، ماه، روز، زمین، فجر و... اشاره دارد و این سوگندها اندک اندک رو به افول می نهد تا جایی که در سوره های مدنی اثری از سوگند نیست (ر.ک: Lammens (H.),L'Islam/60).

2.سوره های مکی پس از فترت

لامنس در بخش دوم از سوره های مکی که از آن با عنوان «سوره های مکی پس از فترت» یاد می کند، بر این باور است که در این بخش، اسطوره های انجیلی بیان شده است؛ اساطیری که حاکی از انقلاب درونی و ناگهانی پیامبر اکرم(ص) در ابتدای دعوتش است و به معارضه با مشرکان مکه منجر شد و سیر هدایتی و تربیتی پیامبر(ص) را آغاز نمود (ر.ک: Lammens (H.),L'Islam/60). وی می افزاید، در این آیات و سوره ها موضوعاتی چون قصص انبیای گذشته و چگونگی سیر هدایتی آنان با اقوامشان و سرنوشت تکذیب کنندگان به وفور به چشم می خورد.

وی پس از بیان اینکه عبارت «یا ایها الناس» در این سوره ها بیشتر به چشم می خورد، این ادعا را مطرح می نماید که رسالت پیامبراکرم(ص) باید مطابق با نیازهای عرب و مقتضای احوال آنان می بود؛ لذا پیامبر(ص) رابطه خوبی با یهود و نصاری داشت؛ بدین سان که هر سه دین (اسلام، یهود و مسیحیت) دارای مبدأ و سرچشمه واحدی به نام توحید بودند. این مهم در آیات و سوره های مکی به چشم می خورد (ر.ک:Lammens (H.),L'Islam/60).

3.آیات و سوره های مدنی

لامنس، بین سوره های مکی و مدنی تفاوت قایل شده است. وی بر این باور است که سبک و نثر آیات و سور مدنی نزدیک به نثر عادی است و از نثر کهنه عرب به دور است. این مهم در آیاتی که برای امور تشریعی نظم یافته است، کاملاً مشهود است.

نثر سوره های مدنی خالی از سجع بوده و نغمه های آن نسبت به سوره های مکی بیشتر است. در سوره های مدنی، وحدت موضوعی بر سوره حاکم است و موضوعاتی چون احکام دینی، دنیوی و جنایی در آن به چشم می خورد؛ چرا که هجرت رسول اکرم(ص) در این مقطع، باب وسیعی را در احکام گشوده است.

اخلاقیات در سوره های مدنی، جایگاه ویژه و بارزی دارد. برای نمونه، موضوعاتی چون احترام به رسول اکرم(ص)، بلند نکردن صدا در برابر ایشان، عدم تأیید خبر فاسق، برقراری صلح میان مؤمنان، عدم تمسخر و عیب جویی یک دیگر، دوری از سخن چینی، تجسس و سوء ظن، کیفیت زندگی و رفتار نیک رسول اکرم(ص) با همراهانش و... یافت می شود (ر.ک: Lammens (H.),L'Islam/61 ).

4.بررسی و نقد

یاد کردنی است به علت تکراری بودن برخی از شبهات لامنس، در این مجال به پاسخ برخی دیگر از آنها اکتفا می کنیم و در ادامه، هنگام پاسخ به شبهات دیگر مستشرقان به آنها اشاره می نماییم.

در نظریه های لامنس، شبهات و اشکالات عدیده ای به چشم می خورد که برخی از آنها صراحت در بیان دارد و برخی دیگر که غالب شبهات را تشکیل می دهد به صورت بسیار ماهرانه و ظریف، مخفی شده است که با ژرف نگری در آثار او به خصوص کتاب «الاسلام»، می توان به آنها دست یافت.

لامنس یکی از ویژگی های سوره های مکی قبل از دوران فترت را کوتاهی آنها می داند و ظاهراً بر این باور است که کوتاهی آیات و سوره های مکی در کنار بلندی آیات و سوره های مدنی، انقطاع و عدم ارتباط میان بخش های آیات و سوره های مکی و مدنی است و بیانگر این است که بخش آیات و سوره های مکی، حاوی خصوصیات محیط اجتماعی منحط مکه است و قرآن نتیجه تأثیرپذیری های فکری محمد از جامعه و محیط خویش است.

اگر مراد لامنس کلیت و شمول نبوده بلکه کثرت و اغلبیت مراد باشد، این نظریه قابل پذیرش است در غیر این صورت، ادعای وی از چند نظر باطل است.

اول ـ در بخش سوره های مکی، سوره های بلندی نظیر سوره انعام و در بخش مدنی، سوره های کوتاهی نظیر «سوره نصر» وجود دارد.

دوم ـ کوتاهی بسیاری از سوره های مکی و بلندی سوره های مدنی، نه تنها موجب عدم پیوند آنها نیست، بلکه هر شخص که بهره ای از بلاغت داشته باشد، رابطه مستحکم میان اجزای قرآن را مشاهده می کند. نکته جالب توجه این است که آیات مکی در میان آیات مدنی پراکنده است. به رغم آن، شخص هنگام خواندن قرآن کریم، هیچ تفاوتی میان آنها احساس نکرده، بلکه از وحدت، پیوند کامل، هماهنگی و انسجام آن به شگفت می آید.

سوم ـ کوتاهی سوره های مکی دلالتی بر انحطاط اجتماعی مکه ندارد، بلکه این کوتاهی، از مقوله ایجاز است و به اذعان دانشمندان علم بلاغت ایجاز اختصار، نهایت بلاغت است و ایجاز بیانگر رشد و کمال مخاطب و نشانه فهم وتیز هوشی اوست (ر.ک: زرقانی، مناهل العرفان فی علوم القرآن/ 268ـ280).

یادکردنی است نظریه های دیگر لامنس در بخش سوره های مکی قبل از فترت و بعد از فترت، نظیر وجود سوگند، قصص انبیای گذشته، اختصار معانی و... از جمله موضوعاتی است که مبتلای به قضاوت یک طرفه اوست. که در بخش های بعدی بدان ها اشاره می شود.

این مستشرق بلژیکی در بخش سوم (آیات و سوره های مدنی) نیز نکاتی را گوشزد نموده است که به یک نمونه از نکات بسنده می کنیم.

وی یکی از ویژگی های سوره های مدنی را تبیین احکام و قوانین شریعت برمی شمرد و سوره های مکی را خالی از احکام فرعی می داند که این، خود، منشأ این شبهه است که به علت بی سوادی مردم مکه این سوره ها از علوم و معارف شریعت تهی است و در مقابل، مردمان مدینه که نسبت به مردم مکه از علوم بیشتری برخوردار بوده و احتیاج به احکام روزمره داشتند، در سوره های مدنی مورد تفقد بیشتر حضرت قرار گرفتند و بدین سان آیات و سوره های مدنی، مالامال از احکام و قوانین شریعت است، در حالی که آیات وسور مکی، تهی از احکام فرعی و قوانین دینی است.

در پاسخ به این شبهه می توان گفت:

1ـ بخش مکی به طور مطلق، خالی از قانون گذاری و وضع احکام نیست.

2ـ کثرت احکام و قوانین فرعی در مدینه ناشی از عواملی نیست که این مدعیان تصور کرده اند، بلکه این پدیده مسأله ای است که در اداره جوامع و تربیت افراد و هدایت آنها کاربرد دارد و پیامبر اکرم(ص) در حرکت گام به گام و تدریجی سیر هدایتی رسالتش ناگزیر از مقدم داشتن اهم و واجبات بر مهم بود و خداوند متعال در فرایند هدایتی مردمان، ابتدا قلوب مردم را از هرگونه آلودگی به شرک و بت پرستی و بیگانگی از توحید می زداید، سپس با ایمان و توحید استوار می گرداند و در مرحله بعد، احکام دینی و قوانین شریعت را تبیین می نماید. بدین سان این اسلوب، کاملاً منطقی و عقلانی است و ادعای تأثیر پذیرفتن رسول اکرم(ص) از محیط و در نتیجه بشری بودن قرآن، چیزی جز ادعایی سست و گزاف نیست.

3ـ بر فرض صحت ادعای آنان، اهل کتاب و بسیاری از سخنوران عرب و بازرگانان قریش به پیامبری سزاوارتر بودند و در ادعای پیامبری بر حضرت پیشی می گرفتند، لکن آنان بدین کار روی نیاورده و در مقابل تحدی قرآن، سکوت کردند (ر.ک: زرقانی، مناهل العرفان فی علوم القرآن، 271؛ غازی عنایت، شبهات حول القرآن و تفنیدها، 80 ـ 84).

هـ) رویکردهای نولدکه درباره آیات و سوره های مکی و مدنی

تئودور نولدکهTheodor Noeldeke، مستشرق آلمانی، در سال 1836م. در هامبورگ به دنیا آمد. وی در سال 1856 م. با رساله «تاریخ قرآن» به درجه دکتری نایل آمد. این کتاب در اصل به زبان لاتینی به نگارش درآمده بود و در سال 1860 م. منتشر شد. پس از مرگ وی اوتو پریتسل(Otto Pretzl) این کتاب را کامل کرد و با عنوان تاریخ نص قرآنی به طبع رسانید. این کتاب، حاوی مطالب بسیار مهمی درباره قرآن و علوم قرآنی است و در زمره مهم ترین کتاب هایی است که مورد انتقاد و خشم مسلمان ها قرار گرفته است (خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، 2048).

1.تقسیم بندی نولدکه؛ پیامدها و چالش ها

نولدکه قرآن کریم را از لحاظ ساختار و شکل موضوعی به چهار قسم، تقسیم نموده است.

قسم اول) از شاخصه های این قسم می توان به وحدت اسلوب، اختصار معانی آیات، کوتاهی سوره ها و تهی بودن از تشریع و احکام اشاره نمود. در این قسم، وی ویژگی های آیات و سوره های مکی را برمی شمرد.

قسم دوم) این قسم مربوط به آیاتی است که نشانگر شرایط معارضه پیامبر اکرم(ص) با دشمنانشان و رویکرد ایشان در شرایط بت پرستی و مدیریت بحران می باشد.

قسم سوم) مختص موضوعاتی چون عبادات، معاملات، تشریع حلال و حرام، اوامر و نواهی، ارتباط بین مسلمین و اهل کتاب و یهود می باشد.

قسم چهارم) این قسم موضوعات دیگری غیر از موضوعات گذشته که در مدینه نازل شده است، در بر دارد.

نولدکه قسم اول و دوم را از ویژگی های آیات و سوره های مکی و قسم سوم و چهارم را از مختصات سوره های مدنی قلمداد می کند. نتیجه این تقسیم بندی، در بردارنده خطرناک ترین پیامدها در عالم پژوهش های قرآنی بوده است، به طوری که دشمنان غرب این روش را بزرگ ترین راه طعن به صحت قرآن دانسته اند. هم چنین این تقسیم بندی، قرآن را تابع شرایط زمانی، مکانی و موضوعی نموده و شبهات عدیده ای بر صحت نص قرآن وارد کرده است (ر.ک: Blachere (R.), Lecoran/ 38-42).

2ـ بررسی و نقد

همانطور که بیان شد، نتیجه این تقسیم بندی در بردارنده خطرناک ترین پیامدها در عالم پژوهش های قرآنی بوده است؛ چرا که جامع افراد نیست و قابل بررسی و نقد است. اینک به بررسی و نقد آن می پردازیم.

نولدکه در قسم اول، یکی از ویژگی های آیات و سوره های مکی را وحدت اسلوب معرفی نمود. در صورتی که این ویژگی منحصر در آیات و سوره های مکی نبوده و آیات و سوره های مدنی نیز از این مهم بهره مند هستند و گویی تمام قرآن کریم یک اسلوب داشته و وحدت اسلوبی در جای جای آن، مشهود است. یاد کردنی است به رغم پراکندگی و ممزوج بودن آیات مکی و مدنی در یک دیگر، شخص در هنگام تلاوت قرآن کریم هیچ تفاوتی میان آنها احساس نمی کند و از وحدت اسلوبی آن به شگفت می آید.

علاوه بر وحدت اسلوبی قرآن کریم، وحدت موضوعی و محتوایی از دیگر لطایفی است که در آیات مکی و مدنی قابل مشاهده است. اینکه ادعا شده است آیات مکی، دارای اختصار معنایی است و آیات مدنی اطناب دارد، ادعایی گزاف و سست است؛ چرا که وحدت موضوعی و اسلوبی آیات و سوره های قرآن کریم بر علمای بلاغت پوشیده نیست.

همان طور که گذشت، کوتاهی سوره های مکی، نه تنها در اثر تأثیرپذیری پیامبر(ص) از مردم مکه نیست، بلکه نتیجه روند منطقی و عقلانی سیر هدایتی پیامبر اکرم(ص) می باشد؛ بدین سان که جامعه نوپای عصر بعثت، ابتدا باید از هر گونه آلودگی های اعتقادی، فرهنگی، مذهبی، اقتصادی و... پاک گردد و سپس هنگامی که سیاهی ها زدوده شد و آمادگی پذیرش توحید و وحدانیت خداوند متعال فراهم گردید، احکام فرعی و قوانین شریعت ابلاغ می گردد بدین سان در جامعه ایمانش استوار و راسخ خواهد شد. این خود از اعجازهای قرآن کریم است که با شناخت احوال و مقتضای حال مخاطبان، بر آنان تأثیر می گذارد و از آنان افرادی را تربیت می کند که نماد و اسوه عبادت، ایثار، فداکاری و تلاش می شوند.

این نکته حائز اهمیت است که احکام دین و قوانین شریعت، فقط در آیات و سوره های مدنی منعکس نشده، بلکه در آیات و سوره های مکی، موضوعاتی چون اهداف دین، ایمان به خدا، فرشتگان، پیامبران، قضا و قدر و... به چشم می خورد (ر.ک: زرقانی، مناهل العرفان، 271؛ غازی عنایت، شبهات حول القرآن وتفنیدها، 80 ـ 84).

و) رویکرد رژی بلاشر درباره آیات و سوره های مکی و مدنی

رژی بلاشر(Regis Blachere) مستشرق فرانسوی، در سال1900م در حومه مونروگ در پاریس به دنیا آمد. در سال 1915م. به مراکش سفر کرد. وی تا سال 1970م. استاد کرسی زبان عربی بود. یکی از مهم ترین آثار وی درباره قرآن، «در آستانه قرآن» و نیز ترجمه قرآن به زبان فرانسه است. لازم به ذکر است که این ترجمه، همانند غالب ترجمه های مستشرقان، بر حسب ترتیب زمانی نوشته شده بود، اما در سال 1957 م. بر حسب ترتیب مصحف مرتّب گشت. کتاب «در آستانه قرآن» در سال 1958م. در پاریس به نگارش درآمد و ترجمه آن به فارسی توسط مرحوم دکتر محمود رامیار انجام گرفته است (خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، 2/ 2048). بلاشر در کتاب خود از آرای نولدکه و شوالی بهره برده است. وی قرآن کریم را به سه دسته تقسیم نموده است. در این سه تقسیم، موضوع آیات و سوره های مکی و مدنی به صراحت بیان نشده است، ولی به دلالت التزامی، نکاتی به دست می آید که نشانگر برخی از شبهات پیرامون آیات و سوره های مکی و مدنی است.

1ـ مرحله پیش فترت وحی

این مرحله شامل 23 سوره اول قرآن کریم است. بلاشر آیات آغازین دوران مکه را دارای ویژگی های خاصی می داند و پیامبر اکرم(ص) را در این مرحله، فردی شتابزده و متردد از تکلیف شاقی که بر عهده اوست، معرفی می کند.

بلاشر در ادامه می افزاید، در این مرحله از دعوت اسلامی، دشمنی قریش با پیامبر اکرم(ص) رو به کاهش و در عین حال روابط بین آنان قطع شد و این مهم، بدان جهت بود که پیامبر اکرم(ص) قریش را به کنارگذاشتن بتها، تأکید بر وحدانیت خداوند و جلوگیری از بهره کشی بردگان و فقرا فرا می خواند و در نتیجه باعث از دست رفتن امتیازات طبقاتی قریش شد. آیات و سوره های مکی از این قسم به شمار می رود. این آیات غالباً مقطعة الانفاس و دارای یک ریتم و آوازی معین هستند و آهنگ و نغمه مخصوص به خود را دارند.

بلاشر در ادامه می افزاید این آیات با سوگند به پدیده های طبیعی و حسی چون کوه، خورشید، روز، شب، فجر و... آغاز شده است (ر.ک: Blachere(R.), Lecoran/ 36-).

2ـ مرحله پس از فترت وحی

این مرحله شامل 22 حزب قرآن است که از ابتدای سوره کهف آغاز می شود و تا آخر سوره نجم ادامه می یابد.

در این مرحله، آیات قرآن هدف دار شده و در آنها مسیر و سیر هدایتی مشخصی دنبال می شود و آیات مربوط به ایمان و وحدانیت خداوند متعال در جای جای این آیات به چشم می خورد. قصص انبیا و اقوام گذشته، سرگذشت تکذیب کنندگان و عاقبت آنان، در این آیات به وفور دیده می شود. این مرحله از لحاظ اسلوب تفاوت اساسی با دیگر مراحل دارد و تندی و تیزی آیات رفته رفته ضعیف می شود و لحن آرام و سکون در این آیات نمایان می شود و در ادامه، اسلوب مدح و ذم جای اسلوب شعری را می گیرد (ر.ک: Rodinson(M.), Mahomet; Blachere(R.), Lecoran, 37).

3ـ مرحله اواخر قبل از هجرت

از دیدگاه بلاشر، این مرحله با دیگر مراحل متفاوت است. در این مرحله از پیامبر(ص) چهره جدیدی ارایه می شود؛ بدین سان که این پیامبر آن پیامبری نیست که فقط به صحرانشینان توجه نماید، بلکه او رئیس و رهبر جماعتی دینی شده که سلوک او از بقیه متمایز است.

یکی از مهم ترین موضوعاتی که در این مرحله از آن یاد می شود آن است که مسلمانان باید در هر شرایطی، از خدا و رسولش اطاعت نمایند چونان که در جنگ بدر، مسلمانان با اطاعت فرمان رسول اکرم(ص) به پیروزی رسیدند، ولی در جنگ احد با نافرمانی از رسول اکرم(ص) و ترک موضع جنگی خود، مرعوب مادیات گشتند و بالاخره شکست خوردند.

رابطه نیک مسلمانان با نصارا در ابتدا و نزاع با آنان پس از جنگ با امپراطوری روم و موته، از موضوعات دیگری است که وی به آنها اشاره نموده است. آیات در این مرحله مقطعة الانفاس نیست و سوره ها نسبت به سوره های مکی، بلند تر است (ر.ک: Blachere(R.), Lecoran, 38).

4 ـ بررسی و نقد

با توجه به بررسی های انجام شده، مرحله اول و نیمی از مرحله دوم ویژگی ها آیات و سوره های مکی را در بر دارند و مابقی مراحل، ویژگی های آیات و سوره های مدنی را دارد. شایان ذکر است که بلاشر در این سه قسم (به خصوص در ویژگی های سوره های مکی) از پیامبر اکرم(ص) شخصیتی شتاب زده، متردد از تکلیف، تأثیر پذیرفته از محیط اجتماعی منحط مکه و... یاد می کند؛ در نتیجه، به تبع این چنین پیامبری، قرآن، کتابی بشری و تأثیر پذیرفته از محیط اجتماعی منحط مکه یا حداقل کتابی تحریف شده قلمداد می گردد.

1. درباره شخصیت عظیم پیامبر اکرم(ص) کتاب های فراوانی به رشته تحریر درآمده است که اکنون مجال بحث در این باره نیست، اما درمورد عدم تحریف قرآن، همین بس که گواهی تاریخ، وجود کاتبان وحی، دعوت همه پیشوایان اسلام به قرآن موجود و خاتمیت، از ادله عدم تحریف قرآن هستند و غالب دانشمندان فریقین با قاطعیت تمام، تحریف قرآن را رد کرده اند و معتقدند قرآن کریم به هیچ وجه تحریف نشده و نخواهد شد (ر.ک: معرفت، صیانه القرآن من التحریف، 125ـ156؛ مرکز الثقافه والمعارف القرآنیه، علوم القرآن عند المفسرین، 2/130).

نکته ای که بلاشر از آن، تأثیر پذیری پیامبر(ص) از محیط اجتماعی منحط مکه و در نتیجه، آن الهی نبودن قرآن را استفاده نموده است، موضوع سوگند و قسم در آیات و سوره های مکی است. وی می افزاید که یکی از مهم ترین شاخصه های سوره های مکی، وجود سوگند به پدیده های طبیعی وحسی نظیر روز، شب، انجیر، زیتون، کوه سینا و... است و چون مردم مکه اغلب بی سواد بودند و دامنه درک آنان از امور حسی فراتر نمی رفت، بدین سان به پدیده های حسی و طبیعی سوگند یاد شده است، ولی بعد از مدتی (بعد هجرت) و تماس محمد(ص) با مردم مدینه که جامعه ای روشن فکر بودند، قرآن از محیط جدید تأثیر پذیرفت و از آن ایمان مبتنی بر حس و سادگی فاصله گرفت.

این ادعا از چند ناحیه قابل خدشه می باشد.

1.اهل مکه از هوش و ذکاوت بیشتری نسبت به اهل مدینه برخوردار بودند. بدین سان غالباً خداوند متعال در سوره های مکی به شیوه ایجاز سخن رانده است. ضمن اینکه قسم یاد کردن به امور حسی، ناشی از انحطاط جامعه مکه نیست، بلکه به سبب رعایت وضع و شرایطی است که قسم برای آن یاد شده است.

2.این نکته حایر اهمیت است که قرآن کریم در سیر هدایتی و تربیتی افراد و دعوت به سوی عقیده ناب توحیدی، به مظاهر هستی (نعمت های فراوان) که همگی مخلوق خداوند هستند، قسم یاد می کند. این مهم در راستای تنبه و به اندیشه واداشتن افراد و دعوت آنان به توحید گرایی مطرح شده است.

3.مضامین سوگندهای قرآن به امور حسی، حاوی اسراری است که آن را عمیق و تأمل برانگیز ساخته است؛ به طوری که از کمال فکری و برتری مخاطبان در فهم و تیزهوشی و فصاحت بیان حکایت دارد. ضمن اینکه این سوگندها مجمل هستند و تنها کسانی آن را درک می کنند که از کمال عقل و سلامت ذوق برخوردار باشند (ر.ک: زرقانی، مناهل العرفان، 273؛ غازی عنایت، شبهات حول القرآن وتفنیدها، 85 ـ 86).

نتیجه

آیات و سوره های مکی و مدنی دارای معیار و شرایط خاصی می باشند و هرگز نماد کوتاهی و نقص رسول اکرم(ص) و کتاب قرآن نمی باشند. ضمن اینکه در برخی از موارد می توان این مهم را مصداقی جهت اعجاز روانشناختی قرآن ذکر نمود.

بررسی و نقدهای انجام شده، حاکی از آن است که برخی از مستشرقان به چند و چونی این موضوع واقف نبوده و با دیدی عمیق و ژرف به قرآن توجه نکردند و این کتاب الهی را با دیگر کتب بشری مقایسه نموده و اظهارنظر کرده اند.

منابع

1.حکیم، سید محمد باقر، علوم القرآن، المجمع العلمی الاسلامی، تهران، 1403ق.

2.خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، 1377 ش.

3.خواجوی، محبوبه، سوره های مکی و مدنی در قرآن مجله گلستان قرآن، دی 1380، شماره 104.

4.روشن ضمیر، محمدابراهیم، درآمدی بر معرفی مستشرقان و قرآن پژوهی، مجله الهیات و حقوق تابستان و پاییز 1381، شماره 4 و 5.

5.زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، دارقتیبه، چاپ دوم، 1422ق.

6.زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء الکتب العربیة، 1376 ق.

7.سید بن قطب، فی ظلال القرآن، بیروت ـ قاهره، دار الشروق، 1412ق.

8.سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، انتشارات شریف رضی.

9.صبحی، صالح، مباحث فی علوم القرآن، بیروت، دارالعلم للملایین، 1968م.

10.الصغیر، محمّدحسین علی، خاورشناسان و پژوهش های قرآن، ترجمه محمّدصادق شریعت، قم، مؤسسه مطلع الفجر، 1372.

11.طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، منشورات الاعلمی للمطبوعات، چاپ

دوم، 1393ق.

12.طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1408ق.

13.عنایت، غازی، شبهات حول القرآن وتفنیدها، بیروت، دارومکتبه الهلال، 1996م.

14.فائز، قاسم، معیارهای شناخت آیات و سور مکی و مدنی، مجله مقالات و بررسیها، زمستان 1378، ش 66.

1.مرکز الثقافه و المعارف القرآنیه، علوم القرآن عند المفسرین، مطبعة مکتب الاعلام الاسلامی، 1374ق، چاپ اول.

16.معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1412ق.

17.ـــــــــــــــ، صیانه القرآن من التحریف، قم، دار القرآن الکریم، 1410ق.

18.میرمحمدی، ابوالفضل، بحوث فی تاریخ القرآن وعلومه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1400ق

پی نوشت ها:

1.Blachere(R.),Lecoran,que sais-je? P.U.F.,S.D.

2.Watt, William Montgomary, Bells Introduction to the Quran, Edinburgh, Edinburgh University press, 1970.

3.-------------------------------------,Companion to the Quran, Based on the Arberry Translation, London, George Alles, 1967.

4.Lammens (H.),L'Islam, Croyances et Institutions, Beyrouth,1943.

5.Rodinson(M.),Mahomet, paris,1968.

6.The Encyclopaedia of Islam,New Edition , Prepared by Anumber of Leading Orientalists Leiden , E.J.Brill 1986.