چکیده
موضوع این تحقیق با عنوان « خاسرین در قرآن » می باشد . از آنجا که قرآن کریم دریای ژرف و عمیقی است و کتابی است که هرچه در آن تحقیق و تأ مل شود مطالب تازه و ارزشمندی از آن دریافت می شود و همین آن را به یک معجزه تبدیل نموده است قصد داریم با کمی درنگ در آن راه کمال و سعادت را بپیمائیم. هدف از این تحقیق آشنا شدن با برخی از آیات و تفاسیر پیرامون موضوع خسران است. و در کنار آن به ویژگی های خاسرین،عوامل تداوم خسران و نشانه های خسارت دنیوی و اخروی است و در آخر نیز به راه های مصونیت از خسران اشاره ای شده است .هدف دیگر تأمل در قرآن مجید است که در پرتو اینگونه معلومات و تذکرات جان ما انذار پذیر است لذا این تحقیق بر آن است ما را با آیات خسران و تفاسیر گوناگون آن بیشتر آشنا کرده و در این خصوص پاسخگوی سوالاتمان باشد. مهمترین پرسش هایی که باید در این تحقیق به آنها پرداخته شود این است که مفهوم خسران در قرآن چیست؟ سوال دیگر اینکه ویژگی خاسرین در قر آن کریم چگونه بیان شده است؟سوال دیگری که مطرح است این است که عوامل تداوم خسران چیست؟ و چگونه میشود در خسران در دنیا و آخرت مصون ماند؟ و این تحقیق با هدف پاسخگویی مناسب به این سوالات در سه فصل تنظیم گشته است.فصل اول با عنوان معنا و مفهوم خسران میباشد لذا در این فصل ابتدا به معنای لغوی و سپس به معنای اصطلاحی خسران پرداخته شده است فصل دوم با عنوان آیات و تفاسیر خسران می باشد و هر کدام از آیات با توجه به چهار تفسیر مورد بررسی قرار گرفته است و فصل سوم به ویژگی خاسرین،عوامل تداوم خسران، نشانه های خسارات دنیوی و اخروی و راه های مصونیت از خسران پرداخته است. ماهیت این تحقیق توصیفی،تحلیلی می باشد و روش کار به صورت کتابخانه ای است. به این منظور بعضی آیات مربوط به خسران جمع آوری شده و از کتب تفسیری در این خصوص بهره گرفته شده است.بطور کلی در این تحقیق به این نتیجه میرسیم که برای دوری از هر نوع خسران و رسیدگی به کمال باید راههای مصونیت از خسران را سر منشأ زندگی روزانه قرار دهیم و به آن عمل کنیم.در حقیقت افراد عوامل تداوم خسران را از سر راه خود برمیدارند و راه را برای رسیدن به مقاصد هموار میسازند وپیش میروند.
واژگان کلیدی : خسران ، عوامل ، ضرر ، و ...
مقدمه
حمد و سپاس خدایی را که در یگانگی خود بلند مرتبه، و در تنهایی و فرد بودن خود نزدیک است. در قدرت و سلطه ی خود با جلالت و در ارکان خود عظیم است. علم او به همه چیز احاطه دارد، در حالیکه در جای خود است،و همه مخلوقات را با قدرت و برهان خود تحت سیطره دارد.همیشه مورد سپاس بوده و همچنان مورد ستایش خواهد بود. صاحب عظمتی که از بین رفتنی نیست. ابتدا کننده او و باز گرداننده اوست و هر کاری به سوی او باز می گردد.به وجود آورنده ی بالا برده شده ها و پهن کننده ی گسترده ها ، یگانه حکمران زمین ها و آسمان ها ، پاک و منزه و تسبیح شده، پروردگار ملائکه و روح ،تفضل کننده بر همه آنچه به وجود آورده است . به طور مسلّم انسان‌ها [نوعا] در ضرر و زیان هستند.» (ان الانسان لفی خسر) اینان چه بخواهند و چه نخواهند سرمایه‌های وجودی‌شان، اعم از لحظه لحظه‌های عمر گرانبها و نیروهای مادی و معنوی‌شان تحلیل می‌رود و به خسران گرفتار می‌گردند. با این بیان سرنوشت کسانی که به یکتایی خدا ایمان آورده و در زندگی راه شایسته کرداری و دادگری را در پیش گرفته اند،به گونه ای دیگر رقم می خورد و از آن زیان و خسران استثنا می شوند.هر چند تاکنون تحقیقات و کتب مختلفی در این باره به رشته تحریر در آمده و نویسندگان و فقیهان شیعه در آثار خود بدان پرداخته اند ولی می توان گفت که چون مساله از امور روشن بوده فقط به ذکر آیات و تفاسیر بسنده کرده اند و در پاره ای از موارد به طور مفصل به آن پرداخته اند .در فصل اول به معنا و مفهوم خسران و همچنین به مشتقات آن برداخته شده است.لذا ابتدا معنای لغوی و اصطلاحی خسران را بررسی کرده و سبس مشتقات آن بر اساس آیات الهی بیان گردیده است.در فصل دوم هرکدام از آیات مربوط به خسران با توجه به چهار تفسیر متفاوت برداخته شده است.در فصل سوم به ویژگی خاسرین،عوامل تداوم خسران،نشانه های خسارات دنیوی و اخروی و راه های مصونیت از خسران برداخته شده است.امید است این تحقیق مورد توجه خوانندگان قرار گرفته و برای آنان مفید واقع گردد.
فصل اول
مفهوم شناسی
معنا و مفهوم خسران
در ابتدا برای اینکه با خسران و مفهوم آن آشنا شویم به معنای لغوی و اصطلاحی آن می پردازیم .
الف- معنای لغوی
الخُسْرُ و الخُسْرَان: انتقاص رأس المال، و ینسب ذلک إلى الإنسان، فیقال: خَسِرَ فلان، و إلى الفعل فیقال: خسرت تجارته، قال تعالى تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَة(1)عنى کم شدن سرمایه زندگى که بانسان نسبت داده مىشود و مىگویند خَسِرَ فلان- یعنى او زیانمند شد و خسارت دید، گاهى خسران و زیان و ضرر، بکار و عمل هم تعلّق مىگیرد مىگویند: خَسِرَتْ تجارته یعنى آن عمل بازگشتى است با زیانکارى و خسارت.
ب- معنای اصطلاحی
و یستعمل ذلک فی المقتنیات الخارجة کالمال و الجاه فی الدّنیا و هو الأکثر، و فی المقتنیات النّفسیّة کالصّحّة و السّلامة، و العقل و الإیمان، و الثّواب، و هو الذی جعله اللّه تعالى الخسران المبین، الخُسْر و الخُسْرَان(2)- وگاهى واژه- خسران- در باره دستاوردهاى زندگى مثل مال و مقام دنیائى است که بیشتر هم چنین است، بکار مىرود و همینطور در زیانمندى دستاوردهاى و نتایجى که از حالات نفسانى حاصل مىشود مثل از دست دادن صحّت و سلامت و عقل و ایمان و ثواب و این قسمت دوّم یعنی زیان نفسانى و روانى همان است که خداى تعالى آن را خسران مبین نامیده است.
ج- مشتقات
خَسِر :کم کرد ،ضرر زد ، کسر آورد الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم آنها که به خودشان ضرر زدند. خُسْر و خسران :زیان کاری و ورشکستگی إِنَّ الْإِنْسانَ لَفی خُسْر همانا انسان در زیان کاری استَ. ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ این همان ضیان کاری است. خاسر و خسیر : زیانکار فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ پس آنها همان زیان کارانند. تخسیر : به زیان و ضرر انداختن ُ فَما تَزیدُونَنی غَیْرَ تَخْسیر مرا نیفزاید جز به خسران انداختن .
فصل دوم
بررسی آیات و تفاسیر
عرصه دنیا چون بازار پر جاذبه‌ای است که همه نوع کالای مادی و معنوی و محصولات پر زرق و برق در آن داد و ستد میشود. عده‌ای در این بازار از سرمایه خود کمال بهره را می‌برند و بهترین متاع را کسب میکنند و گروهی با هدر دادن مال التجاره، دچار ورشکستگی و خسران می‌شوند؛ البته آنان که زیان می‌بینند، نه مال و دارایی دنیایی، بلکه خویشتن و سرمایه‌های خدادادی وجودشان را می‌بازند و به واقع گرفتار خودباختگی می‌شوند.آنچه در این فصل آمده اشاره گذرا است به چند آیه و تفسیر پیرامون خسران که با هم آنرا می خوانیم.خداوند در قرآن کریم می فرماید : «قَدْ خَسِرَ الَّذینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِراءً عَلَى اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ ما کانُوا مُهْتَدین(3)« زیان کردند کسانى که به سفاهت بى هیچ حجتى فرزندان خود را کشتند و به خدا دروغ بستند و آنچه را به ایشان روزى داده بود حرام کردند. اینان گمراه شدهاند و راه هدایت را نیافتهاند.»
ترجمه تفسیر المیزان
در این آیه آنچه را که در آیات قبلى از احکام مشرکین نقل کرده بود ابطال نموده مىفرماید: همه آن سخنان زیان کارى و گمراهى است، و متکى بر علم و اهتدا نیست. در این جمله قتل اولاد، سفاهت و جهل خوانده شده، و نیز از انعام و حرث با جمله" ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ" تعبیر شده، و تحریم آن، افترا بر خدا خوانده شده تا هم تنبیهى باشد و هم تا اندازهاى جهت خسرانشان ذکر شده باشد، از این رو معناى کلام این مىشود: آنان زیانکار شدند در کشتن فرزندان خود، براى اینکه ندانسته سفاهت به خرج دادند، و نیز زیانکار شدند در اینکه اصنافى از چارپایان و زراعتها را بر خود حرام کردند، چون این عمل افترا بر خدا بود، حاشا بر خدا که چیزى را که به کسى روزى کرده همان چیز را تحریم نماید.(4).
تفسیرنمونه در تعقیب چند آیه گذشته که سخن از قسمتى از احکام خرافى و آداب زشت و ننگین عصر جاهلیت عرب، از جمله کشتن فرزندان به عنوان قربانى بتها، و یا زنده به گور کردن دختران به عنوان حفظ حیثیت قبیله و خانواده، و همچنین تحریم قسمتى از نعمتهاى حلال به میان آورد، در این آیه به شدت همه این اعمال و احکام را محکوم کرده و با" هفت تعبیر مختلف" در جملههایى کوتاه اما بسیار رسا و جالب، وضع آنها را روشن مىسازد..نخست مىگوید:" کسانى که فرزندان خود را از روى سفاهت و جهل کشتند زیان کردند" هم از نظر انسانى و اخلاقى، و هم از نظر عاطفى، و هم از نظر اجتماعى، گرفتار خسارت و زیان گشتند و از همه بالاتر خسارت معنوى در جهان دیگر (قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ) در این جمله عمل آنها یک نوع" خسران و زیان" و سپس" سفاهت و سبک مغزى" و بعد" کار جاهلانه" معرفى شده است، که هر یک از این تعبیرهاى سهگانه به تنهایى براى معرفى زشتى عمل آنها کافى است، کدام عقل اجازه مىدهد که انسان فرزند خود را با دست خود به قتل برساند، وانگهى آیا این سفاهت و سبک مغزى نیست که از این عمل شرم نکند بلکه آن را یک نوع افتخار یا عبادت محسوب دارد، کدام علم و دانش اجازه میدهد که انسان چنین عملى را به عنوان یک سنت و یا قانون در جامعه خود بپذیرد؟! سپس قرآن میگوید:" اینان آنچه را خدا به آنان روزى داده بود و مباح و حلال ساخته بود. بر خود تحریم کردند و بخدا افترا زدند که خدا آنها را حرام کرده است" (وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِراءً عَلَى اللَّهِ)در این جمله با دو تعبیر دیگر اعمال آنها محکوم شده است زیرا اولا آنها نعمتى را که خدا به آنان" روزى" داده بود و حتى براى ادامه حیاتشان لازم و ضرورى بود بر خود تحریم کردند و قانون خدا را زیر پا گذاشتند و ثانیا به خدا" افترا" بستند که او چنین دستورى داده است، با آنکه ابدا چنین نبود. و در پایان آیه با دو تعبیر دیگر آنان را محکوم مىسازد نخست مىگوید آنها بطور مسلم گمراه شدند (قَدْ ضَلُّوا) سپس اضافه مىکند آنها هیچگاه در مسیر هدایت نبودهاند (وَ ما کانُوا مُهْتَدِین)(5)
تفسیر نور
جاهلان عرب، به گمان تقرّب به بتها، یا به جهت حفظ آبرو، دختران خود را گاهى قربانى بتها یا زنده به گور مىکردند. جهالت و سفاهت، عامل خسارت است. (خسارتهایى چون: از دست دادن فرزند، از دست دادن عاطفه، فقدان نعمتهاى حلال، کسب دوزخ و کیفر الهى)خسارت واقعى، فدا شدن انسان در راه باطل است. (چه قربانى بت شدن، چه فداى خیال و غیرت نابجا) تحریم نابجاى حلالها، افترا بر خداوند است. «وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِراءً» انجام هر کارى و تحریم هر چیزى، یا دلیل شرعى مىخواهد یا عقلى. «بِغَیْرِ عِلْمٍ»، «افْتِراءً عَلَى اللَّهِ»با خرافات، با شدیدترین وجه مقابله و برخورد کنیم. «قَدْ خَسِرَ»، «سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ»، «افْتِراءً»، «ضَلُّوا»، «ما کانُوا مُهْتَدِینَ »(6)
ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن
اعراب سفها و افتراء علیه: هر دو مفعول له یا مفعول مطلق .اکنون خداوند میان دو فرقهاى که اولاد خود را مىکشتند و حلال خدا را حرام مىشمردند، جمع کرده، مىفرماید: قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ: آنها که اولاد خود را از ترس فقر و براى فرار از ننگ و از روى سفاهت و نابخردى مىکشتند، خود را به هلاکت افکندند، زیرا سزاوار کیفر ابدى شدند.خسران بمعناى از دست دادن سرمایه است فرق میان «سفه» و «نزق» این است که: سفه شتابزدگى از روى هواى نفس و نزق، شتابزدگى از روى خشم است. بوسیله «بغیر علم» جهل و دورى آنها از ثواب را تأکید مىکند. وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ: و آنها که گمان کردند زراعت و حیوانات که خدا بآنها روزى کرده است، حرام است، زیان بردند. این معنى از حسن است. على بن عیسى به این معنى اعتراض کرده، گوید: گوشت حیوانات، پیش از آنکه از جانب خدا حلال شمرده شود، حرام بود و لازم نبود که آنها حرام کنند. لکن این اعتراض بیجاست، زیرا سوار شدن بر حیوانات- که آنها بر خود حرام میکردند- احتیاجى به اینکه از جانب خدا حلال شمرده شود، نداشت، بخصوص اگر بمصالح حیوانات عمل مىشد. علاوه بر این خوردن گوشت حیوانات هم بعد از سر بریدن حلال بود. افْتِراءً عَلَى اللَّهِ: آنچه حرام مىشمردند به دروغ بخدا نسبت مىدادندقَدْ ضَلُّوا: آنها بکردار و گفتار خویش تابع حکم شیطان شدند و از راه حق بدور افتادند. وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ: و بسوى دین و نیکى و رشد هدایت نشدنداز این آیات برمىآید که مذهب جبر باطل است، زیرا خداوند قتل و افتراء و تحریم را به آنها نسبت داده و خود را از آن منزه شمرده و آنها را بر کشتن فرزندان بىگناه نکوهش کرده است. اگر کسى جرمى نکرده باشد و بنا بر عقیده جبریان، این کارها را خداوند انجام داده است، چرا آنها را به کیفر ابدى گرفتار سازد؟(7)!خداوند در قرآن کریم می فرماید :«فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتی قَدْ خَلَتْ فی عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُون(8)»« اما بدان هنگام که عذاب ما را دیدند دیگر ایمانشان برایشان سودى نبخشید. این سنت خداست در رفتار با بندگانش. و کافران در آن روز زیان کردند.»
ترجمه تفسیر المیزان
و سود نبخشیدن ایمان بعد از دیدن عذاب، براى این است که چنین ایمانى اختیارى نیست و ارزشى ندارد«فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا» سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبادِهِ"- یعنى آن سنتى که خداى تعالى در گذشته در بین بندگانش باب کرده، این است که توبه بعد از دیدن عذاب را قبول نکند." وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ"، اینجاست که کفار زیانکار مىشوند.(9)
تفسیر نمونه
اما هنگامى که عذاب ما را مشاهده کردند ایمان آنها به حالشان سودى نداشت (فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا) چرا که به هنگام نزول" عذاب استیصال" درهاى توبه بسته مىشود، و اصولا اینگونه ایمان اضطرارى فایده ایمان اختیارى را نمىتواند داشته باشد، و زائیده آن شرائط فوق العاده است، به همین دلیل هر گاه طوفان بلا فرو بنشیند راه گذشته خود را از سر مىگیرند. و نیز به همین دلیل ایمان فرعون به هنگامى که در میان امواج نیل افتاد پذیرفته نشد.این حکم مخصوص افراد یا اقوام معینى نیست، بلکه چنان که قرآن در دنبال همین سخن مىگوید:" این سنت الهى است که در مورد بندگان گذشته نیز اجرا شده است" (سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبادِهِ) سپس آخرین آیه مورد بحث را به این جمله پایان مىدهد:" و در آن هنگام که عذاب الهى دامانشان را فرو گرفت خسران و زیان کافران آشکار شد" (وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ) آن روز فهمیدند که سرمایهاى جز مشتى غرور و پندار نداشتند، و آنچه را آب حیات خیال مىکردند سرابى بیش نبود، سرمایههاى وجود خود را همه در این بیراهه زندگى به هدر داده، و محصولى جز گناه و عذاب الیم الهى فراهم نساخته بودند، چه زیان و خسرانى از این برتر؟(10)
تفسیر نور
در زمان متوکّل عباسى مردى نصرانى با زنى مسلمان زنا کرد. همین که خواستند حدّ جارى کنند آن مرد مسلمان شد. یحیى بن اکثم گفت: ایمان او مشکل را حل کرد و حدّ لازم نیست. بین آنان گفتگو شد متوکّل به امام هادى علیه السلام نامه نوشت و مسأله را مطرح کرد .امام فرمود: «یضرب حتى یموت» چون مردى کافر به زنى مسلمان تجاوز کرده، مجازات او قتل است. علما به جواب امام ایراد گرفتند و گفتند: در قرآن و سنّت چنین فتوایى نیست. بار دیگر متوکّل به امام هادى علیه السلام نامه نوشت و دلیل و سند خواست. امام در پاسخ با استناد به این آیه «فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ ... فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ» نوشتند: چون آن مرد نصرانى پس از محکومیّت و هنگام مجازات ایمان آورده، ایمانش بىفایده است و حدّ از او ساقط نمىشود.اضطرارها فطرت را شکوفا مىکند و کفّار را به سراغ ایمان مىآورد ولى ایمانِ اضطرارى ارزشى ندارد.«فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ» ایمان باید اختیارى باشد نه از روى اضطرار و ناچارى. نقل سرنوشت کفّار، براى آیندگان عبرت است. «قالُوا آمَنَّا ... فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ» کیفرها و پاداشهاى الهى، قانونمند است. «رَأَوْا بَأْسَنا ... سُنَّتَ اللَّهِ کارساز نبودن ایمان اضطرارى، از سنّتهاى الهى است. «سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی» سنّت خداوند در همه افراد و جوامع یکسان است. «وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا» لحظهى مرگ، خسارت انسان جلوه مىکند. «خَسِرَ هُنالِکَ»ایمان اضطرارى که فرصت عمل براى انسان باقى نمىگذارد خسارت است قالُوا آمَنَّا ... خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ(11)ترجمه مجمع البیان فی
تفسیر القرآن
فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا (پس نبود که نفع دهد ایشان را ایمانشان چون دیدند سختى ما را) یعنى هنگام دیدن بأس و عذاب خداوند، زیرا در این هنگام پناهندگان مىباشند و کار پناهنده، مستحق مدح و ستایش نخواهد بود.سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبادِهِ (سنت خداست که گذشته است در میان بندگانش) لفظ (سنت) منصوب است چون مصدر بوده و چنین است که: خداوند سنت قرار داده و این سنت و روش را در امتهاى گذشته همگى زیرا سودى نمى- دهد ایمانشان زمانى که ببینند عذاب را و مراد از سنت در اینجا طریقه مستمرهاى از فعل خداوند است که نسبت به دشمنان انعطاف ناپذیر و منکر خود انجام مىدهد..وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ (و زیان برد در آنجا کافران) به اینکه داخل آتش شده و ثواب را و بهشت را از دست مىدهند.(12)خداوند در قران کریم می فرماید :«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلى حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبین(13)»« و از میان مردم کسى است که خدا را با تردید مىپرستد. اگر خیرى به او رسد دلش بدان آرام گیرد، و اگر آزمایشى پیش آید رخ برتابد. در دنیا و آخرت زیان بیند و آن زیانى آشکار است.»
ترجمه تفسیر المیزان
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلى حَرْفٍ کلمه" حرف" و نیز کلمه" طرف" و کلمه" جانب" به یک معنا است. و کلمه" اطمینان" به معناى آرامش و سکونت است و" فتنة" به طورى که گفتهاند به معناى محنت یعنى امتحان است. و کلمه" انقلاب" به معناى برگشتن است.وصف صنفى دیگر که دین را براى دنیایشان مىخواهند و در آزمایشها روى مىگردانند (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلى حَرْفٍ ...این آیه صنف دیگرى از اصناف مردم بىایمان و غیر صالح را بر مىشمارد و آنها کسانى هستند که خداى سبحان را مىپرستند اما یک طرفى نه از هر طرف، به تعبیرى: به یک فرض و تقدیر مىپرستند و اما بر سایر تقادیر نمىپرستند و آن فرضى که بر آن فرض خدا را مىپرستند در صورتى است که پرستش او خیر دنیا برایشان داشته باشد. و معلوم است که لازمه این طور پرستش این است که دین را براى دنیا استخدام کنند اگر سودى مادى داشت پرستش خدا را استمرار دهند و بدان دل ببندد و اطمینان یابند و اما اگر دچار فتنه و امتحان شوند روى گردانیده به عقب برگردند به طورى که حتى به چپ و راست هم ننگرند و از دین خدا مرتد شوند و آن را شوم بدانند و یا اگر شوم هم ندانند به امید نجات از آن آزمایش و مهلکه از دین خدا روى بگردانند و این روش عادت آنان در پرستش بتها نیز هست یعنى بت را مىپرستند تا به خیر مورد آرزوى خود برسند و یا به شفاعت آنها از شر دنیایى رهایى و نجات یابند. و اینکه گفتیم از شر دنیایى بدان جهت است که بتپرستان معتقد به آخرت نیستند آن گاه مىفرماید: این سرگردانهایى که تکیهگاهى ندارند، و هر دم رو به سویى دارند، به خاطر وقوعشان در محنت و مهلکه، زیانکار در دنیا، و به خاطر روىگرداندنشان از خدا و دین، و ارتداد و کفر، زیانکار در آخرت هستند، زیانکارى آشکار.. این آن معنایى است که تدبر در معناى آیه آن را دست مىدهد. و بنا بر این معنا جمله" یَعْبُدُ اللَّهَ عَلى حَرْفٍ"، از قبیل استعاره به کنایه، و جمله" فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ ..." تفسیر و تفصیل براى جمله" یَعْبُدُ اللَّهَ عَلى حَرْفٍ" خواهد بود. و جمله" خَسِرَ الدُّنْیا" اشاره به خسران دنیایى آنان به خاطر دچار شدن به فتنه،" وَ الْآخِرَةَ" اشاره به خسران آخرتى آنان به خاطر روى گرداندن از دین است.(14)
تفسیر نمونه
در آیات گذشته سخن از دو گروه در میان بود گروه پیروان گمراه، و رهبران گمراه کننده، اما در آیات مورد بحث سخن از گروه سومى است که همان افراد ضعیف الایمان هستند..قرآن در توصیف این گروه چنین مىگوید:" بعضى از مردم خدا را تنها با زبان مىپرستند اما ایمان قلبى شان بسیار سطحى و ضعیف است" (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلى حَرْفٍ) تعبیر به" على حرف" ممکن است اشاره به این باشد که ایمان آنها بیشتر بر زبانشان است، و در قلبشان جز نور ضعیف بسیار کمرنگى از ایمان نتابیده است. و ممکن است اشاره به این باشد که آنها در متن ایمان و اسلام قرار ندارند بلکه در کنار و لبه آنند، زیرا یکى از معانى" حرف" لبه کوه و کناره اشیاء است و مىدانیم کسانى که در لبه چیزى قرار گرفتهاند مستقر و پا بر جا نیستند، و با تکان مختصرى از مسیر خارج مىشوند، چنین است حال افراد ضعیف الایمان که با کوچکترین چیزى ایمانشان بر باد فنا مىرود.سپس قرآن به تشریح تزلزل ایمان آنها پرداخته مىگوید:" آنها چنانند که اگر دنیا به آنها رو کند و نفع و خیرى به آنان برسد حالت اطمینان پیدا مىکنند! و آن را دلیل بر حقانیت اسلام مىگیرند، اما اگر به وسیله گرفتاریها و پریشانى و سلب نعمت مورد آزمایش قرار گیرند دگرگون مىشوند و به کفر رو مىآورند"! (فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ) »گویى آنها دین و ایمان را به عنوان یک وسیله نیل به مادیات پذیرفتهاند که اگر این هدف تامین شد دین را حق مىدانند و گر نه بى اساس!" ابن عباس" و جمعى دیگر از مفسران پیشین در شان نزول این آیه چنین نقل کردهاند که گاهى گروهى از بادیهنشینان خدمت پیامبر مىآمدند، اگر حال جسمانى آنها خوب مىشد، اسب آنها بچه خوبى مىآورد، زن آنها پسر مىزائید و اموال و چهار پایان آنان فزونى مىگرفت خشنود مىشدند و به اسلام و پیامبر ص عقیده پیدا مىکردند!، اما اگر بیمار مىشدند، همسرشان دختر مىآورد و اموالشان رو به نقصان مىگذاشت وسوسههاى شیطانى قلبشان را فرا مىگرفت و به آنها مىگفت تمام این بدبختیها بخاطر این آئینى است که پذیرفتهاى و آنها هم روى گردان مىشدند! ».قابل توجه اینکه قرآن در مورد روى آوردن دنیا به این اشخاص تعبیر به خیر مىکند، و در مورد پشت کردن دنیا تعبیر به" فتنه" (وسیله آزمایش) نه" شر" اشاره به اینکه این حوادث ناگوار شر و بدى نیست، بلکه وسیلهاى است براى آزمایش و در پایان آیه اضافه مىکند" و به این ترتیب آنها هم دنیا را از دست دادهاند و هم آخرت را" (خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ و این روشن ترین خسران و زیان است که انسان هم دینش بر باد رود و هم دنیایش" (ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ)(15)
تفسیر نور
ایمان بعضىها موسمى و سطحى است و حوادث تلخ و شیرین آن را تغییر مىدهد. وَ مِنَ النَّاسِ حساب عقیده و عملى که بر اساس منطق است، از حساب فراز و نشیبهاى مادّى جداست. (دین را براى نان نخواهیم) فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ انسان در معرض هجوم حوادث تلخ و شیرین است. أَصابَهُ ... أَصابَتْهُ فقر و ناملایمات وسائل آزمایشند. أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ ارتداد و بازگشت از راه خداوند، قهر شدید الهى و عذاب دوزخ را بهدنبال دارد. انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَة(16).
ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلى حَرْفٍ: در میان مردم کسانى هستند که خدا را از روى ضعف ایمان عبادت مىکند. آنها بقدرى در این راه ضعف نشان میدهند که مثل اشخاصى هستند که بر لبه پرتگاه ایستادهاند. قدرتى بر تحصیل دلائل قوى ندارند و خدا را با مختصر شبههاى عبادت میکنند یا از یاد مىبرند. حسن مىگوید دین دو حرف است: زبان و قلب. هر کس خدا را به زبان عبادت کند نه بقلب، بر لبه پرتگاه سقوط است.
فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ: اگر بر اثر عبادت، برفاه و عافیت و فراوانى نعمت برسند، بعبادت خدا اطمینان پیدا مىکنند..وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ: اما اگر گرفتارى پیدا کنند، بکفر مىگرایند. یعنى بحال اول خود برمیگردند.خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ: بر اثر جدا شدن از دین در این دنیا و بر اثر نفاقش در آن عالم، گرفتار زیان مىشود.ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ: این است زیان آشکار. زیرا شخصى که اینطور است نه دنیا را دارد نه آخرت را(17)خداوند در قرآن کریم می فرماید :«وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرینَ(18)»« و این بود گمانى که به پروردگارتان داشتید. هلاکتان کرد و در شمار زیانکردگان درآمدید»
ترجمه تفسیر المیزان
" وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ" کلمه" أرداکم" از مصدر" ارداء" است که باب افعال از" ردى" به معناى هلاکت است. جمله" ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ" مبتدا و خبر است، و جمله" اردیکم" خبر دوم آن مبتدا است.ممکن هم هست جمله" ظنکم" بدل باشد از کلمه" ذلکم و معناى آیه شریفه بنا بر احتمال اول این است که: این ظنى که گفتیم شما داشتهاید، ظنى بود که شما آن را پنداشتید، ظنى بود که شما را به هیچ مقدارى از حق بى نیاز نمىکرد، و جلو علم و شهادت خدا را نگرفت، و همین ظن شما را هلاک کرد، یک وقت به خود آمدید و فهمیدید که زیانکار شدهاید.".و بنا بر احتمال دوم، این است که: این ظنى که شما در باره پروردگارتان پنداشتید که او از بیشتر اعمالتان اطلاعى ندارد، شما را هلاک کرد، براى اینکه باعث شد گناه در نظرتان آسان گردد، و گناه بسیار هم کارتان را به کفر کشانید، در نتیجه زیانکار شدید.(19)
تفسیر نمونه
" این گمان بدى بود که در باره پروردگارتان داشتید، و همان موجب هلاکت شما گردید، و سرانجام از زیانکاران شدید" (وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ) ».آیا این گفتگوها سخن خداوند است، یعنى گفتگوى اعضا و جوارح تا جمله" أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ" تمام مىشود، سپس سخن خداوند در زمینه انحراف و بدبختى و گمانهاى زشت آنها آغاز مىگردد؟یا اینکه اینها ادامه سخنان پوستهاى اعضاى تن انسان است معنى دوم مناسبتر به نظر مىرسد، و تعبیرات آیه با آن سازگارتر است، هر چند اعضاى تن نیز این سخنان را به فرمان خدا و تعلیم او مىگویند و نتیجه همه تقریبا یک چیز است..حسن ظن و سوء ظن به خداآیات فوق به خوبى گواهى مىدهد که گمان بد در باره خداوند به قدرى خطرناک است که گاه موجب هلاکت و عذاب ابدى انسان مىگردد، نمونه آن گمان گروهى از کفار بود که گمان مىکردند خدا اعمال آنها را نمىبیند، و سخنان آنها را نمىشنود، همین سوء ظن سبب خسران و هلاکتشان شد. به عکس حسن ظن در باره خداوند موجب نجات در دنیا و آخرت است. در حدیث دیگرى از امام صادق از پیامبر اسلام ص آمده است:" آخرین کسى را که دستور داده مىشود به سوى دوزخ ببرند ناگهان به اطراف خود نگاه مىکند، خداوند بزرگ دستور مىدهد او را برگردانید، او را بر مىگردانند، خطاب مىکند:چرا به اطراف خود نگاه کردى؟ و در انتظار چه فرمانى بودى؟ عرض مىکند :پروردگارا! من در باره تو اینچنین گمان نمىکردم، مىفرماید: چه گمان مىکردى؟عرض مىکند: گمانم این بود که گناهان مرا مىبخشى و مرا در بهشت خود جاى مىدهى! خداوند مىفرماید: یا ملائکتى! لا، و عزتى و جلالى و آلایى و علوى و ارتفاع مکانى، ما ظن بى عبدى هذا ساعة من خیر قط، و لو ظن بى ساعة من خیر ما ودعته بالنار، اجیزوا له کذبه و ادخلوه الجنة اى فرشتگان من! به عزت و جلال و نعمتها و مقام والایم سوگند، این بندهام هرگز گمان خیر در باره من نبرده، و اگر ساعتى گمان خیر برده بود من او را به جهنم نمىفرستادم، گرچه او دروغ مىگوید ولى با اینحال اظهار حسن ظن او را بپذیرید، و او را به بهشت برید، سپس پیامبر ص فرمود: هیچ بندهاى نیست که نسبت به خداوند متعال گمان خیر ببرد مگر اینکه خدا نزد گمان وى خواهد بود، و این همان است که مىفرماید: (وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ ...) (20).
تفسیر نور
با استدلال و استمداد از خداوند، باید عقاید خود را محکم و شفاف کنیم و از هر گونه سوء ظن نسبت به خدا دورى کنیم. «ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ» سوء ظن نسبت به کسى که تحت ربوبیّت او هستیم بسیار زشت است. «ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ» بینش غلط در مورد خداوند، سرچشمهى خسارت و سقوط انسان است ظَنَنْتُمْ ... أَرْداکُمْ» ظنّ و گمان در مسائل اعتقادى ارزش ندارد. «ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ»(21)
ادامه دارد ....
پی‌نوشت‌ها:
1. راغب اصفهانی،مفردات ، ترجمه سید غلامرضا خسروی ، ماده خسر،ص282
2. همان
3. انعام (6) آیه 140
4. سید محمد حسین ، طباطبایی،تفسیر المیزان ، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی ج7 ،ص500
5. ناصر، مکارم شیرازی ،تفسیر نمونه ،ج5 ، ص459
6. محسن ، قرائتی ، تفسیر نور ،ج 3 ،ص 365
7. ابو علی الفضل ابن الحسن ، طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، ترجمه علی کرمی ، ج 8 ،ص 296
8. غافر(40) آیه 85
9. سید محمد حسین ، طباطبایی،تفسیر المیزان ، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی ج 17 ،ص542
10. ناصر، مکارم شیرازی ،تفسیر نمونه ،ج 20 ، ص197
11. محسن ، قرائتی ، تفسیر نور ،ج 10 ،ص 306
12.ابو علی الفضل ابن الحسن ، طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، ترجمه علی کرمی ، ج 21 ،ص 315
13. حج(22)آیه 11
14.سید محمد حسین ، طباطبایی،تفسیر المیزان ، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی ج 14 ،ص494
15.ناصر، مکارم شیرازی ،تفسیر نمونه ،ج 14 ، ص 34
16. محسن ، قرائتی ، تفسیر نور ،ج8 ،ص 22
17.ابو علی الفضل ابن الحسن ، طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، ترجمه علی کرمی ، ج 16 ،ص 190
18. فصلت (41) آیه 23
19.سید محمد حسین ، طباطبایی،تفسیر المیزان ، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی ج 17 ،ص 584
20. ناصر، مکارم شیرازی ،تفسیر نمونه ،ج 20 ، ص253
21.محسن ، قرائتی ، تفسیر نور ،ج 10،ص 331
ادامه دارد...