این مذهب در میان مذاهب فقهى اهل سنت، از نظر پیدایش و پیروان، در رتبه چهارم است. مؤسس مذهب حنبلى، ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل شیبانى است. او ریشه عربى داشت. جدش در زمان امویان فرماندار سرخس بوده. ابن حنبل در سال 164 ه.ق.در شهر بغداد زاده شد و در کودکى قرآن را از بر کرد. ابتدا نزد قاضى ابویوسف به فراگیرى فقه پرداخت اما پس از مدتى به اهل حدیث روى آورد. او تا زمانى که شافعى به مصر نرفته بود، در نزد وى فقه آموخته و از شاگردان برجستهاش بود. اصرار او بر آفریده نبودن قرآن، او را رو در روى دولت عباسیان قرار داد. و در زمان معتصم به مدت 18 ماه به زندان افکنده شد. اما با به قدرت رسیدن متوکل، از او دلجویى شد و آن قدر قرب یافت که متوکل بىمشورت او کارى را به انجام نمىرسانید.
ابن حنبل، پس از جدا شدن از شافعى، مذهب جدیدى را در فقه پى نهاد. بنیادهاى این فقه بر پنج اصل استوار بود: کتاب الله، سنت رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم، فتاوى صحابه پیامبر، گفته برخى از صحابى که با قرآن سازگار مىنمود و تمامى احادیث ضعیف. او آن قدر در استناد به حدیث مبالغه مىکرد که بزرگانى همچون طبرى و ابن ندیم او را از مجتهدان ندانستهاند. مهمترین اثر ابن حنبل، کتاب «مسند» اوست که در بر دارنده سى هزار و اندى روایت است. این کتاب در شش جلد به چاپ رسیده است. از آثار دیگر او مىتوان به تفسیر قرآن، فضایل، طاعة الرسول و ناسخ و منسوخ اشاره نمود. مهمترین اثر فقهى او، مجموعهاى از فتاوى او در پاسخ به سؤالات دینى شاگردانش است که توسط ابن قیم (م 751) گردآورى شده است. این مجموعه در 20 جلد انتشار یافته است. محمد بن اسماعیل بخارى، مسلم بن الحجاج نیشابورى در شمار دانشاندوختگان مکتب اویند. ابن حنبل در سال 241 ه.ق. در بغداد درگذشت .
مذهب حنبلى در قرن هشتم
ابن حنبل، پیش از آن که در زمره پیشوایان فقهى به شمار رود، پیشواى در عقاید بود. اوج این درخشش در روزگار متوکل بود. مذهب کلامى ابن حنبل تا آن جا پیش رفت که مذهب همه حدیثگرایان در عقاید گشت. با ظهور مذهب کلامى اشعرى، مذهب کلامى ابن حنبل جاى خود را به آن داد .
اما پس از قرنها، در قرن هشتم، ابن تیمیه (م 728) به احیاى اندیشه کلامى احمد پرداخت . ابن تیمیه به احیاى تنها اکتفا نکرد، نوآورىهایى به مکتب حنبلى افزود، از جمله بدعت بودن سفر زیارت حضرت نبى اکرم صلى الله علیه و آله و سلم، ناهمگونى تبرک و توسل با توحید و انکار بسیارى از فضیلتهاى اهل بیت که در روایات صحاح شش گانه و حتى در مسند ابن حنبل آمده بود.
این موج نو حنبلى در برابر مخالفت دانشوران اسلامى یاراى مقاومت پیدا نکرد و فروکش نمود تا آن که محمد بن عبدالوهاب (1115 ـ 1206 ه.ق). آن را دوباره به صحنه آورد.
تفکر نو حنبلى تفکرى آمیخته با جمود است آن گونه که دستاوردهاى تمدن جدید، مانند عکسبردارى را بدون نص دینى بر منع آن، به دیده تحریم مىنگرد.
قلمرو
مذهب حنبلى در عربستان مذهب نخست است. در منطقه نجد عربستان اهل تسنن بیشتر حنبلى بوده و در حجاز با مذهب شافعى و در احساء با مذهب مالکى رقابت مىکند.
یک چهارم مسلمانان شام حنبلى هستند. این مذهب سومین مذهب در فلسطین است و پیروان کم شمارى در مصر، عمان و افغانستان دارد.
ویژگیها و منابع مذهب حنبلى
احمد بن حنبل سنت را حاکم بر قرآن دانسته و در فتاوى خود بر احادیث و فتاوى صحابى تکیه مىزد. او بر طبق «مصلحت» فتوى نمىداد. آن گاه که نصى را روى در روى آن مىیافت بر خلاف مالک عمل مىکرد و هر گاه هم نصى را در برابر مصلحت نمىدید، آن را مبناى حکم قرار مىداد و همانند شافعى از مصلحت گریزان نبود.
احمد، حدیث مرسل و ضعیف را معتبر دانسته و آن را بر قیاس برترى مىداد.
کاربرد قیاس در نزد او تنها در زمان ضرورت روا بود.
برخى از معتقدات مذهبى حنابله
1 ـ در فقه حنبلى، رکن اصلى در معاملات، رضایت عاقلان بوده و هر معاملهاى درست شمرده شده مگر آن که نصى بر بطلان آن رهنمون باشد.
2 ـ حنابله در موضوع طهارت و نجاست، حساسیت ویژهاى داشتهاند و از این جهت در میان مذاهب شهرهاند.
3 ـ فقه حنبلى با پذیرش اصل ذرایع گسترش ویژهاى یافته است. بر اساس این اصل، حکم غایات به وسایل آن و حکم نتایج به مقدماتش تسرى مىیابد.
4 ـ ویژگى مهم حنبلیان توجه افراطى آنان نسبت به قضیه امر به معروف و نهى از منکر است .
برخى از آراى ابن حنبل در عرصه کلام سیاست و فقه عبارت است از:
1 ـ او در نصوص که گویاى تشبیه و یا تجسیم و رؤیت حق تعالى بود، تأویل را روا نمىدید .
2 . معنى صحابى در نزد احمد معنایى فراگیر داشت و هر که را ولو در ساعتى با پیامبر به سر آورده بود، به او صحابى گفته مىشد. مسلمانى که به صحابیى دشنام مىداد، اسلام صحیحى در نگاه او نداشت.
3 ـ احمد گزینش خلیفه پیشین و خلیفه بعد از خود را امرى درست مىدید. احمد اطاعت پیشواى پیروز را لازم دیده هر چند که آن پیشوا ستمکار باشد. او خواندن نماز جمعه به اقتداى بر چنین پیشوایى یا برگزیدگان او را وظیفه دانسته و دوبارهخوانى آن نماز را بدعت مىانگاشت .
4 ـ ابن حنبل تارک نماز را کافر دانسته و قتلش را واجب مىدید.
فقها و کتب فقهى مذهب حنبل
فقهاى معروف در این مذهب عبارتند از:
احمد بن شهاب الدین معروف به ابن تیمیه (م 738) صاحب مجموعة الرسائل الکبرى و منهاج السنة و الفتاوى که در پنج جلد قرار دارد.
ابن قیم جوزى (م 751) مؤلف اعلام الموقعین عن رب العالمین این کتاب در چهار جلد قرار دارد و نیز مؤلف الطرق الحکمیة فى السیاسة الشرعیة و زاد المعاد فى هدى خیر العباد.
ابو الفرج عبد الرحمان معروف به ابن رجب صاحب الفوائد فى الفقه الاسلامى.
موفق الدین معروف به ابن قدامه (م 620) مؤلف کتاب المغنى که داراى 12 جزء است.
شمس الدین ابن قدامه. مقدسى (م 682) نویسنده کتاب الشرح الکبیر که شرحى استبر المقنع.
عبدالرحمان مقدسى صاحب العمدة فى شرح العمدة.
ابوبکر بن هانى معروف به الاثرم صاحب کتاب السنن.
منبع:کتاب ره توشه حج، ج 1، ص 155
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سایت :j133719 