مأخذ‌شناسی و ارزیابی سندی اصل نزول سوره هل اتی در شأن اهل بیت علیهم السلام (۱)

چکیده:
 

اختلاف در باره اسباب نزول برخی آیات و سور، از جمله مباحث مطرح در دانش اسباب نزول است. سوره «هَلْ أَتَى»از جمله مهم‌ترین سور اختلافی است که ارزیابی شأن نزول و شبهات پیرامونی آن، داوری صحیح و نقادانه را می‌طلبد. در این نوشتار بر آنیم تا با مأخذشناسی و ارزیابی سندی روایاتِ سبب نزول سوره انسان (دهر) بررسی نماییم که آیا بر خلاف ادعای کسانی چون ابن جوزی، احمد امین و...، می‌توان به این نتیجه دست یافت که نزول سوره «هَلْ أَتَى»در شأن اهل بیت علیهم السلام، نه اسطوره‌ای برساخته از سوی شیعیان، بلکه حقیقتی است که اصالت و صحت سندی‌اش، بنابر مبانی حدیث‌پژوهی عامه و خاصه قابل اثبات است؟
کلید واژه‌ها: اهل بیت علیهم السلام، سوره هل اتی، سبب نزول، روایات، صحت سندی.

درآمد
 

دیر زمانی است که از نزول آیات قرآن کریم می‌گذرد؛ کتاب مقدسی که رهنمود‌هایش تا ابد بشر را به خیر و راستی رهنمون خواهد بود. نزول بسیاری از آیات این کتاب الهی مسبوق به سبب و حادثه خاصی بوده است که دانستن آن، افزون بر این که ما را در فهم معنای صحیح آیه یاری می‌رساند، بعضاً از فضایل یا مساوی عده‌ای پرده بر‌می‌دارد. از مهم‌ترین این موارد، آیاتی چند از سوره مبارکه دهر است که به گواهی خاصه و عامه در شأن حضرت امیر علیه السلام، حضرت فاطمه زهرا علیهما السلام و حسنین علیهما السلام نازل گردیده و گوشه‌ای از فضایل و مناقب آن بزرگواران را برای ما به تصویر می‌کشد. در این میان، برخی چون ابن جوزی، ابن تیمیه، احمد امین مصری و ... با طرح شبهاتی ـ که برخی رنگ افترا به خویش گرفته است ـ اصل نزول این سوره را در شان اهل بیت علیهم السلام زیر سؤال می‌برند. شبهات مزبور را می‌توان در دو محور خلاصه کرد:
الف) ضعف سندی،
ب) ضعف محتوایی هم چون:
وجود برخی اشعار رکیک و دور از فصاحت در این روایات (1)
، تناقض مکی بودن سوره دهر با مدنی بودن سبب نزول (2)
. از آن جا که بزرگانی چون شیخ طبرسی در مجمع البیان، سید بن طاووس در سعد السعود و آیت الله میلانی در تشیید المراجعات، نیز محققانی چون دکتر صمد عبد اللهی عابد در شماره 49 فصلنامه علوم حدیث، محور دوم را موضوع بحث قرار داده‌اند، ما همت خویش را مصروف محور نخست نموده و در پی آنیم تا با مأخذ شناسی و ارزیابی سندی این دسته از روایات، شبهات وارده در این محور را بررسی نماییم.
شبهات در باره سند روایات دال بر نزول سوره هل اتی در شان اهل بیت علیهم السلام
ابن جوزی، (3) ابن کثیر، (4)ابن تیمیه (5) و...، برخی روایات ضعیف السند یا ضعیف الدلاله در بیان سبب نزول سوره «هَلْ أَتَى» را محور قرار داده و با خدشه وارد ساختن بر این روایات، اصل نزول این سوره را در شأن اهل بیت علیهم السلام اسطوره‌ای ساخته و پرداخته شیعیان دانسته و همه روایات مطرح در این عرصه را موضوع و مجعول خوانده‌اند. ابن تیمیه در این باره می‌نویسد: «ان هذا الحدیث من الکذب الموضوع باتفاق أهل المعرفه ی بالحدیث الذی هم أئمه ی هذا الشأن و حکامه و قول هؤلاء هو المنقول فی هذا الباب و لهذا لم یرو هذا الحدیث فی شیء من الکتب التی یرجع إلیها... و غیرهم من العلماء الأکابر الذین لهم فی الإسلام لسان صدق و تفاسیرهم متضمنه ی للمنقولات التی یعتمد علیها فی التفسیر» و ابن جوزی می‌گوید: «هذا حدیث لا یشک فی وضعه».
در مقام بررسی این شبهات، بحث را در چهار محور دنبال می‌نماییم:

1. مأخذ شناسی
 

اگر با نگاهی منصفانه و به دور از تعصب به منابع متقدم عامه و خاصه بنگریم، در می‌یابیم که روایاتِ بیانگر سبب نزول سوره دهر، یکسره از صدر تا ذیل (6) ، مجعول و ساخته دست شیعیان نیست. زیرا منابع عامه، همواره پا به پای منابع خاصه به نقل این روایات همت گماشته‌اند:
برخی از مؤلفان مسلمان و منابع اسلامی بیانگر نزول سوره دهر در شأن اهل بیت علیهم السلام:

الف. منابع اهل سنت
 

مقاتل بن سلیمان (م150ق)، تفسیر، تحقیق: أحمد فرید ، بیروت: دار الکتب العلمیه ی ، 1424ق، ج 3، 428. عمرو بن بحر الجاحظ (م.255 ق)، العثمانیه ی ، تحقیق: و شرح عبد السلام محمد هارون، بیروت: دار الکتاب العربی، بی‌تا، ص319.
محمد بن سلیمان کوفی (م حدود 300ق)، مناقب الامام امیر المؤمنین علیه السلام، تحقیق: محمد باقر بهبودی، قم: مجمع احیاء التراث الثقافیه ی ، 1412ق، ج 1، ص 56 ـ 57، 162 ـ 165، 171 ـ 186.
ابن عبد ربه مالکی اندلسی (م 328 ق)، العقد الفرید، دار الکتاب العربی، بیروت: ج 5، ص 93.
قاضی نعمان مغربی (م 363 ق)، شرح الاخبار، تحقیق: سید محمد حسینی جلالی، مؤسسه ی النشر الاسلامی، 1414ق، ج 2، ص 353.
سمرقندی (م 375 ق)، بحر العلوم، تحقیق: محمود مطرجی، بیروت: دار الفکر، بی‌تا، ج 3، ص527.
ابن مردویه (م 410 ق)، مناقب علی بن ابیطالب علیه السلام، تحقیق: عبد الرزاق محمد حسین حرز الدین، قم: دار الحدیث، 1424ق، ص341.
ثعلبی (م427 ق)، الکشف و البیان، تحقیق: ابی محمد بن عاشور، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1422ق، ج 10، ص 99 ـ 102.
واحدی (م 468 ق)، اسباب نزول، تحقیق: کمال بسیونی زغلول، الاولی، بیروت: دار الکتب العلمیه ی ، 1411ق، ص470.
حاکم حسکانی (م470 ق)، شواهد التنزیل، تحقیق: شیخ محمد باقر محمودی، تهران: مؤسسه ی الطبع والنشر التابعه ی لوزاره ی الثقافه ی والإرشاد الإسلامی، 1411ق، ج 1، ص 18 ـ 21 و ج2، ص403 ـ 409.
محسن بن کرامه (م.494 ق)، تنبیه الغافلین، تحقیق: السید تحسین آل شبیب الموسوی، مرکز الغدیر، 1420ق، ص179.
بغوی (م516 ق)، معالم التنزیل، به تحقیق: خالد بن عبد الرحمان العک ، بیروت: دار المعرفه ی ، بی‌تا، ج5، ص 191.
میبدی (م 520 ق)، کشف الاسرار، تهران: امیر کبیر، 1363ش، ج 10، ص 320.
زمخشری (م 538 ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التاویل، بیروت: دارالکتاب العربی، 1407 ق، ج 4، ص670. خوارزمی (م 568 ق)، المناقب، تحقیق: شیخ مالک محمودی، قم: مؤسسه ی النشر الاسلامی، 1414ق، ص269. فخر رازی (م 606 ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1420ق، ج30، ص243 ـ 246. ابن عربی (م 628 ق)، تفسیر، تحقیق: عبد الوارث محمد علی، بیروت: دار الکتب العلمیه ی ، 1422ق، ج2، ص370. محمد بن طلحه شافعی (م 652 ق)، مطالب السؤول، تحقیق: ماجد بن احمد العطیه ی ، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا، ص40. سبط ابن جوزی (م654 ق)، تذکره ی الخواص، تهران: مکتبه ی نینوی الحدیثه ی ، ص 315. بیضاوی (م 685 ق)، أنوار التنزیل و اسرار التاویل، بیروت: دار الفکر، بی‌تا، ج 5، ص 271. نظام نیشابوری (م. بعد از 728ق)، غرائب القرآن، تحقیق: شیخ زکریا عمیرات، بیروت: دار الکتب العلمیه ی ، 1416ق، ج 6، ص 413. حموینی خراسانی (م.730 ق)، فرائد السمطین، تحقیق: شیح محمد باقر المحمودی، بیروت: مؤسسه ی المحمودی للطباعه ی و النشر، 1400ق، ج 2، ص 135. غرناطی کلبی (م741 ق)، التسهیل لعلوم التنزیل، الطبعه ی الرابعه ی ، بیروت: دار الکتاب العربی، 1403ق، ج4، ص167. العینی (م.855 ق)، عمده ی القاری، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج 19، ص270. ابن دمشقی (م 871 ق)، جواهر المطالب، تحقیق: شیخ محمد باقر محمودی، قم: مجمع احیاء الثقافه ی الاسلامیه ی ، 1415ق، ج 1، ج 221. سیوطی (م 911 ق)، الدر المنثور، بیروت: دار المعرفه ی للطباعه ی و النشر، ج 6، ص 299. کشفی ترمذی (م 1061ق)، کوکب دری فی فضائل علی علیه السلام، تحقیق: کوروش مرتضوی، چاپ اول، تهران: روزنه، 1380ش، ص65 . شوکانی (م 1173 ق)، فتح القدیر، دار ابن‌ کثیر، دمشق: دارالکلم الطیب، ‎1414ق، ج 5، ص 348. آلوسی (م1270 ق)، روح المعانی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا، ج 29، ص157. قندوزی (م1294 ق)، ینابیع الموده ی ، تحقیق: سید جمال علی الحسینی، دار الاسوه ی ، 1416ق، ج 1، ص 279 و ج2، ص 277.
منابع شیعه :
حبری کوفی (م286ق)، تفسیر: تحقیق: محمد رضا حسینی، قم: مؤسسه ی آل البیت علیهم السلام ، 1408ق.
ابن الجحام (م قرن 4)، تأویل ما نزل من القرآن فی نبی و آله، تحقیق: فارس تبریزیان، مرکز الابحاث العقائدیه ی ، بی‌جا، بی‌تا، ص 438 ـ 442. علی بن ابراهیم قمی (م 329 ق)، تفسیر القمی، تصحیح: سید طیب جزائری ، الطبعه ی الثالثه ی ، قم: مؤسسه ی دار الکتاب ، 1404 ق، ج 2، ص 398. فرات بن ابراهیم (م 352ق)، تفسیر، تحقیق: محمد الکاظم، تهران: مؤسسه ی الطبع والنشر التابعه ی لوزاره ی الثقافه ی والإرشاد الإسلامی، 1410ق، ص519 ـ 526. شیخ صدوق (م.381 ق)، أمالی، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیه ی ، مرکز الطباعه ی و النشر فی مؤسسه ی البعثه ی ، 1417ق، ص 329 ـ 330. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، تحقیق: حسین اعلمی، الطبعه ی الولی، بیروت: مؤسسه ی الاعلمی للمطبوعات، 1404ق، ج 1، ص 205 ـ‌ 207. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه ی ، تصحیح علی اکبر غفاری، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1405ق، ص95. خزاز قمی (م400 ق)، کفایه ی الأثر، قم: انتشارات بیدار، 1401ق: ص210. شیخ مفید (م413 ق)، الارشاد، تحقیق: مؤسسه ی آل البیت لاحیاء التراث، بیروت: دار المفید للطباعه ی و النشر و التوزیع، 1413ق، ج 2، ص 29 ـ 30. شیخ مفید، الافصاح، بیروت: دار المفید، 1414ق: ص 161 ـ 162 و 211. شیخ مفید، مسار الشیعه ی ، تحقیق: الشیخ مهدی نجف، بیروت: دار المفید، 1414ق، ص42. ابو الفتح کراجکی (م 449 ق)، التعجب، تحقیق: فارس حسون کریم، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا، ص119. شیخ طوسی (م 460 ق)، مصباح المتهجد، بیروت: مؤسسه ی فقه الشیعه ی ، 1411ق، ص768. شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا، ج10، ص 211. طبرسی (م اوایل ق 6)، الاحتجاج، تحقیق: سید محمد باقر خرسان، دار النعمان، بی‌تا، ج 1، ص 76. فتال نیشابوری (م .508 ق)، روضه ی الواعظین، تحقیق: سید محمد مهدی خرسان، قم: منشورات الرضی،: ص260 ـ 264. طبرسی (م 548 ق)، مجمع البیان، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372، ج 10، ص 612. قطب الدین راوندی (م 573 ق)، الخرائج و الجرائح، تحقیق: مؤسسه ی الامام المهدی، قم: مؤسسه ی الامام المهدی(عج)، 1409ق، ج 2، ص890 . ابن شهر آشوب (م.588 ق)، مناقب آل ابی طالب، النجف الاشرف: مطبعه ی الحیدریه ی ، 1956م، ج3، ص147 ـ 149. ابن ادریس حلی (م.598 ق)، السرائر، قم: مؤسسه ی النشر الاسلامی، 1410ق، ج 1، ص418.
ابن بطریق (م 600 ق)، العمده ی ، قم: مؤسسه ی النشر الاسلامی، 1407ق، ص345 ـ 349.
ابن بطریق، خصائص الوحی المبین، تحقیق: شیخ مالک محمودی، قم: دار القرآن الکریم، 1417 ق، ص175 ـ 182. ابن طاووس (م664 ق)، اقبال الاعمال، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1414ق، ج 2، ص 374 ـ 377. ابن طاووس، الطرائف، الطبعه ی الاولی، قم: مطبعه الخیام، 1399ق، ص107ـ110. ابن طاووس، سعد السعود، قم: منشورات الرضی، 1363، ص141 ـ 144 و 291. ابن طاووس ، کشف الغمه ی ، بیروت: دار الاضواء، 1405ق، ج 1، ص 307. تحقیق: سید احمد حسینی، نهج الایمان، مشهد: مجتمع امام هادی علیه السلام، 1418، ص172 ـ 175. علامه حلی (م.726 ه)، الرساله ی السعدیه ی ، تحقیق: عبد الحسین محمد علی، الطبعه ی الاولی، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1410ق، ص20. ـــــ ، منتهی المطلب، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا، ج 2، ص 612. ـــــ ، کشف المراد، تحقیق: آیت الله حسن زاده آملی، الطبعه ی السابعه ی ، قم: مؤسسه ی النشر الاسلامی، 1417ق، ص525. علی بن یونس عاملی (م877 ق)، الصراط المستقیم، تحقیق: محمد باقر بهبودی، تهران: مکتبه ی المرتضویه ی ، 1384، ج 1، ص 182ـ184 و 258. محقق اردبیلی (م993ق)، زبده ی البیان، تحقیق: محمد باقر بهبودی، مکتبه ی المرتضویه ی ، ص 422 ـ 424. اکنون پرسش مهم این است که آیا می‌توان همه اخبار بیانگر نزول سوره دهر در شأن اهل بیت علیهم السلام را در همه این منابع، جعل و نویسندگان آنها را جعّال و دروغ‌پرداز یا گزارشگر دروغ و جعل دانست؟ چنین امری معقول و منطقی نمی‌نماید و پاسخ به این پرسش، طبعاً منفی است.

پی نوشت ها :
 

* استادیار دانشگاه فردوسی مشهد.
** دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد.

1. در پاسخ به این شبهه باید گفت که:
اولاً، این ابیات تنها در چند روایت از این مجموعه روایی قرار دارند و روایات قوی المتنی در دست است که هم از وجود این اشعار، عاری است و هم نزول این سوره در شان اهل بیت علیهم السلام را اثبات می سازد.
ثانیاً، ممکن است که رکاکت الفاظ و دوری آنها از فصاحت لازم، ناشی از نقل به معنا و اشتباهات راویان در گذر زمان باشد.
ثالثاً، این گونه بیان در اشعار رجز گونه معمول بوده و حتی در اشعار شعرای بزرگ عرب نیز نظیر آن دیده می شود (تذکره الخواص، ص315).
2. برای آگاهی از پاسخ این شبهه، ر.ک: مجمع البیان، ج10، ص404-405؛ سعد السعودف ص291-294؛ الغدیر، ج3، ص169-171.
3. الموضوعات، ج1، ص392.
4. البدایه و النهایه، ج5، ص351.
5. منهاج اهل السنه، ج7، ص174-179.
6. گرچه احتمال دخل و تصرف یا کم و زیاد نمودن سبب نزول مزبور از جانب برخی روات منتفی نیست، لیکن امر به اصل ماجرا خدشه ای وارد نمی سازد.
 

منبع: نشریه علوم حدیث شماره 56