قداست در کالبد معابد شرقی (ژاپن و هند)

چکیده
 

از گذشته تا به امروز همواره اعتقادات و باورها، آداب و رسوم، نحوه ی نیایش و پرستش هر مردمی در شکل گیری معابد ونیایشگاه های ایشان نقشی اساسی ایفا کرده است. این در حالی است که در دنیا مدرن و فرامدرن امروز نیایشگاه ها نیز همچون سایر بناها یکی پس از دیگری به صورت کاملاً جدا از باورها و اندیشه های مردمانشان شکل می گیرند. در این جاست که دانستن چگونگی شکل گیری کالبد خدایان در کهن روزگار، ما را به باورهای پایه هر ملت و در عین حال به تفاوت ها، برتری ها و اصالت های موجود می رساند.
بدین سان، باشد که اندک جانی به کالبد بی حس بناهای امروز دمید ه شود.

مقدمه
 

انسان از بدو خلقتش به دنبال جایگاهی بوده است که تجلی «امر قدسی» را در آن به نمایش بگذارد و با تأمین «مکان» های خاص، حضور روح الهی را در آن مکان ها به صورت دایمی درآورد.
در حالتی کلی، در نظر تمامی جوامع، معابد صورتی از عالم است که حرکت گذرای جهان را به سکون تبد یل می کند و زمان را به نقطه ی صفر باز می گرداند، به عبارتی دیگر «آنچه را که در عالم به صورت حرکت بی وقفه وجود دارد. به شکلی پایبنده، تبد یل می کند. در عالم، زمان بر مکان غالب است. در ساختمان معبد، بر عکس، زمان به مکان تغییر یافته است.» (4)

معماری یکی از دستاورد های مهم بشر است که با ساماند هی فضای مصنوع، نیازهای زیستی و فرازیستی او را برآورده می سازد. اما در معابد، معماری از مرزهای نیازهای زیستی ساده فراتر می رود و به تلاشی برای تجسم یک اندیشه، و یک جهان بینی تبدیل می شود که ماده و صورت و شکل و حجم و قضا دارد. زیارتگاه ها، قد مگاه ها و نیایشگاه ها برترین نوع معماری در طول تاریخ را به نمایش گذاشته اند. این ساختمان ها به گونه ای ویژه بر پایه ی معیارها و مفاهیم بنیادی جهان بینی و عناصر فرهنگی مرد مان شکل می گرفته اند.
به گفته ی راپاپورت «محیط های مصنوع، مظهر مادی، دستگاه های نظم د هی و قالب د هی ذ هنی هستند. این در حالی است که در خاستگاه های سنتی معماری، قالب های ذ هنی نظم د هی اغلب بر مقدسات استوار است، زیرا دین و آیین نقش محوری دارند.» (5)
بنای معبد نمادی از پایان رسید ن آفرینش جهان و رسید ن به ثبات نهایی است که در عین حال بیانگر رسید ن از کثرت به وحدت می باشد. «مفهوم اتمام و اختمام (خلق) جهان که معبد پیش نمایش آن است، در شکل چهارگوش معبد، متجلی می شود این شکل ذاتاً ضد شکل مدور جهان است که در پی حرکت کیهان پدید می آید. در حالی که شکل کروی (مدور) آسمان، نامحدود و بی منتهی است و اندازه پذیر نیست، شلک بنای مقدس که چهارگوش یا مکعب است، مین قطعیت و حتمیت و تغییرناپذیری قانون یا قانونی قطعی و تغییرناپذیر است؛ این چنین هر گونه معماری مقدس متعلق به هر سنتی که باشد، قابل تأویل به مضمون اساسی تبدیل دایره به مربع (تربیع دایره) است.» (6)

دسته بندی نیایشگاه ها
 

در شناخت هر مقوله ای ابتدا باید آن را تعریف و دسته بندی کرد. اگر نیایشگاه ها را از نظر مرتبه و سلسله مراتب تقدس شان در نظر گرفت، برخی از آن ها مقر الهی می باشند، به طوری که ساکن اصلی چنین مأوایی از شأن الهی بهره دارد و به همین دلیل عموم افراد بر این باورند که این الگوی ساختمان از آسمان نازل شده است.
برخی دیگر برای حضور الهی می باشند. خانه ی کعبه در مکه که مقدس ترین عبادتگاه و مکان مذ هبی در اسلام می باشد و تنها یک مکعب میان تهی از سنگ است که محور دنیوی کیهان شناسی اسلامی را تشکیل می د هد. این در حالی است که دیرک چوبی یا ستون سنگی در ادیان دیگر هم همین نقش را ایفا می کنند.

برخی دیگر محل رجوع می باشند. بدین دلیل که همه افراد به مکان رجوعی در زند گی خویش نیاز دارند تا در مقابله با وسوسه ها و دغدغه های دنیای فانی راهبر آن ها باشد و در آخرین مراحل، سکان زند گی شان را به دست گیرد.
برخی فقط، ساختمان یادبود هستند و معنی آن ها برای مرد م یک نوع ساختمان یادبود و باقیمانده از عصر کهن است. محل معراج پیامبر (ص) به آسمان که به صورت محل مقدس درآمده است در این دسته قرار می گیرد.
و اگر آن ها را بر پایه ی کارکردشان مورد بررسی قرار داد می توان گفت، که نیایشگاه ها یا برای خدمت به خدایان هستند و یا برای درخواست از خدایان و یا انتقال مکاشفه و آموزش ویا اظهار احترام و برگزاری جشنواره ها.

ژاپن
 

ابتدایی ترین آیین پرستش در ژاپن، آیین شین تو است که پرستش کامی ها رکن اساسی آن است. در این آیین هر فرد در

معبد
خانواد گی اش به نیایش می پردازد و ایزد کده ها تنها مکان های مقدسی هستند که برای مواجهه با امر قدسی به آن ها مراجعه می کنند؛ پس پرستشگاه ویژه ای ندارند، و در هر خانه معمولاً یک محراب شین تو وجود دارد که کامی خانواده را آنجا می پرستند و برنج، میوه یا عود پیشکش آنان می کنند. در اعتقادات آن ها هیچ اصول اخلاقی و رفتاری سفارش شده ای وجود ندارد، چرا که آن ها فرستاده ای ندارند و آیین شان سراسر اسطوره ای است. کامی هایی که می پرستند دارای صفات انسان گونه ای هستند و مرز روشنی میان انسان و کامی وجود ندارد. پس به راحتی در همه چیز نفوذ می کنند و خاصیت تقدس به آن ها می بخشند.
پرستشگاه ها در این آیین به گونه ای بیانگر اندیشه موقتی بودن جهان و ناپایداری صورت ها می باشند، چرا که هر 20 سال یک بار نابود و دوباره رونوشت هایی در برابر اصل به جایشان ساخته می شود.
 

بازدید از ایزدکده های شین تو تقابل با عظمت وجنبه ی الوهیت امر قدسی نیست. بلکه هر چه هست ترکیبی از حضور 3 گانه انسان - خدا - طبیعت است که کلیتی واحد را شکل می د هد. همه ی عناصر این ایزدکده ها در ایجاد حس تقدس با همدیگر همکاری دارند. حتا در طول مسیر رسید ن به این ایزد کده ها که خارج از شهر و در جنگل هستند، فرد با تغییراتی رو به رو می شود که کم کم احساس حضور در مکان مقدس را پیدا می کند و از آن دنیای مادی اطرافش جدا، و به بطن طبیعت که از نظر فرد ژاپنی مادر مقدس است برده می شود. اما در پس همه ی این بازی ها، ئو پس از عبور از دروازه های نمادین و حصارهای مختلف، حقیقت (ساختمان اصلی معبد و جایگاه شیء مقدس) در نهایت ساد گی، خلوص و به دور از هر نوع پلیدی خود را به زائر نمایان می سازد.
مفهوم حصار در این ایزدکده ها متفاوت از مفهوم غربی حصار است. بدین معنا که به عنوان قطع کامل د رون و بر ون نمی باشد. به عبارتی حصار اطراف ایزد کده به جدا کرد ن فضای مقدس از فضای غیرمقدس می پردازد.
چنین مسیر تعریف شده ای برای معابد در تقویت احساس تقدس و فاصله گرفتن از دنیای مادی بسیار موثر است. نخستین دروازه معمولاً اند کی دور از محور جابه جا شده است. و مسیر پس از گذر از اولین توری یی، از رودخانه ای عبور می کند که به صورت نمادین پلیدی ها را از روح وجسم انسان جدا می کند. سپس فرد با گذر از پلی که ارتفاع اش کم است، دیدی 3 بعدی نسبت به محیط پیدا می کند. از آن پس مسیر از پیچ های مختلفی عبور می کند که نمادی از گذشتن از مراحل مختلف زند گی است. گذشتن مسیر از جنگل، از بین درختان سدر، و دید محدود از میان نورها و سایه ها همه و همه در آماده ساختن انسان در رسید ن به روشنایی کمک می کنند.

آیین دیگری که در ژاپن رواج دارد، آیین بودا است که تحت تأثیر ترجمه و اندیشه ی چینی و تائویی به ژاپن وارد شد و توانست خدایان بومی و محلّی آیین شین تو را نیز به عنوان بوداها و بودی ستوه ها دربرگیرد.
از آن جا که در دین بودایی اعتقاد به خدایی وجود ندارد، اعمال آیینی نیز در آن جایی ندارد. اعمال مذ هبی یک بودایی عموماً پیروی از قوانین اخلاقی این دین است، نه انجام عبادت با شیوه های خاص پرستش و مراسم های گوناگون عبادی، پس معابد، به دور از هیاهوهای شهری و زندگی مادی، تنها مکان هایی برای تفکر و رسید ن به روشن شدگی می باشند.

اما آنچه که در واقعیت ایجاد شده است، معبادی با تزیینات فراوان هستند که جایگاه مجسمه های بودا شده اند که این سبب سیر در آفاق هر چه بیش تر زائران می شود. تا آن جا که در مواردی برای رفع این مشکل علاوه بر ساختمان اصلی معبد، اتاق های دنج و عاری از هر تزییناتی ساخته شده است. تصاویر 12 تا 16 نمونه هایی از معابد بودایی را نشان می د هند.
دروازه ها: در معابد بودایی به جهت گیری توجه می شود و چهار دروازه در امتداد چهار محور اصلی دارد. در عین حال دروازه جنوبی شاخص می شود که به نخستین حیاط باز می شود.
پاگودا: تالار اصلی: یا کندو kando برای نگه داری مجسمه های خدایان. ناقوس: محوطه: همه عمارت ها در یک حصار مستطیل قرار گرفته اند.

طریقت دیگر ذن است که در قرن 13 به وسیله ی روحانیون چینی که پس از حمله ی مغول ها به ژاپن گریخته بودند، رواج داده شد. در طریقت ذ ن هدف، رسید ن به روشن شد گی و تفکر است. پس معبد در نهایت آرامش، سکون و تقارن می باشد. و علاوه بر آن در کنار هر معبد باغ های شنی در دل طبیعت وجود دارد که مکان های تفکر می باشد. پس در این جا امر مقدس عاملی خارجی و دور از دسترس نمی باشد که بر شیء و یا مکانی تابیده شده باشد، بلکه آن حقیقت جاودان در درون خود افراد نهفته است و طریقت رسید ن به آن همین زند گی عادی و کارهای روزمره است.

هند
 

در آیین هندو معابد در مقابل انسان مقیاس بسیار عظیمی دارند و خبر از حقیقتی عظیم می د هند که با تزیینات فراوان زمینی شده اند. این در حالی است که درون این معابد مکانی برای حضور انسان و در نتیجه تفکر وجود ندارد. «معابد هندو تالاری برای نیایش دسته جمعی نیست، بلکه اقامتگاه خداست.» (7)
نیایشگاه های سنگی آیین هندو تنها اتاق هایی هستند برای تمثال یا نمود مورد پرستش که تنها باید از بیرون مشاهده می شوند. پلان آن ها مربع است که بیانگر مادی ذات الهی می باشد و حجم مکعب ساده ای دارند. نقشه آن ها بر اساس ماندلا شکل می گیرد. و قواعد کیهان شناسی در آن ها مورد توجه است. در واقع می توان گفت در این جا مرز میان معماری و پیکرتراشی برداشته شده است.

همه ی معابد در آیین هندو (که شامل معابد شمالی و جنوبی نیز می شود) کاملاً برون گرایند و از نظر شکل بیرونی شبیه مجسمه هستند.
از آن جا که میزان توده ی ساختمانی این نیایشگاه ها به فضای خالی شان که جای انسان است بسیار زیاد می باشد و عمد تاً داخل آن ها فقط راه عبوری است و شاید محل حضور انسان هم نباشد، شاید بتوان گفت آن ها موزه ای از هزاران نقش برجسته را تشکیل داده اند که همانند یک مجسمه انسان را به سمت خود فرا می خوانند.

دسته ای دیگر معابد جنوبی هستند که از قرن 7 شروع شدند، و به گووه ای تکامل یافته ی معابد سنگی هستند.

معابد شمالی نیز گونه ای از امکان مقدس برای نیایش افراد است. اما با آن که فضای د رونی آن ها برای حضور انسان ها خالی شده، همچنان در این ها نیز عامل پیکرتراشی بر عامل معماری و ایجاد فضایی برای حضور انسان غالب است.
در یک دید کلی می توان گفت که معابد شمالی از سه بخش تشکیل شده اند: سیکارا (سکوی رفیع)- ویمانا (قسمت مکعب وار معبد) - مانداپا (سقف های کروی مانند). که در اثر گذر زمان متکامل تر شده است. بد ین صورت که کم کم سیکاراها بلندتر شدند و بر ارتفاع و تعدد مانداپاها افزوده شده. به طوری که توالی سریع و سیل آسایی از شکل های موج دار ایجاد می کنند (مانند معبد خاجوراهو)
معابد هندو را می توان با معابد یونانی که خانه رب النوع هاست قیاس کرد، چرا که خاصیت برون گرایی و مجسمه گون بود ن شان بسیار آن ها را به هم نزدیک می کند.
معماری بودایی در هند از نماد ها و المان های این دین نشأت می گیرد. و عمده ی معابد این آیین استوپاها و معابد غاری هستند. استوپاها به صورت مدور - و پشته ای خاکی ونیم کره آجری توپری هستند. که بیش تر در بیرون شهرها مکان یابی شده اند تا آرامش راهب ها به هم نخورد. منشأ آن ها از گور تل هایی گرفته شده که در آیین بودا به صورت بقعه و برای نگهداری لوازم پیشوایان بودا ساخته می شدند.

در این جا راه رسید ن به طریقت به صورت دایره است که بیان کننده ی چرخه ی زند گی، مرگ و تولد و دوباره به دام افتاد ن می باشد.
در آیین بودایی مشاهده می شود با آن که مفاهیم ثبات و مشترک است، اما 2 نوع معبد با ویژگی های مختلف و حتا متضاد ایجاد شده است. به طوری که معابد غاری و استوپاها تز و آنتی تز یکد یگرند. معابد غاری در خارج شهر، کاملاً درون گرا، تاریک، بدون پنجره و توسط هر چیزی که انسان را تحریک کند شکل گرفته اند و غارهایی در دل طبیعت هستنند که راهبان برای تفکر و رسید ن به روشن شد گی به آن پناه می بردند تا به دور از شرایط عادی زند گی باشند. آن ها به مال دنیا پشت کرده و به گدایی می پردازند. در حالی که استوپاها در درون بافت شهری و کاملا برون گرا هستند.
معماری معابد غاری بر خلاف استوپاها که متمرکز ودایره ای هستند به صورت محوری می باشند و از یک تالار اجتماع (چیتیه) تشکیل می شوند. که در انتهای آن ها استوپاهای ساده ای برای نگهداری خاکستر مقدسین و یا اشیای مقدس قرار دارد این تالار همانند پلان کلیساهای مسیحی و باسیلیکای 3 بخشی است و 2 ردیف ستون به صورت غلام گردش پشت استوپا را دور می زند.

نتیجه گیری
 

قداست ذاتی یگانه است که برای نمود یافتن، در قالب های گوناگون می نشیند. اما گاه در این تنزل یافتن و کالبدی شد ن به بیراهه می رود. این جاست که یک بررسی تطبیقی قادر خواهد بود روشن گر راه ما باشد و این قیاس هنگامی کامل تر خواهد بود که با نیایشگاه های فرهنگ و آیین خویش به اتمام رسد.
مسجد نیایشگاه مسلمانان، تنها مرکز توجه خود انسان است و در آن انسان است که هدف معماری قرار گرفته است.
عباد تگاه در این جا به منزله ی سکوی پرواز انسان از ارتباط با مرتبه نازل هستی به ارتباط با مراتب عالی تر هستی یعنی عالم معقول و ملکوت می باشد. بدین ترتیب عباد تگاه در اسلام انسان را از ساحت غریزه و نفسانیات و حیات دنیوی دور ساخته و با ایجاد فضاهایی امن، آرام، خالص، تمرکز آفرین، زمینه ساز تمرکز و حضور قلب و خود آگاهی انسان می باشد. بنابراین به جای به اوج برد ن فیزیکی انسان، نقطه اوج عبادت انسان را بر خاک افتاد گی می بیند و نه سر به فلک کشید ن گنبد ها و منابره ها برای جنگ کرد ن با آسمان. پس بر خلاف معابد هندی، مساجد به جای آن که ارتفاع و سیر صعودی داشته باشند، این سطح مسجد است که بر روی زمین و هماهنگ با بافت اطرافش گسترش می یابد، گویی که از آن جدا نیست و هم آن نیست. دلیل دیگر این امر آن است که در دین اسلام تجمع مسلمین برای عبادت شرط است پس وسعت اهمیت پیدا می کند، در حالی که در معابد هندی تنها عده معدودی برای عبادت می روند. پس وسعت معنایی ندارد و به ارتفاع اکتفا می شود. نکته قابل ذ کر دیگر آن است که هنر اسلامی هنری تجدیدی است و در کلام الهی نهفته است و همین امر باعث شده در معماری اسلامی شکل و شمایل جای خود را به هندسه د هند. در حالی که هنر بودایی هنر شمایل و مجسمه سازی است. و می بینیم که هندسه معماری معابد آن ها بسیار ساده است.
اما علی رغم همه این اختلافات بین معماری مساجد و معابد ژاپنی شباهت های زیادتر و بسیار ظریفی وجود دارد که از آن جمله ساد گی آن ها و زیبایی عاری از شکوه و عظمت گرایی و نیز همنوایی با طبیعت می باشد.

پی‌نوشت‌ها:
 

1- هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت، دانشکده معماری ، رییس دانشگاه هنر اصفهان.
2- هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت، دانشکده معماری.
3- کارشناسی ارشد دانشگاه علم و صنعت، دانشکده ی معماری.
4- هنر مقدس، 17.
5- کالبد خدایان، پژمان شقایقی، صص 52-59.
6- همان، ص 18. تنها معابد مدور استوپاها هستند که آن ها هم بیانگر اعتقاد به تناسخ می باشند.
7- هنر در گذر زمان - هنر هند.
 

منابع
1- پژمان شقایقی، کالبد خدایان
2- نلی دلی، ژاپن روح گریزان، ترجمه ی ع. پاشایی و نسترن پاشایی، تهران، نشر روزنه، 1382.
3- زراعی، محمد ابراهیم، آشنایی با معماری جهان، همدان، انتشارات فن آوران، 1379
4- بورکهارت، تیتوس، هنر مقدس، ترجمه ی جلال ستاری، تهران، انتشارات سروش، 1376
5- بورکهارت، تیتوس، «هنر مقدس در شرق و غرب»، فصل نامه ی هنر، شماره ی 3.
6- «میزگرد هنر قدسی»، دستاورد یک نشست علمی پیرامون هنر قدسی، فصلنامه ی هنر، شماره ی 40، صص 27-43.
7- ارجمند، مهدی، «زیبایی، قداست، ... دین»، فصلنامه ی هنر، ش 28.
8- معماری قد یم و جدید ژاپن، مجموعه مقاله های معماری و شهرسازی، ترجمه ی محمدرضا جورت و همکاران، تهران، انتشارات مهندسین مشاور جودت و همکاران، 1375.
9- کومارسوامی، آناندا کتیش. مقد مه ای بر هنر هند، ترجمه: امیرحسین ذ کرگو، تهران، انتشارات روزنه.
10- گارد نر، هلن، هنر در گذر زمان، ترجمه ی محمد تقی فرامرزی، تهران، نشر آگاه، 1365.
11- پیرنیا، محمد کریم، سبک شناسی معماری ارانی، تدوین: غلامحسین معماریان، نشر معمار، آذرماه 1383.
12- الیاد ه، میرچا، مقدس و نامقدس، ترجمه ی نصرالله زنگویی، تهران، انتشارات سروش، 1375.
13- «ویژه نامه ی فرهنگ، تاریخ و زند گی ژاپنیان»، مجله ی کلک، شماره ی 65، ویراستار د کتر هاشم رجب زاده، مرداد 1374.
14- ناس، جان بی، تاریخ جامع ادیان، ترجمه ی علی اصغر حکمت، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1375.
15- دورانت، ویل، مشرق زمین گاهواره تمد ن، ترجمه ی احمد آرام، ع. پادشاهی، امیرحسین آریان پور، تهران.
16- Oriental architecture, Mariental Bbussagli, Harry N Abrams, inc publishers, newyork.
17- Architectural of the work, Reebum, Michael, Galahad book, 1975.
مآخذ تصاویر
تصویر 1: نلی دلی، ژاپن روح گریزان، ترجمه ی ع. پاشاییی و نسترن پاشایی، تهران، نشر روزنه، 1382.
تصویر 2: همان.
تصویر 3: همان
تصویر4: پژمان شقایقی، کالبد خدایان
تصویر 5: witcombe.sbc.edu/sacredplaces.ise.html
تصویر 6: architecture of the word, "what is Japanese architecture", Reebum, Michael, Galahad book, 1975.
تصویر 7: www.2goglabal.com/.../._go_japan_photos.htm
تصویر 8: www.lib.uwo.ca/.../Archive2007/nov07.shtml
تصویر 9: معماری قدیم و جدید ژاپن، مجموعه مقاله های معماری و شهرسازی، ترجمه، محمدرضا جورت و همکاران، تهران، انتشارات مهندسین مشاور جودت و همکاران، 1375
تصویر 10: همان
تصویر 11: نلی دلی، ژاپن روح گریزان، ترجمه ی ع. پاشایی و نسترن پاشایی، تهران، نشر روزنه، 1382.
تصویر 12: زراعی، محمد ابراهیم، آشنایی با معماری جهان، همدان، انتشارات فن آوران، 1379
تصویر 13: Architectural of the word, Reebum, Michael, Galahad book, 1975.
تصویر 14: نلی دلی، ژاپن روح گریزان، ترجمه ی ع. پاشایی و نسترن پاشایی، تهران، نشر روزنه، 1382.
تصویر 15: معماری قدیم و جدید ژاپن، مجموعه ی مقاله های معماری و شهرسازی، ترجمه، محمدرضا جورت و همکاران، تهران، انتشارات مهندسین مشاور جودت و همکاران، 1375
تصویر 16: architecture of the word, "what is Japanese architecture", Reeburn, Michael, Galahad book, 1975.
تصویر 17: مأخذ: نلی دلی، ژاپن روح گریزان، ترجمه ی ع. پاشایی و نسترن پاشایی، تهران، نشر روزنه، 1382.
تصویر 18: stochastix, wordpress.com/.../12/on-simplicity/
تصویر 19: www.terragalleria.com/pictures-subjects/zen-g
تصویر 20: www hindo+vishno temple. org
تصویر 21: گاردنر، هلن، هنر در گذر زمان، ترجمه ی محمد تقی فرامرزی، تهران، نشر آگاه، 1365
تصویر 22: زراعی، محمد ابراهیم، آشنایی با معماری جهان همدان، انتشارات فن آوران، 1379
تصویر 23: مجله ی نماد، ش1، انتشارات دانشگاه علم و صنعت
تصویر 24: oriental architecture, mariental bussagli, harry n. Abrams, inc, publishers, newyork.
تصویر 25: Architectural of the word, Reeburn, Michael, Galahad book, 1975.
تصویر 26: همان.
تصویر 27: oriental architecture, mariental bussagli, harry n. Abrams, inc, publishers, newyork
تصویر 28: همان
تصویر 29: Architectural of the word, Reebum, Michael, Galahad book, 1975.
تصویر 30: همان.
تصویر 31: گاردنر، هلن، هنر در گذر زمان، ترجمه ی محمدتقی فرامرزی، تهران، نشر آگاه، 1365
تصویر 32: همان
تصویر 33: oriental architecture, mariental bussagli, harry n. Abrams, inc, publishers, newyork
تصویر 34: همان
تصویر 35: www.myhomeap.com/.../option, com_id-wp/Itemid, 86
تصویر 36: oriental architecture, mariental bussagli, harry n. Abrams, inc, publishers, newyork
تصویر 37: www.responsabilidadpsiquiatrica.info/conclusi...
تصویر 38: www.myhomeap.com/.../option, com_id-wp/Itemid,86/
تصویر 39: قهرمان پور، علی، «معماری معنوی فاصله تا خیال»، مجله ی معمار، ش 25
تصویر 40: personal.carthage.edu/.../sanchi/intro.html
تصویر 41: همان
تصویر 42: همان
تصویر 43: oriental architecture, mariental bussagli, harry n. Abrams, inc, publishers, newyork
تصویر 44: www.hindubooks.org/.../castekshatriya.html
تصویر 45: www.erwinvoogt.com/overland/sacred/index.html
تصویر 46: Architectural of the word, Reeburn, Michael, Galahad book, 1975
تصویر 47: زراعی، محمد ابراهیم، آشنایی با معماری جهان، همدان، انتشارات فن آوری 1379.
منبع: ماهنامه فنی-تخصصی دانش نما 181-182.