مقدمه:
اسلام با ظهور خود موجب پیدایش علوم زیادی شده، که از آنها به علوم اسلامی تعبیر می شود، در میان علوم اسلامی، علم قرائت اولین علمی است که ظهور یافته و پس از آن علم تفسیر به ظهور رسیده است. علم قرائت مربوط به لفظ قرآن است که چگونه خوانده شود، و علم تفسیر مربوط به مفاهیم و معانی کلام الله مجید است. (1) همه ملل اسلامی از جمله ایرانیان از علوم اسلامی تأثیر گرفته و از سویی به تکامل این علوم کمک کرده اند، اهتمام ایرانیان به تفسیر و فقه و حدیث که مستقیماً با متن اسلام مربوط بوده است (2) از هر مورد دیگر بیشتر بوده است. ایرانیان بیش از هر ملت دیگر نیروهای خود را در اختیار اسلام قرار دادند و بیش از هر ملت دیگر در این راه صمیمیت و اخلاص نشان دادند. در این دو جهت هیچ ملتی به پای ایرانیان نمی رسد، حتی خود ملت عرب که دین اسلام در میان آنها ظهور کرد. از همین روی آیه سوم سوره جمعه «و آخرین منهم لما یلحقوا بهم» از یاری اسلام توسط آیندگان سخن می گوید که بر اساس پاره ای تفاسیر همه مسلمانان آینده اعم از عرب و عجم را شامل می گردد. اما براساس حدیثی منقول از پیامبر (ص) منظور از آیه مورد بحث عجم و فارسیان هستند که اسلام را یاری خواهند کرد و به دین یا ایمان یا علم خواهند رسید، در حدیث یاد شده (3) که-مورد توجه بسیاری از مفسران شیعه و اهل تسنن قرار گرفته و در تفسیر آیه یاد شده، مورد استناد قرار گرفته-آمده هنگامی که پیغمبر اکرم (ص) این آیه را تلاوت فرمود سوال کردند: اینها کیانند؟ پیامبر (ص) دست خود را بر شانه سلمان گذارد، و فرمود «لوکان الدین (الایمان) فی الثریا لنالته رجال من هؤلاء» اگر دین (ایمان) در ثریا (ستاره دور دستی که در این زمینه ضرب المثل است) ، باشد مردانی از این گروه (ایرانیان) به آن دست می یابند». همچنین در حدیث مشابهی آمده که لو کان العلم بالثریا لتناوله ناس من ابناء فارس دانشمندان فارس به معنای اخص آن همانند دیگر نقاط فارس به معنای اعم در زمینه تفسیر قرآن کارهای ارزشمندی انجام داده اند، این امر را کتابها و رسائل متعدد تفسیری، نشان می دهند، از همین روی در تحقیق حاضر به معرفی مفسران فارس و معرفی آثار تفسیری آنها اقدام شده است.
مفسران فارس:
از خطه فارس به معنای اخص آن دانشمندان زیادی پا به عرصه وجود گذاشته اندکه با استفاده از فرهنگ وحی سعی کرده اند که مفاهیم ارزشمند قرآن را تبیین و تفسیر نموده و جوامع اسلامی را از آن برخوردار سازند، از جمله آن دانشمندان عبارتند از :
*1-ابن محبی شیرازی، علاء الدین علی بن محی الدین محمد متوفای بعد از 945 یا در سال 945:
مفسری حنفی است که کتابها و تألیفات چندی دارد، از جمله مصباح التعدیل فی شرح انوار التنزیل، حاشیه علی تفسیر البیضاوی و اسأله القرآن و اجوبتها (4) کتاب مصباح التنزیل فی شرح انوار التنزیل یکی از تعلیقات فراوان بر تفسیر بیضاوی شیرازی است که در رجب سال 945 تألیف آن به انجام رسیده است، آغاز آن چنین است: «الحمدالله الذی انزل علی عبده الکتاب...»
*2-ابن همام العارف الشیرازی: از دانشمندان سده ده که در سال940 زنده بوده:
وی عارف و حکیم و فقیه ایرانی بوده که صاحب آثار متعددی است. (5) از جمله آثار وی «روضه القلوب» که تفسیر سوره یس است و منظوم می باشد و شامل 206 بیت بوده و در سال 904 به انجام رسیده است، و نیز «فتح نامه» درباره سوره فتح که 1350بیت دارد و در سال 903 به انجام رسیده است.
*3-ابوبکر الشیرازی، محمد بن مؤمن، از علمای قرن ششم هجری یا دوازده میلادی (6)
وی کتابی در زمینه تفسیر قرآن دارد، در مورد شیعه یا اهل تسنن بودن وی و نیز نام کتاب وی اختلاف است (7)، چه آن که برخی همچون عبدالجلیل رازی و منتجب الدین وی را امامی می دانند، ابن شهر آشوب که از او روایت کرده از شیرازی به عنوان فردی کرامی مذهب یاد نموده و تألیف او را در میان منابع سنی یاد کرده است، ابن طاووس او را به یکی از مذاهب چهار گانه اهل سنت منسوب دانسته، یوسف بحرانی نیز شیرازی را سنی مذهب دانسته است، شیخ حر عاملی که متوجه اختلاف نظر در باره شیرازی شده گفته مؤلفی که از او در طرائف نقل شده غیر از کسی است که منتجب الدین و ابن شهر آشوب از وی نقل کرده اند حر عاملی در جای دیگر گفته که شیرازی امامی مذهب بوده که در کتاب خود تنها روایات اهل تسنن را آورده است. برخی از کتاب شیرازی با عنوان «کتاب نزول القرآن فی شأن امیرالمؤمنین» یاد کرده اند و برخی از آن با عنوان ما نزل القرآن فی علی و یا تفسیر الشیرازی تعبیر نموده اند. و بسیاری (8) از تألیف شیرازی با عنوان «المستخرج من التفاسیر الاثنی عشر» یاد کرده اند.
علت نامگذاری تفسیر شیرازی به «المستخرج من التفاسیر الاثنی عشر» آن است که کتاب یاد شده از دوازده تفسیر برگرفته شده که عبارتند از: (9) تفسیر ابی یوسف یعقوب بن یوسف بن سفیان، تفسیر ابن جریح، تفسیر مقاتل بی سلیمان، تفسیر وکیع بی جراح، تفسیر یوسف بن موسی القطان، تفسیر قتاده، تفسیر ابوعبیده قاسم بن سلام، تفسیر علی بن حرب الطائی، تفسیر السدی، تفسیر مجاهد، تفسیر مقاتل بن حیان و تفسیر ابی صالح، تفاسیر شیرازی از آیات درباره اهل بیت (ع) مورد استناد بسیاری از دانشمندان شیعی قرار گرفته و گاهی تصریح شده که شیرازی به عنوان یکی از دانشمندان اهل سنت آیه ای را به فلان شکل تفسیر نموده است، چنانچه در تفسیر آیه «فأسألوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون» (انبیاء/7) گفته (10) که منظور از اهل الذکر، اهل بیت نبوت و معدن رسالت و مختلف ملائکه (محل آمد و شد ملائکه) هستند سوگند به خدا مؤمن، مؤمن نامیده نشده مگر به خاطر گرامی داشتن علی بن ابی طالب (ع)
*4-اصطهباناتی لاری، میرزا ابوالحسن بن اسماعیل: معروف به محقق اصطهباناتی (11) ، معاصر فرصت شیرازی و متولد1250و متوفای ذ ح/1338 ق:
متولد و متوفای در اصطهبانات بوده و علوم عربیه و ادبیه را در یزد تحصیل نموده و فنون ریاضی را در مشهد مقدس و فقه و اصول را در یزد نزد اساتیدی همچون آقا محمد جعفر و محمدرضا فرا گرفته و از آن دو اجازه دریافت نموده است، وی تألیفات و آثار چندی دارد، از جمله الحص الحصین فی شرح بلد الامین (شرح مزجی بر منظومه البد الامین فی اصول الدین از سید جعفر کشفی دارابی) و کتاب لمعات النور فی تفسیر آیه النور، که به عربی است.
*5-بسمل شیرازی، علی اکبر نواب متولد 1187 در شیراز و متوفای 1263 در شیراز:
از مدرسان شیراز بوده و از ناحیه جدش تخلص بسمل داشته و در مدرسه حکیم درس خوانده و از شاگردان حاج محمد حسن بن معصوم قزوینی شیرازی بوده است. در شیراز تدریس نموده و در علوم چندی متبحر بوده و شعر می سروده و شاگردان زیادی از جمله نصرالله بن عبد الغفار شیرازی (متوفّی 1291 ه) . داشته است، وی تألیفات چندی از جمله دیوان شعر، تحفه السفر، تفسیر القرآن الکریم به زبان فارسی، حاشیه بر انوار التنزیل بیضاوی و غیر آن داشته است. (12) آقا بزرگ تهرانی (13) از تفسیر وی سخن گفته است. تفسیر قرآن وی دو مورد است مورد اول تفسیر او پیرامون سوره مائده (سوره پنجم) قرآن مجید می باشد و مورد دوم تفسیر دیگر او به نام ((حقیقه العرفان فی مواعظ آیات قرآن)) می باشد.
فرصت شیرازی درباره ی وی گفته (14) : «از قدوه علماء و زبده فضلاء شهر در فقه و اصول وحید زمان و در ریاضی فرید دوران بوده حضرتش مرجع اهل حال و ملجأ ارباب کمال و نزد مرحوم حسینعلی میرزا فرمانفرمای فارس کمال عزّت و احترام را داشته و تألیفات آن جناب بسیار است»
*6-بقلی شیرازی، روزبهان بن ابی نصیر متولد 522 و متوفای سال 606 از مشایخ صوفیه و مشهور به شیخ شطاح (15) :
وی در شهر فسا متولد و در شیراز تربیت یافته و جامع علوم ظاهری و باطنی گردیده و در جمیع علوم رسمی مرتبه عالی داشته است. در سال 606 در شیراز وفات یافته و در خانقاه خود مدفون گردیده است. وی صاحب تألیفات چندی است، از جمله کتاب الانوار فی کشف الاسرار، شطحیات و تفسیر عرایس البیان فی حقایق القرآن که به تصریح حاج خلیفه (16) تفسیری است به روش اهل تصوف و به گفته خودش تفسیری موجز و بدون اطاله و ملالت است و همراه اقوال بزرگان صوفیه. آقا بزرگ تهرانی (17) ضمن معرفی چند نسخه خطی از این تفسیر، تفسیر یاد شده را تأویل آیات قرآن نظیر تأویلات عارف کاشانی دانسته و به چاپ آن در هند اشاره کرده است. از این تفسیر منتخبی (18) به نام «نبذه النفایس فی انتخاب العرایس» به خط محمد غنی بن صفی الله حسنی سلامی با تاریخ کتابت سال 1060 در کتابخانه آستان قدس معرفی شده است.
*7-بی آزار شیرازی، عبدالکریم: از دانشمندان معاصر:
دکتر بی آزار شیرازی آثار چندی در زمینه قرآن تفسیر دارند، از جمله ترجمه تفسیری و آهنگین برخی از سور قرآن، ترجمه تصویری برخی از سور قرآن «تفسیر کاشف» که با همکاری دکتر حجتی کرمانی تدوین نموده اند، در این تفسیر ابتدا پس از توضیح عمومی درباره سوره و چگونگی انتخاب نام آن، مطلب اساسی و پیام اصلی سوره یا آیه را تحت عنوانی شروع شده، سپس به توضیحات و دسته بندی های موضوعی پرداخته شده است، در مواردی جهت ترسیم بیشتر مطالب از عکس و نقشه نیز، استفاده شده است. از سویی روش تفسیر قرآن به قرآن و استفاده از روایات اهل بیت (ع) از نکات مثبت این تفسیر است.
*8-بیضاوی شیرازی، ناصرالدین ابوسعید عبدالله بن عمر متولد بیضاء و متوفای 695 یا 685 یا 691 یا 696 در تبریز و مدفون در قبرستان چرنداب (19) :
تاریخ تولد وی نامعلوم است، او شافعی مذهب بوده و با خواجه نصیر طوسی مصاحبت یافته، در شیراز منصب قضاوت داشته، بعد از پدر خویش برای تحصیل منصب قاضی القضاتی از شیراز راهی تبریز شده است. سرآمد فضلای جهان در عصر خود بوده است. دانشمندان زیادی در ثنا و تعریف وی سخن گفته اند. مناظره بیضاوی در تبریز با یکی از مدرسین فاضل مشهور است، چون مدرس از پاسخ به اشکالات بیضاوی عاجز مانده ارغون خان وزیر که در مجلس بحث حاضر و ناظر بحث بوده از جای برخاسته و بیضاوی را سر جای خود نشانده و چون از نام و نسب وی پرسیده او را شناخته و احترام و اکرام بسیارش نموده و وزیر به درخواست او به وی منصب قاضی القضاتی داده است.
صاحب تصانیف و تألیفات زیاد بوده است. از جمله منهاج در علم اصول که هفتاد شرح بر اوست که به «انوار التنزیل فی اسرار التأویل» است که به «تفسیر بیضاوی» مشهور بوده و مهم ترین تفسیر به رأی می باشد. قاضی بیضاوی تفسیر یاد شده را از الکشاف زمخشری گرفته و برخی از دیدگاههای زمخشری را حذف نموده است، این تفسیر اختصار تفسیر الکشاف است، از تفسیر امام فخر رازی و راغب اصفهانی نیز در این تفسیر بهره گرفته شده و در آن به ذکر قرائات حتی قرائات غیر مشهور نیز توجه گردیده است (20) با توجه به اهمیتی که تفسیر یاد شده دارد، حدود پنجاه حاشیه و تعلیق به این تفسیر زده شده است، برخی از حواشی بر کل سوره و برخی به یک سوره و برخی به بعضی آیات زده شده اند، بهترین حاشیه این تفسیر حاشیه شهاب الخفاجی المصری احمد بن محمد بن عمر (ت 1069ه-) است که به «عنایه القاضی و کفایه الراضی» موسوم می باشد و در 8 جلد به چاپ رسیده است.
از جمله تعلیقات بر تفسیر بیضاوی، تعلیقه علاء الدین علی بن محی الدین شیرازی (ابن محبی شیرازی) متوفای 945 و تعلیقه محمد هادی بن معین الدین محمود، وزیر فارس بن غیاث الدین شیرازی (م1041) و نیز حاشیه ابوالفضل قرشی صدیقی خطیب مشهور به کازرونی متوفای حدود 945 است. حاشیه محمد حسین بن محمد خلیل شیرازی نجفی حائری متوفای 1340 (21) و حاشیه نصرالله مدرس شیرازی متوفای 1291 ق، از اعیان تفسیری قرن سیزدهم هجری (22) نیز از دیگر حواشی این تفسیر می باشند. همچنین میرزا جان شیرازی متوفای 994بر تفسیر قاضی بیضاوی تعلیقاتی دارد (23)، محمد بن عبدالرحمن معروف به امام کاملیه شافعی قاهری متوفای874 تفسیر بیضاوی را خلاصه کرده است. (24) تفسیر جواهر الاسرار شرح مزجی تفسیر بیضاوی است. (25)
*9-تجلی شیرازی، علی رضا بن مولی کمال الدین حسین متوفای سال 1085:
براساس تصریح شیخ عباس قمی (26) عالم و شاعری مشهور و متخلص به تجلی و از شاگردان محقق خوانساری است، چندی به دیار هند سفر کرده پس از آن به ایران بازگشته و تدریس مدرسه مادرش به وی محول شده و پس از چندی از آن استعفا داده و به مکه مشرف شده و پس از مراجعت از مکه به شیراز رفته و بعد از زمان اندکی در سال 1085وفات یافته است. وی تألیفات چندی دارد که از جمله آنها رساله در منع نماز جمعه در حال غیبت و تفسیر قرآن و غیر آن است. تفسیر وی که به تفسیر تجلی مشهور است نگاشته شده وآقا بزرگ تهرانی (27) آن را با همین عنوان و به نقل از صاحب ریاض معرفی کرده است.
*10-جزایری شیرازی، مولی حاج محمد مؤمن بن حاج محمد قاسم (زنده در سال1111 ق) (28)
از اعلام تفسیری قرن دوازدهم هجری می باشد: نام تفسیر وی ((مشرق السعدین در تأویل آیات مشکله و حل احادیث معضله)) می باشد. او از شاگردان مولی شاه محمد شیرازی می باشد. از تفسیر جزایری شیرازی به ((مطلع السعدین)) نیز تعبیر شده است (29) وی در انگیزه تألیف گفته: ((وقتی مجانس الاخبار و مجالس الاخیار را در هفت جلد گرد آوردم، و آن را به برخی از امرای فضلا عرضه نمودم (مقصود نواب مخلص خان)، او چنین مصلحت دید که گزینش و انتخابی از آن صورت پذیرد، پس ایشان به تألیف این کتاب همت گذاشتند، و به نام ((مشرق السعدین)) نامیدند و تا مُسمایش از نامش پیدا شود و آن را بر صد مشرق تقسیم نمود. هر کدام از مشرقها محتوی تأویل آیه، یا توجیه روایتی می باشد.
*11-حسینی جرجانی، سید امیر ابوالفتوح متوفای 976 در اردبیل و مدفون در مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی جد پادشاهان صفویه:
صاحبان تراجم تصریح نموده اند که وی از نوادگان میر سید شریف علامه شیرازی است، که استاد محقق دوانی و تفتازانی بوده و در سال 816 (ضیو) در شیراز وفات یافته است. (30)چنانچه محسن امین به نقل از صاحب ریاض گفته (31): ((فاضل، عالم، فقیه، متکلم، محدث، اصولی ، مفسر و هو من اسباط الامیر السید شریف العلامه الشیرازی الجرجانی المشهور)) همچنین آیه الله سبحانی گفته (32) : ((ابوالفتح بن محمد (المعروف بالمیرزا مخدوم ) بن عبد الباقی الشیرازی ثم الادبیلی، من اسباط السید الشریف الجرجانی)) از سوی مادر ایشان دختر سید جلال الدین محمد حسین شیرازی از علمای شیراز است. (33) از سویی در فارسنامه ناصری (34) از ایشان به عنوان یکی از دانشمندان شیراز نام برده شده و ضمن اشاره به این که ایشان در سال 777 از جرجان به شیراز هجرت کرده تصریح گردیده که سلسله سادات جلیله شریفی که در ذیل محله بازار مرغ شیراز از آنها سخن به میان آمده از احفاد آن جناب می باشند. از همین روی او را در زمره علمای شیراز نگاشتم. امیر ابوالفتح بن مخدوم الخادم الحسینی العربشاهی فاضل، متکلم، فقیه، اصولی، مفسر، شرقی، حسینی، شیعی، امامی، صاحب تحقیق و تصنیف، معاصر شاه اسماعیل صفوی، و شاه طهماسب موسوی حسینی صفوی اول، بهادر خان متوفی در سنه 980 بوده است. (35) در خصوص میر مخدوم پدر میر ابوالفتوح مورد بحث دو دیدگاه متفاوت وجود دارد. بسیاری او را سُنی مذهب و ناصبی دانسته اند که باعث تغییر گرایش شاه اسماعیل دوم از تشیع به تسنن شده و پس از آن به استانبول گریخته و در سال 995 وفات یافته است. (36) اما دیدگاه دیگر دیدگاه مقبولی است وی را شیعه امامی می داند (37) . این امر نشان دهنده آن است که دو نفر مرسوم به میر مخدوم وجود دارند که یکی شیعه و دیگری اهل تسنن می باشد و تشابه اسمی آنها منشأ دو برداشت مزبور شده است.
سید امیر ابوالفتوح مورد بحث تألیفات چندی است که از جمله آنها آیات الاحکام موسوم به تفسیر شاهی است، علت نام گذاری کتاب یاد شده به تفسیر شاهی آن است که آن را به امر و به اسم شاه طهماسب اول صفوی نگاشته است. در مقدمه این کتاب که توسط میرزا ولی الله اشرافی و با مقدمه دیگری از آیه الله مرعشی به چاپ رسیده درباره این کتاب گفته شده: ((تفسیر شاهی: جامع مطالب مهمه و دارای نکات و دقایق کنزالعرفان و زبده البیان بوده مانند قلائد الدرر در موضوع تطبیق فروع با اصول بیان شیرین و شیوه شگفت انگیز گوی سبقت را از سایر کتب مربوطه ربوده به جامعه علم اهداء کرده است. تفسیر شاهی: مستنبط احکام فرعیه از آیات قرآنی و معترض شرح معانی مفردات و معرب آیات و نشان دهنده احادیث مرویه به آیات نازله است. تفسیر شاهی: کتابیست عدیم النظیر مغنی از تفسیر و آیات الاحکام پیشین، تفسیر شاهی: جامع آیات احکام، حایز اهمیت، محط انظار دانشمندان از بدو تألیف بوده))
*12-حسینی شیرازی، محمد متوفای 1422 ق
آیه الله محمد شیرازی از دانشمندان پر تألیف است که در زمینه گوناگون فقه، قرآن، تفسیر و ... آثار ارزشمندی از خود بر جای نهاده است. از جمله آثار ارزشمند این دانشمند فقیه آثاری است پیرامون قرآن که در مقدمه تفسیر تبیین القرآن (38) وی به شکل زیر معرفی شده است:
((الفقه: حول القرآن الحکیم، سلسله القصص الحق 50 جزء، تقریب القرآن الی الادهان30جزء، توضیح القرآن 3 مجلدات، مخلوط، قصص الانبیاء من القرآن الکریم و الروایات، مخلوط، التفسیر الموضوعی للقرآن 10مجلدات، مخلوط، محمد (ص) و القرآن، الجنه و النهار فی القرآن، مخلوط توضیح آیات الجنه و النار، مخلوط متی جمع القرآن؟ القرآن حیاه، مخلوط لماذا یحاربون القرآن؟ عاشوراء و القرآن المهجور، الاله و الکون فی القرآن، مخلوط الرساله والخلافه فی القرآن، مخلوط العباده و الطاعه فی القرآن، مخلوط، الاحکام و الاخلاق فی القرآن، مخلوط الایمان و القرآن فی القرآن، مخلوط بیان التجوید، اهمیه القرآن الکریم، مخلوط القرآن منهج و سلوک، مخلوط القرآن یتحدی، مخلوط)) تقسیر تبیین القرآن آیه الله شیرازی، که از جمله آثار ارزشمند قرآنی ایشان است، تفسیر مختصری است از کل قرآن همراه با توضیح کلمات قرآنی، در سال 1389ق در کربلاء تألیف این تفسیر به انجام رسیده و در سال1423ق در بیروت چاپ دوم شده است.
*13-خشتی دوانی، محمد جعفر بن عبدالصاحب: از دانشمندان سده 13
آقا بزرگ تهرانی (39) کتاب تفسیر از ایشان با نام احسن التفاسیر معرفی کرده است. این تفسیر به زبان فارسی نگاشته شده و در آن تنها به استفاده از روایات اکتفا شده است. وی این تفسیر را در سال 1288شروع کرده و تا آخر سوره حمد در چند جزوه اقدام به تفسیر کرده آن گاه از اتمام این تفسیر منصرف شده و تفسیر در سال 1290 ترجمه مختصری از آغاز تا انجام قرآن انجام داده وآن را به ((ترجمه القرآن)) موسوم ساخته و آن را به کتاب ((احسن التفاسیر )) مذکور ملحق نموده است. آقا بزرگ هر دو عنوان را در یک جلد دیده است.
*14-الخفری، شمس الدین محمد بن احمد متوفای 942 یا 957 (40) معروف به فاظل خفری:
فاضل حکیم و از دانشمندان شاه اسماعیل صفوی و معاصر محق کرکی، از شاگردان صدر الدین دشتکی و ساکن در کاشان بوده است. تألیفات چندی دارد، از جمله حاشیه شرح التجرید الجدید، سواد العین علی شرح حکمه العین و شرح بر تفسیر قاضی بیضاوی و تفسیر آیه الکرسی که شامل یک مقدمه و دو مقصد و در اول هریک سه مطلب می باشد. ابتدا از دانشمندان اهل سنت بوده و بعد شیعه شده و مرجع شیعه در کاشان گردیده است.
*15-الخواجکی الشیرازی، محمد بن احمد متوفای سال 988 (41) :
وی ساکن کودکن از توابع دکن بوده و مؤلف کتاب ((بحر المنافع فی الادعیه و اللوراد و الاعمال)) و مترجم کتاب (باب حادی عشر) علامه حلی می باشد، همچنین کتابی در زمینه تفسیر قرآن دارد که با عنوان تفسیر خواجکی از آن یاد می شود. این کتاب در واقع مختصر (مجمع البیان) طبرسی است به توصیه سلطان ابراهیم قطبشاه هندی تألیف شده است. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است، پشت نسخه یادداشتی وجود دارد که اشاره دارد به این نسخه مزبور توسط اوزبکها از کتابخانه آستان قدس به سرقت رفته و به دیار هند برده شده و قاضی نورالله شوشتری آن را در هند یافته و مجدداً به کتابخانه آستان قدس برگردانده است.
*16-دادخواه شیرازی، محمد جعفر: از دانشمندان معاصر (42) :
این تفسیر که به نام ((الشافی)) موسوم است در سال (1356ه ق) تألیف شده مؤلف آن یکی از اعلام شیراز و در قرن چهاردهم هجری می باشد. تفسیر شافی، تلخیص و گزینش از تفاسیر معروف: مجمع البیان، صافی و منهج الصادقین نضیر شبر، طنطاوی، بیضاوی، رازی ، جلالین، جوامع الجامع، تفسیر کبیر می باشد که مؤلف مزبور به صورت اختصار به صورت تفسیر فوق در آمده است. جلد اول این تفسیر تا پایان جزء هشتم قرآن مجید تا آیه 165 سوره انعام را در بر دارد مجموع این تفسیر در سه جلد به چاپ رسیده است.
*17-دستغیب شیرازی، عبدالحسین: از دانشمندان اواخر قرن چهاردهم و اوایل قرن پانزدهم هجری و شهید در سال1420 ق (43)
آثار و تألیفات چندی در زمینه قرآن و تفسیر دارند، از جمله:
تفسیر فاتحه الکتاب:کتاب یاد شده درسهای شهید دستغیب پیرامون تفسیر سوره مبارکه فاتحه به زبان فارسی می باشد. که با مقدمه و تنظیم سید محمد هاشم دستغیب چاپ و منتشر شده است.
تفسیر سوره واقعه: این کتاب متن بیانات و سخنرانی های ایشان در جلسات وعظ و اندرز پیرامون سوره شریفه واقعه می باشد که در سال 1361 (1420ق) صفحه چاپ و انتشار یافته است.
تفسیر معارفی از قرآن یا تفسیر سوره حدید: این کتاب همانند کتاب قبل در سال1361 (1402ق) چاپ و انتشار یافته است.
قلب قرآن: این کتاب پیرامون سوره شریفه (یس) و به زبان فارسی تنظیم گردیده است و در تیر ماه 1361چاپ و انتشار یافته است.
قیامت و قرآن: این کتاب از مجموعه سلسله درسهای شهید دستغیب پیرامون سوره مبارکه طور می باشد که در سال 1375ه چاپ و منتشر شده است.
معراج: این کتاب متن بیانات آن شهید پیرامون تفسیر سوره النجم می باشد که به زبان فارسی ایراد و در سال1354 ه منتشر شده است.
تفسیر سوره مجادله: این کتاب خلاصه درسهای آن شهید پیرامون سوره مبارکه مجادله که در سال 1362ه چاپ شده است.
آدابی از قرآن یا تفسیر سوره حجرات: سلسله درسهای آن شهید پیرامون سوره مبارکه حجرات می باشد که با مقدمه و تصحیح سید محمد هاشم دستغیب چاپ و انتشار یافته است.
بهشت جاودان: این کتاب پیرامون تفسیر سوره مبارکه ((الرّحمان)) بوده و به زبان فارسی نگارش یافته و در سال 1360 با مقدمه و تصحیح سید محمد هاشم دستغیب چاپ شده است.
سبک تفسیری شهید دستغیب یک روش اثری، تربیتی و اخلاقی است نوعاً به آیات کریمه از دیدگاه اخلاق و تربیت می نگرد. ایشان مجموع قرآن را تفسیر نکرده اند ولی تعدادی از سوره های شریفه مانند تفسیر سوره یس و نجم که در سال 1360ق و حقایقی از قرآن در تفسیر سوره شریفه قمر و تفسیر سوره حدید و ترجمه و تفسیر و تبین نموده اند که نوعاً بارها در تیراژهای وسیع چاپ و انتشار یافته است.
شهید دستغیب پس از ذکر آیات به تفصیل هر آیه با بیانی ساده و قابل درک برای عموم پرداخته و از این جهت از آیا ت قرآنی، روایات، قصص و حکایات به گونه ی فراوان استفاده کرده است و در بسیاری از موارد به مطالب فرعی و حاشیه ای نیز پرداخته است و به نکات بلاغی و قرائات چندان توجهی ننموده و در نقل آرا و روایات نیز سند و منبعی ارائه نکرده است. از شهید دستغیب جزوه های تفسیری دیگری چاپ و انتشار یافته است.
*18-درویش شیرازی، محمد هاشم بن میرزا اسماعیل شیرازی ذهبی (متوفی 1199یا1200و اندی) از اعلام تفسیری قرن دوازدهم هجری:
او که مستوفی در تشکیلات زندیه بود از شغل خود کناره گیری نمود و به عرفا پیوست و شاگرد، سپس داماد و جانشین سید قطب الدین نیریزی، که یکی از پیشوایان گروه ذهبیان کبرویه بود، گردید. او تا سال 1199 زنده بود و در آن سال در گذشته و در حافظیه شیراز مدفون شده است، کتاب تفسیری دارد موسوم به ((مناهل التحقیق)) (44) که در آغاز آن چنین است: ((الحمد الله المتجلی لخلقه)) این تفسیر پیرامون آیه ((الا الی الله تصیر الامور. شوری/53) بوده و محتوی لطایف عرفانی و حقایق صمدانی است و در مقام اثبات معاد و رستاخیز، مطالب جالبی را آورده است. این کتاب در سال 1323 در تهران تحت عنوان ((گفتاری عرفانی در سلوک)) به خط میرزا ابو القاسم معروف به میرزا بابا ذهبی شیرازی به چاپ سنگی رسیده است.
*19-دوانی شیرازی، جلال الدین محمد بن اسعد متوفای 907 یا 908 یا 918 متخلص به فانی: (45)
وی حکیم، متکلم، فاضل، شاعر، محقق شافعی مذهب است که در دوان از توابع کازرون متولد شده و در اقلیم فارس منصب قضاوت داشته و از برخی چون محبوبی لاری و حسن بقال کسب علم نموده است، در علوم به ویژه علوم عقلی پیشتاز بوده است. به گونه ای که از نواحی روم و خراسان و ماوراءالنهر برای کسب علم از او به سویش کوچ می نمودند. بر اساس تصریح برخی از صاحبان تراجم (46) بعدها از مذهب شافعی به مذهب شیعه تغییر گرایش داده است. این امر در رساله فارسی دوانی موسوم به ((نور الهدایه)) نیز مورد اشاره قرار گرفته است. دوانی آثار و تألیفات زیادی دارد که از جمله آنها تفسیر آیه ((کلوا و اشربوا و لاتسرفوا)) (اعراف/30) می باشد، این رساله براساس مواقف مرتب شده، آقا بزرگ تهرانی (47) نسخه ای از این رساله در ضمن مجموعه ای که عماد فهرسی به کتابخانه آستان قدس رضوی وقف نموده معرفی کرده است که آغاز آن چنین است ((صدر الکلام ذکر المفضل المنعام الذی بسط موائد کرمه))
*20-دهدار شیرازی، خواجه محمد بن محمود (متوفی 1016هجری) از اعلام قرن دهم و اوایا قرن یازدهم هجری و متخلص به عیانی:
وی دارای آثار عرفانی متعددی می باشد. از جمله رساله ای در تفسیر عرفانی و حکمی دو سوره الضحی و الانشراح به زبان فارسی دارد که در سال 1013 از تألیفات آن فراغت یافته است. انگیزه تألیف وی آن بوده که سور مزبور در حق پیامبر اسلام (ص) نازل شده است و تفسیر او مقامات عرفانی پیامبر (ص) را مورد بررسی قرار می دهد (48). همچنین رساله ای موسوم به ((الفواید)) (49) در تفسیر سوره نور از دیگر آثار ایشان است.
*21-شیرازی، سید حسن، شهید در روز جمعه 1400/2/16: (50)
وی تألیفاتی از جمله (کلمه الامام المهدی (ع) و کلمه الامام الحسن (ع) کتاب (خواطری عن القرآن) در سال 1414ق در دارالعلوم بیروت به چاپ رسیده است.
پی نوشت ها :
1. خدمات متقابل اسلام و ایران/450.
2. همان/455.
3. بحارالانوار309/16.
4. الاعلام11/5و کشف الظنون193/1و هدیه العارفین744/1و معجم المولفین204/7.
5. معجم المولفی الشیعه467/1 و الذریعه128/18و 114/19و192/19و252/19.
6. معجم المولفین69/12.
7. کتابخانه ابن طاوس/484و485.
8. الصراط المستقیم289/1و عوالی اللئالی66/4و کتاب الاربعین للماحوزی/335.
9. الطرائف/429.
10. البرهان فی التفسیر القرآن429/3و غوالی اللئانی66/4 و مواقف الشیعه477/2.
11. آثارعجم/592و الذریعه145/3و 347/18ومعجم مولفی الامامیه/40.
12. اعیان الشیعه171/8ومستدرکات اعیان الشیعه420/13.
13. الذریعه264/4.
14. آثارعجم/243و244.
15. فارسنامه ناصری1168/2.
16. کشف الظنون1131/2.
17. الذریعه 242/15.
18. الذریعه37/24.
19. فارسنامه ناصری1272/2و هدیه الاحباب/126و مقدمه انوارالتنزیل و اسرار التأویل 11/1و آثارعجم/338و تذکره العلماء/246.
20. مقدمه انوار التنزیل و اسرار التأویل5/1به بعد.
21. کتاب الزهد/23.
22. عقیقی بخشایشی، http://quran.
item/tfsir/9/aI-shia. com/fa/idfehrest. htm/5/tabaqat.
23. روح المعانی فی التفسیرالقرآن39/6.
24. کشف الظنون186/1به بعد.
25. الذریعه 270/4.
26.فواید الرضویه /301.
27. الذریعه267/4.
28. عقیقی بخشایشی htmi/far/books//
quran&oIom,http://www.aI-shia. com.
29. الذریعه49/21.
30. هدیه الاحباب/181.
31. اعیان الشیعه394/2.
32. موسوعه طبقات الفقهاء31/10.
33. تفسیر شاهی38/1.
34. فارسنامه ناصری1138/2.
35. تفسیر شاهی، مقدمه ج1، ص7.
36. همان و الذریعه240/15.
37. الذریعه76/21و291/24.
38. تبیین القرآن/8.
39. الذریعه269/4و126/4.
40. اعیان الشیعه120/9.
41. الذریعه146/20و207/2.
42. سواطع الالهام فی تفسیر القرآن، المقدمه، ص63.
43. عقیقی بخشایشیhtmi/far/books
quran&oIom,http://www. aI-shia. com.
44. الذریعه354/22و مستدرکات اعیان الشیعه253/3.
45. معجم المومنین891/1وآثار عجم/309و الذریعه231/4.
46. هدیه الاحباب/154و فواید الرضویه/82.
47. الذریعه 331/4.
48. عقیقی بخشایشی.
49. الذریعه319/16
50. شرایع الاسلام673/3.
منبع: نشریه فصلنامه قرآنی کوثر شماره 31