روش‌ها و معیارهای نقد حدیث در آثار شیخ مفید (۴)

4. نشان دادن قراین عدم صدور حدیث
 

یکی از شیوه‌های قابل توجه نقد حدیث در آثار شیخ مفید، گردآوری و نشان دادن قراین عدم صدور حدیث است؛ قراینی که به خود حدیث یا امر و فعلی که حدیث ناظر به آن است، یا راوی یا منبع و یا حتی بازتاب‌های عرفی صدور آن برمی‌گردد. با توجه به تعدد و تنوع قراین قابل استناد در نقد حدیث می‌توان با عنایت به آثار شیخ مفید دسته بندی زیر را ارائه کرد. البته به دلیل این که در نشان دادن عدم صدور یک روایت معمولاً از قراین متعددی استفاده شده، دسته‌بندی دقیق امکان‌پذیر نیست.

1 ـ 4. نقد حدیث از راه نفی بازتابهای عرفی وجود آن
 

برای نمونه، شیخ مفید در نقد حدیثی با این مضمون که امیرالمؤمنین علیه السلام در موردی حکم کرد و جوانی از قوم گفت: «أخطأت یا امیرالمؤمنین. فقال علیه السلام له: صدقت أنت و أخطأت»، (1) افزون بر نقد کلامی و محتوایی، این‌گونه قراین عدم صدور را بازگو می‌کند: اگر این حدیث اصلی ‌داشت، یا نزد یکی از محدثان معروف بود، آن مرد (گوینده کلام به حضرت) نیز شناخته می‌شد و شخص و نسب و قبیله و مکانش مشهور ‌بود و نیز آن حکمی که این قضیه درباره آن اتفاق افتاد نزد فقها مشهور و نزد محدثان مدوّن می‌شد. شناخته نشدن آن مرد و مشخص نبودن حکم و نبود آن در منابع دلیل بر بطلان آن است. (2) نمونه دیگری از این شیوه، نقد مفید بر حدیث معروف به «عشره مبشره» است. (3) وی در نقد این حدیث، پرسش‌های متعددی مطرح کرده است. پرسش‌های یاد شده، بیانگر قراین عدم صحت حدیث است. شیخ مفید می‌گوید: حدیث یاد شده، متضمن آسودگی و در امان بودن خلفای نخستین از عذاب الهی است. اگر حدیث صحت داشت، آنان هنگام احتضار، به جزع و فزع نمی‌افتادند و به سان امیرمؤمنان علیه السلام در لحظه مرگ، شادمانی می‌کردند؛ در حالی که خبر ظاهر داریم که ابوبکر در دم مرگ افسوس می‌خورد و وای بر من می‌گفت. و عمر در احتضار آرزو کرد که کاش خاک ‌بود و مادرش او را نزاده بود. و کاش از اعمال خود، به صورت بینابین (تساوی حسنات و سیئات) رها گردد. و نیز جزع عثمان هنگام محاصره، دلیل بر آن است که آنان خود را آن‌گونه که حدیث می‌گوید، به هیچ روی سزاوار بهشت و آسوده از عذاب الهی نمی‌دانسته‌اند؛ چرا عثمان در مقابل محاصره‌کنندگان خود ـ که خون وی را حلال شمرده بودند ـ به این حدیث استناد نکرد. مگر در شرع ریختن خون افراد بهشتی ممنوع نیست؟ چرا به هر شیوه‌ای که می‌توانست در دفاع از خود توسل جست و به این حدیث استدلال نکرد؟... (4)

2 ـ 4. نشان دادن اختلاف در نقل حدیث
 

مقصود از اختلاف در نقل حدیث، آن است که متن حدیث در نقل راویان به اشکال متفاوت نقل شده باشد؛ به گونه‌ای که مضمون همه آن روایات قابل جمع و در نتیجه قابل قبول نباشد. (اضطراب متن). شیخ مفید در نقد احادیث متعدد، با نشان دادن اختلاف موجود در نقل آنها، اعتبار آنها را مردود دانسته‌ است. از جمله در نقد احادیث با مضمون وقوع سهو از پیامبر در نماز، وجوه متعدد اختلافات آنها را نشان داده است. این موارد اختلافی عبارت‌اند از: تعیین نماز و وقت آن؛ بر پایه برخی نقل‌ها نماز مورد ادعا نماز ظهر و بر طبق برخی دیگر نماز عشا بوده است. مفید تصریح کرده که اختلاف راویان در نماز در وقت آن، دلیل بر وهن حدیث و برهان بی‌اعتباری آن و وجوب رد و ترک عمل به آن است. (5)
بخش دیگری از اختلاف درباره حدیث سهو النبی صلی الله علیه و آله، اختلاف راویان در چگونگی جبران نماز مورد ادعاست. اهل عراق و استنادکنندگان به حدیث از شیعه می‌گویند که پیامبر نماز را اعاده کرد؛ زیرا حضرت در نماز سخن گفت و از قبله به پشت سر خود برگشت. و سخن گفتن در نماز موجب اعاده است. اهل حجاز و تابعان دیدگاه ایشان می‌گویند که حضرت اعاده نکرد؛ بنا را بر آنچه خوانده بود گذاشت و دو سجده سهو به جا آورد. از نظر مفید، این اختلاف در حدیث بهترین دلیل بر بطلان آن و روشن‌ترین دلیل بر وضع و جعل آن است. (6)
نمونه جالب دیگر در این باره، نقد مفید بر خبر ازدواج ام‌کلثوم دختر امیرمؤمنان علیه السلام با عمر بن خطاب است. از نظر مفید، این حدیث، دارای اختلاف در نقل است؛ گاه، روایت می‌شود که متولی عقد حضرت امیر علیه السلام بود؛ گاه، روایت می‌شود که عباس متولی این کار شد؛ گاه، روایت می‌شود که عقد پس از تهدید عمر نسبت به بنی‌هاشم واقع شد و گاه دیگر، روایت می‌شود که از روی اختیار و آزادی بوده است. نیز برخی از راویان می‌گویند عمر از وی صاحب پسری به نام زید شد و برخی می‌گویند که عمر پیش از آمیزش با وی درگذشت. برخی می‌گویند زید بن عمر فرزند بر جای گذاشت و برخی می‌گویند وی کشته شد و فرزندی نداشت و برخی از راویان می‌گویند زید و مادرش کشته شدند. و برخی می‌گویند مادر وی پس از وی زنده بود. از نظر برخی راویان مهر ام‌کلثوم چهل هزار درهم و از نظر برخی چهار هزار درهم و از نظر برخی دیگر پانصد درهم بوده است. مفید پس از ذکر این نقل‌های مختلف تصریح می‌کند که پدید آمدن این همه اختلاف، حدیث را از اعتبار ساقط می‌کند. (7) مفید در ادامه بحث خود دو وجه در تحلیل این رخداد، در صورت ثبوت، و دلیل وقوع آن با استفاده از آیات و روایات و مبانی پذیرفته شده شیعه مطرح کرده است. (8)

3 ـ 4. دستاویز مخالف نشدن حدیث
 

یکی از قراین عدم صدور حدیث، استناد نکردن افراد یا گروه‌های ذی نفعِ مخالفِ گوینده آن به حدیث، با وجود اراده کافی برای نقل و استناد است. این یک شیوه عرفی و عقلایی است که افرادی که با هم منازعه دارند، به سخنان طرف مقابل علیه خود وی و به نفع خود استناد می‌کنند. شیخ مفید در نقد شعری با مضمون اظهار پشیمانی امیرالمؤمنین علیه السلام از قضیه حکمیت ـ که ابراهیم نظام به آن حضرت نسبت داده‌ـ (9) ابتدا به نقد تاریخی آن پرداخته و می‌گوید: این شعر بی‌شبهه قابل انتساب به آن حضرت نیست. زیرا بالضروره می‌دانیم که آن حضرت اعتقاد خود بر مصیب بودنش در امر تحکیم را آشکار می‌کرد و به گمراه شمردن کسانی که حضرت را تخطئه می‌کردند، تصریح می‌نمود و بر این پایه با خوارج نبرد کرد و گردن چهار هزار نفر را زد... (10) مقصود شیخ مفید، آن است که در صورت صحت شعر یاد شده و پشیمانی حضرت از قضیه حکمیت، نبرد با خوارج ـ که به بهانه اقدام حضرت به پذیرش حکمیت و عدم پشیمانی از آن با آن حضرت جنگیدند ـ معنا ندارد. شیخ مفید در دنباله نقد خود می‌گوید اگر شعر یاد شده از حضرت امیر مومنان صادر شده بود، بهترین دستاویز برای دشمنان و مخالفان حضرت اعم از خوارج و بنی امیه و عثمانیه بود که در نقد آن حضرت می‌توانستند بدان توسل جویند؛ کاری که صورت نگرفته و نشانه نادرستی انتساب شعر به حضرت است. (11)

سخن آخر
 

در پایان، یادآور می‌شود نقدهای شیخ مفید بر احادیث، در مواردی نیازمند آسیب‌شناسی است. نگارنده در پژوهشی که در آغاز نوشتار از آن یاد شد، به این بحث نیز پرداخته است که به دلیل اختصار نوشتار حاضر از آوردن آن خودداری شد. باری روش‌های اعتبار‌سنجی و نقد حدیث شیخ مفید، نه تنها از نظر مطالعات تاریخ حدیث و کلام شیعه اهمیتی شایان دارد که با اندکی بازنگری و بازسازی از ارزش کاربردی امروزین نیز برخوردار است.
کتابنامه
ـ الاحتجاج، احمد بن علی طبرسی، تحقیق: سید محمد باقر خراسان، نجف : دارالنعمان للطباعه ی والنشر، 1386ق.
ـ الاختصاص، محمد بن محمد بن نعمان مفید (منسوب)، تحقیق: على اکبر غفارى، قم: جامعه مدرسین، 1414ق.
ـ الارشاد فى معرفه ی حجج الله على العباد، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ الإصابه ی فی معرفه ی الصحابه ی ، ابن حجر عسقلانی، تحقیق: عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت: دار الکتب العلمیه ی ، 1415ق.
ـ الاعتقادات، شیخ صدوق، محمد بن على بن بابویه، تحقیق: عصام عبدالسید، قم: کنگره جهانی شیخ مفید. ـ الإفصاح فی امامه ی امیرالمؤمنین علیه السلام، محمد بن محمد بن نعمان مفید، تحقیق: مؤسسه بعثت (قسم الدراسات الاسلامیه) قم: مؤسسه بعثت، 1412ق.
ـ الامالى، ابو جعفر محمّد بن حسن طوسى، تحقیق: مؤسسه بعثت، قم: دارالثقافه ی ، 1414ق.
ـ الامالى، محمد بن محمد بن نعمان مفید، تحقیق: حسین استاد ولى و على اکبر غفارى، قم: جامعه مدرسین. ـ اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ بحارالأنوار، محمّد باقر مجلسى، بیروت: مؤسسه ی الوفاء، 1403ق.
ـ بصائر الدرجات الکبرى فى فضائل آل محمّد، محمد بن حسن صفار، تصحیح و تعلیق: محسن کوچه باغى تبریزى، قم: منشورات مکتبه ی آیه ی الله العظمى مرعشى نجفى، 1404ق.
ـ تاریخ بغداد، احمد بن على، خطیب بغدادی، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا ، دار الکتب العلمیه ی ، 1417ق.
ـ تأویل مختلف الحدیث، ابن قتیبه دینوری، بیروت: دار الکتب العلمیه ی ، (بر پایه چاپ با تصحیح اسماعیل اسعردی)، بی‌تا.
ـ تحف العقول عن آل الرسول صلی الله علیه و آله، ابن شعبه حرّانى، تحقیق: على اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1363ش.
ـ التذکره ی باصول الفقه، محمد بن محمد بن نعمان مفید، با مقدمه محمد رضا حسینى جلالى، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ تصحیح اعتقادات الامامیه، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ تفسیر العیاشى، محمد بن مسعود عیاشى سمرقندى، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: المکتبه ی العلمیه ی الاسلامیه ی .
ـ تقریب المعارف، ابو الصلاح حلبى، تحقیق و نشر: فارس حسون، تبریزیان، 1417ق.
ـ تلخیص مقباس الدرایه ی ، على اکبر غفاری، تهران: جامعه ی الإمام الصادق علیه السلام، 1369ش.
ـ التوحید، شیخ صدوق، محمد بن على بن بابویه، تحقیق: سید هاشم حسینى تهرانى، قم: جامعه مدرسین، 1387ق.
ـ تهذیب الأحکام، ابو جعفر محمّد بن حسن طوسی، تحقیق : سید حسن خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه ی ، 1364ش.
ـ جامع البیان عن تأویل ای القرآن، محمّد بن جریر طبری، تحقیق: جمیل عطار صدقى، بیروت: دارالکفر، 1415ق.
ـ الجامع الصحیح، محمّد بن اسماعیل بخاری، بیروت: دارالفکر.
ـ الجامع الصحیح، محمّد بن عیسى ترمذى، تحقیق: عبدالوهاب عبد اللطیف، بیروت: دارالفکر، 1403ق.
ـ الجمل و النصره ی لسید العتره ی فى حرب البصره ی ، محمد بن محمد بن نعمان مفید، تحقیق: سید علی میر شریفی، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1374ش.
ـ جوابات اهل الموصل فى العدد و الرؤیه ی ، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ جواهر الکلام، محمد حسن نجفی، تحقیق و تعلیق: عباس قوچانی، تهران: دارالکتب الاسلامیه ی ، 1367ش.
ـ الخصال، شیخ صدوق، محمد بن على بن بابویه، تصحیح: على اکبر غفّارى، قم: جامعه مدرسین، 1387ق. ـ خلاصه ی الأقوال، حسن بن یوسف حلى، تحقیق: جواد قیومى، قم: مؤسسه نشر الفقاهه ی ، 1417ق. ـ ذکری الشیعه ی ، محمد بن مکی عاملی جزینی (شهید اول )، قم: مؤسسه ی آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث،: 1419ق.
ـ رجال الطوسى، ابو جعفر محمّد بن حسن طوسی، تحقیق: جواد قیومى اصفهانى، قم: مؤسسه انتشارات اسلامى 1415ق.
ـ رجال النجاشى، احمد بن على نجاشى، تحقیق: سید موسى، شبیرى زنجانى، قم: مؤسسه ی النشر الاسلامى، 1416ق.
ـ رسائل المرتضی، سید مرتضی، علی بن حسین موسوی، مقدمه و اشراف: سید احمد حسینی، اعداد: سید مهدی رجایی، قم: دار القرآن الکریم، 1405ق.
ـ رسائل فی الغیبه ی ، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ رساله ی المتعه ی ، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ رساله ی فی المهر، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ رساله ی فی سهو النبی، محمد تقی شوشتری، (ضمیمه قاموس الرجال، ج 12).
ـ رساله ی فی صلاه ی أبی بکر در الرسائل العشر فی الأحادیث الموضوعه ی فی کتب السنه ی ، سید علی میلانی، 1418ق.
ـ الرعایه فی علم الدرایه ی ، زین الدین علی بن احمد عاملی جبعی، قم: کتابخانه آیه ی الله مرعشی. ـ سنن ابن ماجه ی ، ابن ماجه قزوینی، تحقیق: محمّد فؤاد عبدالباقى، بیروت: دارالفکر.
ـ السنن الکبری، احمد بن حسین بن علی بیهقی، بیروت: دارالفکر.
ـ سنن النسائی، احمد بن شعیب نسائی، بیروت: دارالفکر، 1930م.
ـ الشافی فی الامامه ی ، سید مرتضى، علی بن حسین موسوی، تحقیق: سید عبدالزهراء حسینى خطیب، تهران: مؤسسه صادق، 1410ق.
ـ صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان، علاء‌الدین علی ابن بلبان، تحقیق: شعیب الارنؤوط، مؤسسه ی الرساله ی ، 1414ق.
ـ صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری، بیروت: دارالفکر.
ـ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت: دار صادر.
ـ عدم سهو النبی صلی الله علیه و آله، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ علل الشرایع، شیخ صدوق، محمد بن على بن بابویه، نجف: المکتبه ی الحیدریه ی ، 1386ق.
ـ عیون أخبار الرضا علیه السلام شیخ صدوق، محمد بن على بن بابویه، انتشارات جهان، 1378ق.
ـ الغدیر فی الکتاب و السنه ی ، سید عبدالحسین امینی، بیروت: دار الکتاب العربی، 1397ق.
ـ فرق الشیعه ی ، حسن بن موسى نوبختى، تصحیح: سید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف: المکتبه ی المرتضویه ی ، 1355ق.
ـ الفصول المختاره ی ، سید مرتضی، علی بن حسین موسوی، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ فضائل الصحابه ی ، احمد بن شعیب نسائی، بیروت: دارالکتب العلمیه ی ، بی‌تا.
ـ الفوائد الرجالیه ی ، وحید بهبهانی، بی‌تا، بی‌جا.
ـ قاموس الرجال، محمد تقی شوشتری، قم: دفتر نشر اسلامی، 1427ق.
ـ قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حمیری، تحقیق و نشر: مؤسسه ی آل البیت لاحیاء التراث علیهم السلام، قم: مؤسسه ی آل البیت لاحیاء التراث علیهم السلام، 1413ق.
ـ الکافئه ی ، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه ی ، 1363ش.
ـ [کتاب ] من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، محمد بن على بن بابویه صدوق، قم: جامعه مدرسین.
ـ المبسوط فی فقه الإمامیه، ابو جعفر محمّد بن حسن طوسى، المکتبه ی المرتضویه ی ، 1387ق.
ـ المحاسن، احمد بن خالد برقی، تهران: دار الکتب الاسلامیه ی ، 1330 ش.
ـ المسائل السرویه ی ، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ المسائل الصاغانیه ی ، محمد بن محمد بن نعمان مفید، تحقیق: کاظم مدیر شانه چی، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ المسائل العکبریه ی ، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
ـ مسند ابن حنبل، احمد بن حنبل، بیروت: دارصادر.
ـ المصنف، ابن ابی شیبه ی ،تحقیق: سعید محمد لحام، بیروت: دارالفکر، 1409ق.
ـ المصنف، عبدالرزاق صنعانی، تحقیق: حبیب الرحمن الأعظمی، بی‌جا.
ـ معانى الأخبار، شیخ صدوق، محمد بن على بن بابویه، قم: دفترانتشارات اسلامى.
ـ المعجم الاوسط، سلیمان بن أحمد طبرانى، تحقیق : ابراهیم الحسینی، دارالحرمین.
ـ المعجم الکبیر، سلیمان بن أحمد طبرانى، تحقیق: حمدى عبدالمجید السلفى، قاهره: مکتبه ی ابن تیمیه ی . ـ معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم خویی، 1413ق.
ـ مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی، مقدمه و اشراف: کاظم مظفر، نجف: منشورات المکتبه ی الحیدریه ی ، 1385ق.
ـ المقنعه ی ، محمد بن محمد بن نعمان مفید، تحقیق : قم: جامعه مدرسین، 1410ق.
ـ الملل والنحل، ابو الفتح محمد بن عبد الکریم شهرستانى، تحقیق: امیر على مهنّا و على حسن فاعور، بیروت: دار المعرفه ی ، 1415ق.
ـ مناقب آل أبی طالب، ابن شهر آشوب مازندرانى، نجف : المکتبه ی الحیدریه ی ، 1376ق.
ـ منهاج الکرامه ی فی معرفه ی الإمامه ی ، حسن بن یوسف حلى، تحقیق: عبدالرحیم مبارک ، قم: مؤسسه پژوهش و مطالعات عاشورا.
- النکت فی مقدمات الاصول، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق.
- نهایه الاحکام فی معرفه الاحکام، حسن بن یوسف حلی، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1410ق.
- وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، محمد بن حسن حر عاملی، تحقیق و نشر: مؤسسه آل البیت علیه السلام، قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1414ق.
- وصول الاخیار، حسین بن عبد الصمد عاملی، قم: مجمع الذخائر الاسلامیه، 1401ق.
- «الرجال المستخرجه من آثار الشیخ المفید»، المقالات و الرسالات، ماجد غرباوی، ش30، قم: کنگره هزاره شیخ مفید، 1372ش.

پی نوشت:
 

* دکتری علوم قرآن و حدیث و عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه.
1. ماخذی برای این حدیث نیافتم.
2. الفصول المختاره، ص339.
3. برای متن حدیث ر.ک: فضائل الصحابه، ص33؛ المعجم الاوسطف ج2، ص351.
4. الافصاح، ص72 و 73. درباره ی ابراز پشیمانی و تاسف خلفا ر.ک: الکافئه، ص46 به بعد؛ الغدیر، ج7، ص170 و منابعی که معرفی کرده است.
5. رساله عدم سهو النبی صلی الله علیه و آله، ص22.
6. همان، ص24.
7. المسائل السرویه، ص88-90.
8. ر.ک: همان، ص 90 به بعد. برای نمونه دیگر ر.ک: الافصاح، ص221.
9. شعر مورزد ادعای نظام این است: لقد عثرت عثره لا انجبر سوف اکیس بعدها/ واستمر واجمع الرای الشتیت المنتشر.
10. الفصول المختاره، ص217.
11. ر.ک: همان.
 

منبع: نشریه علوم حدیث شماره 56