نهج البلاغه به عنوان گزیده ای از خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار امام علی(ع) بزرگ ترین اثر جاودانه در دایره فرهنگ، علم و اندیشه بشری است که هر پژوهشگر ژرف نگری آن را بالاتر از کلام بشر و پایین تر از کلام خالق می یابد و لقب "اخ القرآن" (برادر قرآن) را زیبنده آن می داند و اذعان می نماید که امام(ع) در هر میدانی که گام می نهد چنان حق مطلب را ادا می کند که گویی تمام عمر خویش را به بحث و پژوهش
درباره همان موضوع پرداخته است.
بنابراین لازم است گوش جان به کلمات گهربار مولی الموحدین علی(ع) بسپاریم و نگاهی هر چند گذرا به این موضوع ارزشمند در نهج البلاغه داشته باشیم به این امید که رهگشای دانش پژوهان ما باشد.
ابعاد دانش اهل بیت و امام علی(ع)
ایشان در چند جا، ابعاد دانش اهل بیت را معرفی می نمایند از جمله می فرمایند:
"خاندان پیامبر مایه حیات دانش و نابودی جهل اند. بردباری شان شما را از دانش آنها خبر می دهد... اهل بیت پیامبر(ع) دین را چنان که سزاوار بود، دانستند و آموختند و عمل کردند نه آن که شنیدند و نقل کردند. زیرا راویان دانش بسیار، اما حفظ کنندگان و عمل کنندگان به آن اند کند" (خطبه 239)
امیرالمومنین به صراحت ابعاد دانش خود را معرفی کرده و به زیبایی هرچه تمام تر می فرمایند: "ای مردم! پیش از آن که مرا نیابید آن چه می خواهید از من بپرسید که من راه های آسمان را بهتر از راه های زمین می شناسم." (خطبه 189)
ارزش والای دانش و دانشمندان و برتری دانش
ایشان تابلوی بسیار زیبایی را در این مورد برای کمیل ترسیم می نمایند.
کمیل بن زیاد می گوید: امام(ع) دست مرا گرفت و به سوی قبرستان کوفه برد. آن گاه آه پردردی کشید و فرمود: "ای کمیل بن زیاد!این قلب ها مانند ظرف هایی هستند که بهترین آنها فراگیرترین آنهاست پس آن چه را می گویم نگاه دار:
اقسام مردم (مردم شناسی)
"مردم دو دسته اند: دانشمند الهی و آموزنده ای بر راه رستگاری و گروهی مثل پشه هایی که دستخوش باد و طوفان هستند و همیشه سرگردانند و به دنبال هر سر و صدایی می روند و با وزش هر بادی حرکت می کنند؛ نه از روشنایی نور گرفتند و نه به پناهگاه استواری پناه بردند."
ارزش والای دانش
"ای کمیل! دانش بهتر از مال است: زیرا اعلم، نگهبان تو است و مال را تو باید نگهبان باشی. مال با بخشش کاستی پذیرد اما علم با بخشش فزونی گیرد و مقام و شخصیتی که با مال به دست آمده با نابودی مال، نابود گردد...."
ارزش دانشمندان
"ای کمیل! ثروت اندوزان بی تقوا مرده اند. گر چه به ظاهر زنده اند اما دانشمندان تا دنیا برقرار است زنده اند. بدن هایشان گر چه در زمین پنهان اما یاد آنان در دل ها همیشه زنده است." (حکمت 147)
نقش دانشمندان در استواری دین و دنیا
حضرت به جابربن عبدا... انصاری می فرمایند "ای جابر! استواری دین و دنیا به چهار چیز است: عالمی که به علم خود عمل کند و جاهلی که از آموختن سرباز نزند، بخشنده ای که در بخشش بخل نورزد و فقیری که آخرت را به دنیا نفروشد. (حکمت 372)
نقش دانشمندان در استواری حکومت
در کلام امام علی(ع) دانشمندان نقش مهمی در اداره حکومت، شهرها و مناطق ایفا می کنند به گونه ای که ایشان در نامه ای که به فرماندار مصر - مالک اشتر - می نویسند، می فرمایند: "...با دانشمندان، فراوان گفت وگو کن و با حکیمان فراوان بحث کن. که مایه آبادانی و اصلاح شهرها و برقراری نظم و قانونی است که در گذشته نیز وجود داشت." (نامه 53)
مسئولیت علما و دانشمندان در ترویج دانش
امیرالمومنین مسئولیت خطیر دانشمندان را در آموزش گوشزد می نمایند و می فرمایند: "خدا از مردم نادان عهد نگرفت که بیاموزند تا آن که از دانایان عهد گرفت که آموزش دهند." (حکمت 478)
شیوه صحیح پرسش و پاسخ
نکته اخلاقی بسیار ظریف و حساسی را در فرمایشات حضرت می بینیم که رعایت آن بسیار ضروری است.
ایشان در پاسخ شخصی که مشکلی را پرسید می فرمایند: "برای فهمیدن بپرس، نه برای آزار دادن؛ که نادان آموزش گیرنده، همانند دانا ست، و همانا دانای بی انصاف چون نادان بهانه جو است!" (حکمت 320 )
ضرورت تحمل رنج و سختی برای کسب دانش
مولی الموحدین به پنج چیز سفارش می نمایند و می فرمایند که اگر برای آنها شتران را پرشتاب برانید و رنج سفر را تحمل کنید سزاوار است یکی این که "کسی در آموختن آن چه نمی داند شرم نکند." (حکمت 82 )
ضرورت احترام به استاد
ایشان احترام به استاد را مهم دانسته و می فرمایند: "با آن کس که تو را سخن آموخت به درشتی سخن مگو. و با کسی که راه نیکو سخن گفتن به تو آموخت لافِ بلاغت مزن."
منبع: دانشمند ش 572