بررسی نقش عقل در فهم و تفسیر قرآن (۷)

218-نتیجه تدبر و تفکر و تعقل در آیات چیزی جز تفسیر عقلی و اجتهادی نخواهد بود.
219-”أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا” (محمد/24).
220-یوسف/ 2.
221-انبیاء/ 10.
222-محمد/ 24.
223-ص/ 29.
224-تدبر در لغت به معنای “ژرف‌اندیشی و عاقبت‌اندیشی” می باشد.
225-تحف العقول، ابن شعبه حرانی، ص 53.
226-درسنامه روش‌ها و گرایشهای تفسیر قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، ص 162.
227-همان.
228-همان.
229-مبانی و روشهای تفسیر قرآن، عمید زنجانی، ص 351.
230-قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ ... وَأَن تَقُولُواْ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ (اعراف/ 33) وَ لاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ (اسراء/ 36) وَ إِنَّ الظَّنَّ لَا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئًا (نجم/ 28)
231-آسیب‌شناسی تفسیر قرآن در حوزه ظاهرگرایی، علی اسعدی، ص 178.
232-الفوائد المدینه، ص 129.
233-آیات در این خصوص را در “فصل دوم” در بحث “جایگاه عقل در قرآن” همین نوشتار مطرح نمودیم.
234-بحارالانوار، ج 2، ص 303، ح 41.
235-اصول کافی، ج 1، ص 60، کتاب فضل العلم “باب الرد الی الکتاب والسنه” ح 6، “المحاسن”، احمد بن خالد برقی، ص 267، ح 355.
236-وسایل الشیعه، ج 18، ص 150، ح 74، تفسیر عیاشی، ج 1، ص 22، ح 2.
237-وسائل الشیعه، ج 18، ص 150، ح 73، باب 13 از ابواب صفات قاضی؛ تفسیر عیاشی، ج 1، ص 23، متن حدیث در دو کتاب با هم متفاوت است و اینجا مطابق وسایل الشیعه آورده شده است.
238-وسایل الشیعه، ج 18، ص 149، ح 69، تفسیر عیاشی، ج 1، ص 29، ح 5 اینجا هم متن دو کتاب با هم متفاوت است...
239-وسائل الشیعه، ج 18، ص 142، ح 41، باب 13؛ المحاسن احمد بن خالد برقی، ص 300، ح 15، البته حدیث در دو کتاب کمی با هم متفاوت است؛ تفسیر عیاشی، ج 1، ص 22؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 41.
240-سوره نسا/ 83.
241-وسائل الشیعه، ج 18، ص 141، ح 38، باب 13 از ابواب صفات قاضی؛ المحاس، احمد بن خالد برقی، ص 268، ح 356 البته متن روایت در دو کتاب کمی با هم متفاوت است و متنی که اینجا آوردیم مطابق وسائل الشیعه است.
242-سند حدیث: (ابن عصام عن الکلینی عن القاسم بن العلاء عن اسماعیل بن علی عن ابن حمید (عاصم بن حمید) عن ابن قیس (محمد بن قیس) عن الشمالی) در سلسله این سند هیچ یک از راوی ضعیف شمرده نشده گرچه “قاسم بن علاء” و “اسماعیل بن علی” تصریح به توثیق آنها نشده اما نزد علماء رجال مورد مدح قرار گرفتند (معجم الثقات، تجلیل تبریزی، ص 333، 251، 115، 66).
243-در کتاب “المحاسن” ص 243، چ نجف و ص 300 چ تهران و شریس وابشی آمده است ولی در “وسایل الشیعه”، ج 18، ص 142، ح 41، باب 13 ابواب صفات قاضی و بحارالانوار ج 92، ص 91، ح 37، “بشر وابشی” آمده است.
244-همچون روایات (از پیامبر اکرم که فرمود: “قال الله عزوجل: ما آمن بی من فسر برأیه کلامی (امالی، صدوق مجلس 2، ح 3)؛ روایت ابن عباس از پیامبر اکرم که فرمود: “من قال فی القرآن برأیه فلیتبوا مقعده من النار” (جامع البیان، ج 1 ص 54 ح 63) و نیز روایت جندب از پیامبر اکرم (ص) که فرمود: “من قال فی القرآن برأیه فاصاب فقد أخطا” (جامع البیان، ج 1، ص 56، ح 65).
245-آسیب‌شناسی تفسیر قرآن در حوزه ظاهرگرایی، علی اسعدی، ص 176.
246-الدرر النجفیه، محدث بحرانی، ص 174.
247-مقدمه جامع التفاسیر، ص 93.
248-تعدادی از مفسرین اهل سنت دچار این شبهه و خلط که تفسیر عقلی همان تفسیر به رأی است، شده‌اند و برای فرار از این شبهه به جای اینکه بگویند تفسیر عقلی غیر از تفسیر به رأی است آمدند رأی را دو قسم ممدوح و مذموم تقسیم کرده‌اند و احادیث نهی از تفسیر به رأی را ناظر به رأی مذموم دانسته و چون آشکارا می‌دانستند اجتهاد و تفسیر بر اساس برهان و قرائن عقلی چیزی است ممدوح و اصحاب این شیوه را پیش گرفته بودند، اما قبلا بیان شد که این تقسیم ریشه‌ روایی ندارد و صرفاً یک اصطلاحی بوده که از زمان راغب اصفهانی به حوزه اهل سنت راه یافته است. البته لزومی به این کار نبوده چون تفسیر به رأی غیر از تفسیر عقلی است.
249-در بحث “تفاوت روش تفسیر عقلی با دیگر روشها” بیشتر توضیح خواهیم داد.
250-آیات در این خصوص را به طور کلی در بحث “جایگاه عقل در قرآن” مطرح نمودیم.
251-همان طوری که هنگام طرح دیدگاه‌های دانشمندان علوم قرآن در مورد روش تفسیر عقلی مشاهده کردید.
252-رک: تسنیم، جوادی آملی، ص 196 -171؛ درسنامه روشها و گرایشهای تفسیر قرآن، دکتر محمد علی رضایی، ص 155-156.
253-درسنامه روشها و گرایشهای تفسیر قرآن، دکتر رضایی، ص 157.
254-برای آگاهی بیشتر رک: المناهج التفسیریه، استاد جعفر سبحانی، ص 75، و درسنامه روشها و گرایشهای تفسیر قرآن، دکتر محمد علی رضایی، ص 156.
255-رک: درسنامه روشها و گرایشهای تفسیر قرآن، دکتر محمد علی رضایی، ص 156-155؛ المناهج التفسیریه فی علوم القرآن، استاد جعفر سبحانی، ص 75.
256-درسنامه روش‌ها و گرایشهای تفسیر قرآن، دکتر محمد علی رضایی، ص 169: (برای آگاهی بیشتر رک: اصول التفسیر و قواعده، عبدالرحمان العک، ص 176-175.)
257-تسنیم، (تفسیر قرآن کریم) استاد جوادی آملی، ص 177.
258-التفسیر و المفسرون، استاد محمد هادی معرفت، ج 1، ص 69-70.
259-مبانی و روشهای تفسیر قرآن، عباس علی عمید زنجانی، ص 229-230.
260-دروس فی علم الاصول، محمد باقر صدر، ج 1، ص 306.
261-فرائد الاصول (الرسائل) شیخ مرتضی انصاری، ص 35.
262-علوم القرآن عند المفسرین، ج 3، ص 303.
263-المیزان، ج 3، ص 77.
264-جامع الترمذی، ج 5، ص 200: شماره 2952 به نقل از ابن انباری.
265-التفسیر و المفسرون، ج 1، ص 64، به نقل از ابن عطیه.
266-تفسیر قرطبی، ج 1، ص 32-34.
267-تفسیر طبری، ج 1، ص 27.
268-فصوص الحکم، فارابی (به نقل از “شناخت قرآن” استاد علی کمالی، ص 519.
269-پنج رساله ابن سینا، ص 63، با تصحیح و مقدمه و حواشی دکتر احسان یار شاطر.
270-همان، ص 62.
271-نمل/88.
272-تفسیر القرآن الکریم، سوره زلزال، ص 230.
273-انبیاء/ 22.
274-المیزان، ج 4، ص 268.
275-در کتب کلامی این برهان به برهان نظم شهرت دارد.
276-بقره/ 164.
277-آیات “یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ” (فاطر/ 15)، “وَأَنَّهُ هُوَ أَغْنَى وَ أَقْنَى” (نجم/ 48)، “وَاللَّهُ الْغَنِیُّ وَأَنتُمُ الْفُقَرَاء” (محمد/ 38).
278-انعام/ 57، یوسف/ 40، 67.
279-حضرت امیر علی (ع) درباره به کارگیری این تعبیر از سوی خوارج می فرماید: “کلمه حق یراد بها الباطل”، نهج‌البلاغه، خطبه 40.
280-نساء/ 35.
281-فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، استاد جعفر سبحانی، ج 1، ص 69.
282-طه/ 5.
283-ص/ 75.
284-فجر/ 22.
285-شوری/ 11.
286-انعام/ 103.
287-صافات/ 96.
288-رک الابانه، اشعری، اصل 7، 8، 9.
289-برای آشنایی بیشتر رک. فرهنگ و عقاید مذاهب اسلامی، استاد جعفر سبحانی، بررسی عقاید حنابله و اشاعره جزء 4، 3.
290-رک: “علی و فلسفه الهی” (خداشناسی از دیدگاه علی) استاد علامه طباطبایی، ترجمه علی اکبر مهدی‌پور.
291-اعراف/ 52-53.
292-معجم مقاییس اللغه، احمد بن فارس، ماده اول.
293-الصحاح، اسماعیل بن حماد جوهری، ماده اول.
294-النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، ابن اثیر، ماده اول.
295-آل عمران/ 7.
296-اعراف/ 53.
297-مفردات راغب، ماده اول، ص 99.
298-لسان العرب، ابن منظور، ماده اول.
299-عمدتا چهار معنی برای تأویل ذکر شده است 1-تأویل همان تفسیر است که این قول نزد قدما مشهور بوده است. 2-معنای مخالف ظاهر لفظ، این معنا بیشتر در نزد متأخرین رایج است. 3-همان حقیقت خارجی و واقعیت عینی. 4-تأویل بمعنای بطن و ... برای آگاهی بیشتر رک: تأویل در قرآن، یعقوب قاسمی خویی، تربیت مدرس حوزه علمیه قم 73-1372؛ روشهای تأویل قرآن، دکتر محمد شاکر؛ التمهید، استاد معرفت، ج 1 و ...
300-غرائب القرآن و رغائب القرآن، ج 1، ص 48.
301-مقدمه بحر المحیط، ج 1، ص 10-11.
302-زادالمسیر، ج 1، ص 4.
303-ممکن است در موردی هر دو دلیل وجود داشته باشد و همانندی آیاتی که (ید) برای خدا مطرح می‌کنند در اینجا هم دلیل نقلی بر نفی “ید” به معنی لغوی داریم “لیس کمثله شیء” و هم دلیل عقلی که خداوند محدود نیست و جسم ندارد.
304-الملل و النحل، شهرستانی، ج 2، ص 92-93.
305-سوره طه/ 5؛ اعراف/ 54؛یونس/ 3...
306-سوره حدید/ 4.
307-البحر المحیط، ج 8، ص 217.
308-التمهید، استاد معرفت، ج 3، ص 28؛ مجله بینات، ص 14، ص 65؛ من هدی الفرقان، ج 1، ص 44؛ نفحات الرحمان، نهاوندی، ج 1، ص 28؛ الفرقان، صادقی، ج 1، ص 55؛ موافقات، شاطبی، ج 3، ص 398-399. (به نقل از “تفسیر تطبیقی” دکتر نجارزادگان، ج 1، ص 73).
309-بصائر الدرجات، صفار، ص 195.
310-تفسیر عیاشی، ج 1، ص 10، رقم 7.
311-تفسیر عیاشی، ج 1، ص 15، ح 6.
312-التفسیر و المفسرون، استاد معرفت، ج 1، ص 22.
313-ر.ک: به معنی اخبار، ص 3، ح 2، حدیث وهب بن وهب القرشی و ص 15، ح 7، ص 22 باب “معنی الحروف المقطعه” ح 1، ص 23، ح 2، ص 24، ح 4، ص 28، ح 5؛ اصول کافی، کتاب فضل القرآن، ح 1؛ نورالثقلین، ج 2، ص 390، ح 190، ص 391، ح 294، ج 5، ص 191، ح 17 ...).
314-الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج 1، ص 340، کتاب الحجه باب فی الغیبه، ح 14.
315-سوره انعام/ 95
316-مقدمه معالم التنزیل، ج 1، ص 7؛ التحریر و التنویر، ج 1، ص 16-17 (به نقل از “علوم القرآن عند المفسرون” ج 3، ص 212).
317- سوره نحل/43.
318-بحارالانوار، ح 23، ص 172-188، حدیث فوق به شماره 59 سخن از محمد حلبی است از “کنز الفوائد” کراجکی؛ کافی، ج 1، ص 210-212.
319-برگرفته از جزوه درسی آیه الله معرفت “تفسیر آیات مشکل قرآن” ص 61 -64، نیم سال 81-80.
320-تفسیر بالرأی همان تفسیر عقلی است که به اشتباه و غلط رایج در بین اهل سنت به این نام آمده است.
321-الاتقان، سیوطی، ج 2، ص 173.
322-همان، ج 2، ص 183.
323-التفسیر و المفسرون، ج 1، ص 23.
324-البته این قسم در رابطه با قسم اوّل تأویل مطرح است.
325-در مورد این که آیا ما تفسیر عقلی به معنای اخص را به طور کامل داریم یا نه؟ باید بگوییم هیچ تفسیر به طوری کامل با این روش نوشته نشده است. گرچه از عنوان بعضی تفاسیر همچون تفسیر “القرآن و العقل” سید نورالدین حسینی عراقی این برداشت شده است اما با بررسی که انجام شده فهمیدیم در مورد بخشی از آیات قرآن از این روش استفاده شده است. برخی تفاسیر معرفی شده نیز از روشهای دیگری هم استفاده کرده‌اند. همچون تفسیر علامه طباطبایی که از روش فلسفی هم استفاده کرده و همچون تفسیر فخر رازی از روش کلامی نیز استفاده کرده است و ...
326-قیامت/ 23.
327-تفسیر تبیان، شیخ طوسی، ج 10، ص 198-199.
328-همان، ج 7، ص 238-239.
329-حدید/ 3.
330-تفسیر مجمع البیان، ج 9، ص 382 -383.
331-ص/ 75.
332-تفسیر مجمع البیان، طبرسی، ج 8، ص 378.
333-همان.
334-القرآن و العقل، ج 1، ص 4.
335-همان، ص 369.
336-بقره/ 3.
337-القرآن و العقل، ج 1، ص 6.
338-اسراء/ 36.
339-بقره/ 6.
340-القرآن و العقل، ج 1، ص 7.
341-القرآن و العقل، ج 1، ص 36.
342-برای آشنایی بیشتر رک: الطباطبایی و منهجه فی تفسیر المیزان، علی اوسی، (بحث الجانب العقلی فی المیزان) ص 173.
343-حدید/ 3.
344-المیزان، ج 19، ص 145.
345-قیامت/ 23.
346-المیزان، ج 20، ص 112.
347-کشف الظنون، ج 1، ص 231 (به نقل از التفسیر بالرأی زغلول، ص 310).
348-حدید/ 3.
349-تفسیر فخررازی، ج 29، ص 210 -211.
350-همان، ج 29، ص 211-212.
351-انعام/ 18.
352-تفسیر فخر رازی، ج 12، ص 182.
353-حدید/ 4.
354-البحر المحیط، ج 8، ص 217.
355-حدید/ 3.
356-البحر المحیط، ج 8، ص 216.
357-حدید/ 2.
358-تفسیر ارشاد العقل ...، ج 6، ص 199.
359-مائده/ 64.
360-رغائب القرآن، ج 2، ص 295.
361-ریحانه الادب، مرحوم مدرس، ج 6، ص 198، به نقل از (کتاب طبقات مفسران شیعه، ج 2، ص 250.)
362-به نقل از کتاب الذریعه، ج 16، ص 31، 32.
363-سوره فتح/ 10.
364-غرائب القرآن...، ج 1، ص 48.
365-مائده/ 64.
366-غرائب القرآن...، ج 2، ص 615.