مناظرات علمی اهل بیت (ع)

یکی از پورشورترین و پررنگ ترین مصادیق بارز احیا و تبیین معارف اسلامی به وسیله اهل بیت (ع)، توجه ویژه آنان به تشکیل جلسات رسمی وغیررسمی مناظره و احتجاج بود. این بخش از فعالیت آنان به اندازه ای در تاریخ اسلام، انعکاس شفاف داشته است که می توان چندین جلد کتاب قطور دراین زمینه گردآورد. برای آشنایی اجمالی خوانندگان گرانقدربا این گونه مناظرات، پاره ای از آنها را نقل می کنیم.

1-احتجاج امام علی (ع) با مرد یهودی
 

ابوطفیل عامربن وائله می گوید: آن گاه که لقب «امیرالمؤمنین» برای خلیفه دوم تثبیت گردید، روزی نزد او نشسته بودیم که مردی یهودی از اهل مدینه وارد شد. وی براین باور بود که از نوادگان هارون، برادر حضرت موسی است ! نزد خلیفه ایستاد و به وی گفت: ای امیرالمؤمنان! کدام یک از شما آگاه تر به دانش پیامبر و کتاب پروردگارتان هستید تا من از او آنچه را می خواهم، پرسش کنم؟!
خلیفه اشاره ای به سمت علی بن ابی طالب (ع) کرد، مرد یهودی گفت: آیا چنین است ای علی!؟ امام فرمود: آری، هرچه می خواهی بپرس. مرد یهودی گفت: از تو درباره سه مطلب پرسش می کنم، بعد از سه مطلب و سپس از یک مطلب. امام علی (ع) فرمود: برای چه نمی گویی از هفت مطلب از تو پرسش می کنم؟!
یهودی گفت: زیرا سه مطلب از شما می پرسم، اگر پاسخ صحیح دریافت کردم، از سه مطلب دیگر سؤال می کنم، و اگر جواب صحیح دادید، مطلب آخر را می پرسم؛ اما اگر در سه مطلب اول خطا کردید، دیگر از شما سؤالی ندارم. فرمود: تو از کجا می دانی که جواب های من به شما صحیح است یا خطا؟
دراین هنگام، مرد یهودی ازجیب لباس خود کتاب کهنه ای را خارج کرد و گفت: این کتاب را که من از پدران و اجدادم به ارث برده ام، املای حضرت موسی و دست خط هارون است. دراین کتاب مطالبی که می خواهم بپرسم، وجود دارد.
امام علی (ع) فرمود: پس باید در صورتی که جواب صحیح به تو دادم، به سرعت اعتراف کنی. مرد یهودی گفت: به خدا سوگند! اگر جواب مرا به شکل صحیح بدهی، حتماً در جلوی چشمان شما تسلیم خواهم شد.
امام فرمود: پس بپرس.
مرد یهودی گفت: به من بگو اولین سنگی که بر زمین قرار گرفت، کدام بود؟ اولین درختی که بر زمین رویید، چه بود؟ اولین چشمه ای که بر زمین جوشید، چه نام داشت؟
امام علی(ع)فرمود: ای یهودی! اولین سنگ روی زمین، حجرالاسود بود که خداوند آن را همراه حضرت آدم در بهشت قرارداد، سپس آن را به عنوان رکن بیت خود (خانه کعبه)قرار داد؛ به گونه ای که مردم آن را مسح کرده، می بوسند و عهد و میثاق خود را با پروردگار خویش با آن سنگ تجدید می کنند؛ اگرچه یهودیان براین باورند که اولین سنگ، همان صخره ای است که دربیت المقدس وجود دارد. مرد یهودی با شنیدن اولین پاسخ، بلافاصله گفت: خدا را شاهد می گیرم که درست گفتی.
امام علی (ع) فرمود: اما اولین درختی که روی زمین رویید، درخت خرمایی بود که میوه ای به نام عجوه داشت و خداوند آن را در بهشت با حضرت آدم قرار داد؛ اما یهودیان براین باورند که آن درخت، درخت زیتون است. مرد یهودی با شنیدن این پاسخ، گفت: خدا را شاهد می گیرم که درست گفتی.
امام فرمود: اما اولین چشمه ای که روی زمین جوشید، چشمه حیاتی است که یار همراه موسی درآن، ماهی شور را از روی فراموشی جا گذاشت و وقتی آب چشمه با آن ماهی تماس پیدا کرد، ماهی زنده شد و حرکت کرد. مرد یهودی گفت: خدا را شاهد می گیرم که بی گمان درست گفتی.
امام علی (ع) به او فرمود: بپرس! یهودی گفت: به من بگو آیا درامت اسلامی بعد از پیامبرشان پیشوای عادلی وجود دارد؟ به من بگو منزلگاه ابدی محمد کجاست و او در کجای بهشت جای دارد؟ همچنین چه کسانی با او درآن منزلگاه ساکن و محشورند؟
امام علی(ع) فرمود: ای یهودی!برای این امت بعد از پیامبرشان دوازده پیشوای عادل مقرر گردیده که مخالفت مخالفان و دشمنان آنان، بدان ها هیچ ضرری نمی رساند. یهودی با شنیدن این جواب مجدداً پاسخ را تصدیق کرد.
امام فرمود: اما منزلگاه محمد(ص)در بهشت، همان بهشت عدنی است که دروسط بهشت قرار داشته، نزدیک ترین نقطه به عرش الهی محسوب می گردد.
یهودی گفت: راست گفتی.
امام فرمود: اما کسانی که با محمد (ص)در بهشت فوق محشور می شوند، همان دوازده پیشوا هستند. یهودی گفت: خدا را شاهد می گیرم که درست گفتی.
امام علی (ع)فرمود: بپرس! یهودی گفت: از وصی محمد (ص)برایم بگو که از خانواده و اهل او محسوب می گردد، چقدر بعد از وی در دنیا زندگی می کند؟ آیا با مرگ طبیعی از دنیا می رود یا کشته می گردد؟
امام علی (ع)فرمود: ای مرد یهودی! او بعد از پیامبر، سی سال زندگی می کند. بعد امام اشاره ای به سرخود کرده، فرمود: سر او با خون خضاب می گردد! مرد یهودی این کلام امام علی (ع) را نیز تصدیق کرد و بلافاصله گفت:
«اشهد ان لااله الاالله و ان محمداً رسول الله و انک وصی رسول الله».(1)

2-مناظره امام حسن (ع)
 

در حدیثی ازامام صادق(ع) آمده است: هنگامی که به پادشاه روم، فرمان امیرالمؤمنین علی (ع) و فرمان معاویه بن ابی سفیان ابلاغ گردید و خبر رسید که دو سفیر از طرف آنان به دیدار پادشاه می آیند تا فرمان یاد شده را پی گیری کنند، پادشاه گفت: آنان از چه سمتی خارج می گردند؟ به او گفته شد: مردی از کوفه و مردی دیگر از شام. پادشاه به وزرای خویش گفت: ببینید آیا کسی از تجارعرب آن دو نفر را می شناسد؟
دو نفر از تجار شام و دو نفر از تجارمکه احضار شدند. پادشاه ازآنان درباره خصوصیات آن دو سفیر پرسش کرد و آنان نیز توضیحاتی دادند. سپس پادشاه به خزانه داران اموال خود گفت: برای من مجسمه ها را بیاورید. آنها را آوردند. نگاهی به آنها انداخت و گفت: شامی، گمراه و کوفی، هدایت شده است.
بعد برای معاویه نوشت: آگاه ترین فرد خانواده خود را به سوی من بفرست. به امیرالمؤمنان (ع) نیز نوشت: برترین و آگاه ترین اهل بیت خود را به سوی من بفرست تا سخنان هر دو را بشنوم و در انجیل نگاه کنم و به شما بگویم کدام یک از شما به این امر(خلافت)سزاوارتراست.
معاویه، فرزند خود یزید را فرستاد و امیرمؤمنان (ع) فرزند خود امام حسن (ع) را. هنگامی که یزید بر پادشاه وارد شد، پادشاه دست او را گرفت و صورتش را بوسید و یزید نیز متقابلاً بر سر پادشاه بوسه ای زد. بعد امام حسن (ع) داخل شد و فرمود: «حمد و سپاس خدایی را که مرا یهودی، نصرانی، مجوسی، خورشید پرست، ماه پرست، بت پرست، گاوپرست، واز مشرکان قرار نداد، بلکه مرا مسلمان قرار داد...» بعد برجای خود نشست و چشم خود را نیز به سوی بالا انداخت.
پادشاه روم به هر دو نفر نگاهی افکند و سپس آن دو را از یکدیگر جدا ساخت. اول یزید را احضار کرد و سیصد وسیزده صندوق آماده ساخت که درآنها تماثیل انبیا وجود داشت... سپس مجسمه ای را خارج کرد و به یزید نشان داد. یزید آن را نشناخت، این کار را درباره مجسمه ای دیگر نیز انجام داد، اما یزید نتوانست هیچ کدام را شناسایی کند و از ارائه پاسخ درمانده گردید. بعد پادشاه از او درباره «روزی خلایق» و مکان «ارواح مؤمنین و کفار» بعد از مرگ پرسش کرد که یزید به هیچ یک از سؤال ها نتوانست پاسخی بدهد.
سپس حسن بن علی (ع) را فراخواند وگفت: اول از یزید بن معاویه آغاز کردم تا بداند تو آگاهی برآنچه او آگاه نیست و پدر تو آگاه است به آنچه پدر او نمی داند. به درستی که پدر تو و پدر او از پیش معرفی گردیده اند. من در انجیل نظرافکندم و دیدم محمد (ص)، رسول خدا و وزیر او؛ علی(ع)است. دربین اوصیا نگاه کردم و دیدم پدر تو وصی محمد (ص) است. حسن بن علی (ع) به پادشاه فرمود: بپرسید ازمن از آنچه به ذهن شما خطور می کند؛ از مجموعه علومی که در انجیل، تورات و قرآن وجود دارد.
پادشاه، مجسمه ها را بر امام حسن (ع) عرضه کرد. اولین آنها در شمایل ماه بود.امام فرمود: این مجسمه، توصیف آدم ابوالبشر است. بعد مجسمه دیگری آورد در شمایل خورشید، امام فرمود: این مجسمه، توصیف حوا، ام البشر است. مجسمه دیگری آورد که بسیار زیبا و خیره کننده بود. امام فرمود: این مجسمه، توصیف شیث بن آدم است. برهمین روال نمونه های دیگری را عرضه و پاسخ را از امام دریافت کرد.
پادشاه در خاتمه گفت: شهادت می دهم ای اهل بیت محمد که به شما دانش اولین وآخرین، دانش تورات، انجیل، زبور، صحف ابراهیم و موسی، یکجا داده شده است!
در ادامه، پس از گفت وگوی بسیار طولانی دیگر، یزید ساکت شد و غمگین نشست. پادشاه جایزه ای به حسن بن علی (ع)داد و پس از احترام خاصی که به وی گذاشت، گفت: از پروردگارت بخواه تا دین پیامبر تو را نصیبم گرداند.
یزید بن معاویه را نیز به سوی پدرش بازگردانید و برای معاویه چنین نوشت:
«...کسی که خداوند پس از پیامبر شما به او علم عنایت کرده و از تورات و انجیل و زبور و فرقان و آنچه دراین کتاب هاست، آگاه گردانیده، حق با او و جانشینی پیامبر، مختص به اوست».
بعد برای امیرمؤمنان علی (ع) نوشت:
«به درستی که حق و خلافت برای توست و نبوت در تو و فرزندت تجلی یافته است، پس بستیز با هرکه با تو در ستیز باشد؛ خداوند دشمن تو را به دست تو عذاب و در دوزخ ابدی جای می دهد. به درستی که نامی از دشمنت را در انجیل نیافتم، لعنت و نفرین خداوند، فرشتگان و تمام اهل آسمان و زمین بر او باد!»(2)

3-مناظره امام باقر(ع)
 

هشام بن عبدالملک، امام باقر(ع) را از مدینه به شام فرا خواند. در شام او و امام در یک مکان جلوس می کردند و جمعی از مردم نیز در مجالس آنان حضور می یافتند. راوی، می گوید: زمانی ما نشسته بودیم و نزد ایشان افرادی مشغول پرسش گری بودند، نگاه امام به تعدادی مسیحی افتاد که از دامنه کوهی بالا می رفتند. امام فرمود: آنان کیان اند؟ آیا امروز، روزعید آنان است؟ حاضران گفتند: خیر یابن رسول الله ! آنان دانشمندی دارند که دراین کوه زندگی می کند. هر سال در چنین روزی نزد او می روند و او نیز در جمع آنان حاضر می شود و هرچه درباره پدیده های یک سال آینده می خواهند، از او می پرسند. امام باقر(ع) فرمود: آیا او با سواد است؟ گفتند: او از باسوادترین مردم زمان ماست؛ به طوری که حواریان عیسی (ع)را نیز از نزدیک دیده و با آنها همنشین بوده است. امام فرمود: پس برخیزید و به دیدارش بشتابیم. حاضران گفتند: هرطور شما صلاح بدانید.
امام باقر(ع)با اطرافیان خود روانه کوه گردیدند. وقتی به کوه رسیدند و وسط جمعیت مسیحیان رفتند، مشاهده کردند که مسیحیان بساطی پهن کرده و پشتی ها چیده اند. توجه آن دانشمند مسیحی به سمت امام باقر(ع)جلب گردیده، از ایشان پرسید: آیا شما از ما هستید یا از امت مرحومه؟ امام فرمود: از امت مرحومه. پرسید: آیا از دانشمندان آنان هستید یا از عوام آنها؟ امام فرمود: از عوام آنها نیستم. او گفت: از شما بپرسم، یا شما از من می پرسید؟ امام فرمود: شما بپرسید. آن مرد گفت: ای مسیحیان! مردی از امت محمد می گوید از من بپرسید، معلوم می شود او به مسائل آگاهی دارد!
آن گاه پرسید: ای بنده خدا! به من بگو چه ساعتی از شبانه روز است که نه از شب محسوب می شود، نه از روز؟ امام فرمود: بین طلوع فجر(سپیده دم)تا طلوع خورشید مرد مسیحی گفت: پس اگر از ساعت شب و روز به شمار نمی آید، از چه ساعتی محسوب می گردد؟ امام فرمود: از ساعت بهشت است و دردمندان ما درآن ساعت شفا می یابند.
دانشمند مسیحی گفت: درست گفتی! باز من بپرسم یا تو می پرسی؟ امام فرمود: بپرسید. دانشمند مسیحی خطاب به حاضران گفت: ای مسیحیان! ذهن این مرد از مسائل علمی پر است. به من بگو: چگونه است که بهشتیان غذا میل می کنند، اما فضولات آن را دفع نمی کنند؟ امام فرمود: آنان همانند جنین درشکم مادر هستند که غذا می خورند، اما مدفوعی ندارند.
مرد مسیحی گفت : درست گفتی! سپس رو به امام کرده، گفت: مگر شما نگفتید من از دانشمندان امت مرحومه نیستم؟! امام فرمود: من چنین چیزی نگفتم؛ بلکه گفتم: من از عوام و جاهلین آنان نیستم.
دانشمند مسیحی گفت: باز من بپرسم یا شما می پرسید؟ امام فرمود: شما بپرسید. مسیحی رو به حاضران کرد وگفت: به خدا سوگند، اکنون مطلبی از او بپرسم که در پاسخ آن فرو بماند! امام فرمود: بپرس.
گفت: مردی با زنی ازدواج می کند و همسر او فرزند دوقلویی را به شکل همزمان و دریک ساعت به دنیا می آورد. از سوی دیگر، دریک ساعت هردو از دنیا می روند و در خاتمه هردو دریک ساعت در یک قبر گذاشته می شوند؛ با این توصیف، یکی ازآنها 150 سال عمر می کند و دیگری 50 سال، این دو چه کسانی هستند؟
امام فرمود: عزیرو عرزه هستند که جنینی آنان در شکم یک مادر و تولدشان دریک ساعت بود، طبق گفته شما. عرزه و عزیر سی سال زندگی کردند، بعد خداوند جان عزیر را به مدت صدسال قبض کرد و عرزه را زنده نگاه داشت، سپس عزیر را زنده کرد و او با برادرش عزره، بیست سال دیگر زندگی کرد.
دانشمند مسیحی به حاضران گفت: ای مسیحیان! من هنوز کسی را دانشمندتر از این مرد ندیده ام. تا زمانی که او درشام به سر می برد، هیچ مطلبی را از من نپرسید و مرا به جایگاه خودم برگردانید.
اطرافیان وی، او را به جایگاه خودش برگرداندند و از آن به بعد به امام باقر (ع) مراجعه می کردند(3)

4-مناظره امام رضا(ع)
 

روزی مأمون به امام رضا(ع) گفت: برای من یکی از بزرگ ترین فضایل امیرمؤمنان (ع) را که مورد تصریح قرآن است، بیان نمایید. امام فرمود: فضیلتی که در مباهله رخ داد و خداوند درباره آن چنین فرمود:
(فمن حاجک فیه من بعد ما جاءک من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءکم و نساءنا و نساءکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله علی الکاذبین)(4)
رسول خدا(ص) امام حسن و امام حسین (ع) را به عنوان دو فرزند خود، فاطمه (ع) را به عنوان «نساء» خود و امیرمؤمنان (ع) را به عنوان «نفس» خویش (طبق حکم خداوند در آیه) دعوت کرد. وقتی اثبات شد که هیچ کس در بین آفریده های خداوند برتر و والاتر از رسول خدا نیست، معلوم می شود هیچ کس از نفس رسول خدا نیز برتر نمی باشد.
مأمون به امام رضا (ع) گفت: خداوند لفظ«أبناء» را به شکل جمع به کاربرده؛ درحالی که رسول خدا، فقط دو پسر خود را فراخواند؟ مگر لفظ «نساء» را خداوند به شکل جمع نیاورده؛ درحالی که رسول خدا، فقط دختر خود را فراخواند؟ پس چرا روا نباشد که رسول خدا نفس خود را فراخواند و مراد از «أنفسنا» فقط خودش باشد نه غیر از ایشان؟ بنابراین چه فضیلتی برای امیرمؤمنان (ع) اثبات می گردد؟!
امام رضا (ع) فرمود: آنچه درباره امیرمؤمنان برداشت کردی، غلط است؛ زیرا عرفاً همیشه شخص دعوت کننده غیرخود را دعوت می کند، چنان که شخص فرمان دهنده نیز همواره به غیر از خود فرمان می دهد، نه به خودش؛ بنابراین امر کردن به نفس خود به شکل حقیقی و صحیح امکان پذیر نیست. پس چون پیامبر خدا در داستان مباهله هیچ کس را فرانخواند، مگر امیرمؤمنان (ع) را، اثبات می گردد که در واقع علی (ع) همان «نفس» پیامبر (ص)است که خداوند در قرآن، قصد کرده است.
اینجا بود که مأمون ازادامه سؤال درماند و ساکت شد(5)

پی نوشت ها :
 

1-کمال الدین، ص 172، بحارالانوار، ج10، ص 20-22.
2-تفسیر قمی، ص 595-599؛ بحارالانوار، ج 10، ص 132-136.
3-همان، ص 89، بحارالانوار، ج 10، ص 149-151.
4-آل عمران/61.
5-بحارالانوار، ج10، ص 350و351.
 

منبع : فرهنگ کوثر (ویژه اندیشه و سیره اهل بیت شماره 82 ) / انتشارات آستانه مقدسه حضرت معصومه (س )سال 1389