رویش فضیلت در پرتو زیارت (۱)

معنا و مفهوم زیارت
 

زیارت در لغت به معنای دیدار از شخص محترم، بازدید کردن، رفتن به مشاهد متبرکه و بقعه ها و یا دعائی که به عنوان تشرف باطنی برای امامان و امامزاده ها و اولیاء می خوانند. (1)
طبق این تعریف هرگونه ملاقات و دیداری را زیارت نمی گویند بلکه اشخاصی که از نظر زیارت کنندگان دارای احترام و برتری خاص بوده و همچنین اماکن مقدسی چون خانه خدا. بر این اساس شخصیت های مورد توجه در زیارت، پیامبران و پیشوایان دین، علماء و اندیشمندانی هستند که برای هدایت مردم تلاش نموده و مجاهدانی که در راه مبارزه با ستم و دفاع از حق شهید شده اند.
زیارت حرکتی است همراه با عشق توأم با ایمان، آمیخته به نیاز و دریافت حاجت از واسطه های فیض الهی که در آن وفاداری صادقانه مرید به مراد و ابراز علاقه مطیع به مطاع و اعلام ادب و تکریم متعلم به معلم و فروتنی نسبت به صاحبان ولایت و شافعان روز جزا موج می زند.
زیارت در عرف متداول به دو شکل صورت می پذیرد. یکی باطنی و قلبی از راه دور که شخص با ارتباط درونی و قلبی به طور فردی و جمعی به انجام آن می پردازد و شور و شوق خود را نسبت به پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) ابراز می دارد. زیارت های امین الله، عاشورا و وارث از این نمونه اند.
در نوع دیگر زایر به مشاهد متبرکه و بقاع شریف پیشوایان دین می رود و با خواندن ادعیه مأثور و متون معتبر آنان را زیارت می کند.
علاوه بر موارد فوق مصداق های دیگری از زیارت وجود دارد، از جمله عمل عبادی، سیاسی حج که حاجیان طی اعمالی خانه خدا را زیارت می کنند و یا اینکه افرادی برای زیارت اهل قبور خصوصاً مؤمنین و مؤمنات بر سر قبر آنان می روند. البته در تمامی موارد رعایت آداب و مقدمات از شروط اصلی زیارت به حساب می آید و مقصد و مقصود زائر ارکان زیر را شامل می شود. ابتدا جایگاهی که جسم مزور در آن مدفون شده و به آن قداست بخشیده و یا مکانی چون کعبه که به خواست الهی دارای آثار واقعی و تأثیرگذار گردیده است. و بعد زایری که با گرایش قلبی همراه با تعظیم و تکریم و احساس نیاز به دریافت خیر و رفع شر در مکانی متبرک و مقدس حضور می یابد. بدیهی است هر چه ارکان فوق از اساس و بنیان محکم تری برخوردار باشد آثار زیارت عمیق تر و عینی تر می شود. اگر زایر از ایمان و معرفت والایی بهره داشته باشد و همچنین مزور شخصیتی الهی و مؤثر در عالم امکان به حساب آید و نیل باطنی صادقانه و خالصانه ظهور نماید جلوه کامل تری از زیارت شکل می گیرد.
برخی زیارت را نوعی عبادت دانسته که موجب تقرب به خدا می شود پس باید با نیت انجام گیرد. علامه حلی می گوید: در همه زیارات نیت (قربه الی الله) شرط بوده چونکه عبادت است. (2) بنابراین زیارت یک پندار ذهنی و یا شعاری سطحی، تقلیدی نبوده بلکه واقعیتی اصیل و عملی عبادی است که در آن آثار و برکات فراوانی وجود دارد. نکته قابل توجه در زیارت دعا کردن است که "الدعا مخ العباده "از آنجا که بیان شد زیارت نوعی عبادت است در می یابیم که دعا و زیارت رابطه تنگاتنگی با هم داشته و شخص همانگونه که برای حیات جسمش نیاز به غذا دارد و یکی از موقعیت های تغذیه روح، زمان زیارت است که فرد با دعا کردن به درگاه پروردگار این نیاز را پاسخ می دهد.

پیشینه زیارت
 

زیارت اماکن مقدس و قربانی کردن، در بسیاری از اقوام و ملل معمول بوده و از زمان های پیشین مردم به عهد و نذر پایبند و به انجام آن همت می گمارده اند. در ادیان الهی عبادت هایی چون دعا و زیارت و راز و نیاز با پروردگار ویژگی مشترکی است که در طول تاریخ بین امت های مختلف با شدت و ضعف از استمرار و ثباتی خاص برخوردار می باشد. امروزه گرایش روز افزون به دعا، زیارت و توسل به نشانه ها و مظاهر دین گرایی و یکتاپرستی اصلی چشمگیر در جوامعی شده که به هر دلیل مدت ها از فطرت و سرشت خدا آشنا مانده اند. آنان دریافته اند رفع اغلب گرفتاری ها، ناهنجاری ها و نابسامانی ها در سایه سار دعا و زیارت و توسل به قبور مقدس امکان پذیر است. وجود زیارت گاه های بزرگ و کوچک در کشورهایی نظیر فرانسه، انگلستان و ایتالیا مؤید این مطلب است.
زیارت و اهدای نزورات از کهن ترین و ماندگارترین رفتارهای دینی در فرهنگ انسانهای پاک نیت و فارغ از آلودگی های اخلاقی و مادی است و صرف هزینه های زیاد به منظور رشد و گسترش آثار هنری و معماری برگرفته از ادبیات مذهبی در معابد و زیارت گاه ها نشان از میل فطری انسان ها به این امر دارد.
مورخان و باستان شناسان خصلت نیک اندیشی، کمک به همنوع و نذری دادن و حضور در اماکن و معابد مقدس را جزء وظایف ملی و مذهبی مردم ایران باستان دانسته اند و تشکیل اجتماعات، مراسم و جشن ها و زیارت و نیایش در کنار آتشکده ها و احترام به نور و آتش را بیانگر ارضاء میل باطنی آنها به خوبی ها و نیکی ها بر می شمارند. (3) با ظهور دین اسلام و رهبری پیامبراکرم (ص) زیارت در سنت و سیره بزرگان دینی معنایی واقعی و حقیقی یافت که پایه گذار این شیوه حضرت رسول اکرم (ص) بودند. در منابع روایی و کتب حدیث معتبر آمده است: پیامبر بر سر قبر مادرش آمنه بنت وهب رفت و گریست و به مرمت و بازسازی آن پرداخت. همچنین آن حضرت در مزار شهدای احد حاضر می گردید و این آیه را تلاوت می فرمود: "سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدار" (4) در سیره حضرت فاطمه آمده است که هر روز به زیارت مرقد پدرش می رفت و می گریست و همچنین قبر حمزه سیدالشهداء را زیارت می کرد و کنار قبور شهدای احد نماز می خواند، دعا می کرد و می گریست. (5) حسین بن علی (ع) هنگام غروب هر جمعه، تربت برادرش امام مجتبی (ع) را زیارت می کرد. (6) اولین زائر قبر امام حسین (ع)، صحابی والا مقام پیامبر، جابربن عبدالله انصاری بود که همراه عطیه به زیارت نایل شد. (7) و به نقلی هنگامی که اسیران اهل بیت (ع) از سفر شام به مدینه باز می گشتند از مأموران خواستند تا آنان را از کربلا عبور دهند در آن زمان و گذر از دشت خونین، اسرا خصوصاً زن ها به سوی قبرها شتافتند و اشک ها ریختند و سه روز را آنجا گذراندند. در همان موقعیت امام سجاد (ع) با جابر دیدار کرد و زیارت قبور شهیدان از حوادث تلخی که بر آنان گذشته بود سخن ها گفت و سپس رهسپار مدینه گردید.
به هر جهت این سنت نیکو امری مستحب و مورد تأکید اولیای الهی و پیشوایان دین به حساب آمده و پیوسته آن بزرگان به زیارت رسول خدا (ص) و دیگر امامان متقدم بر خود می رفتند و پیروان و دوست دارانشان را بر انجام این عمل دعوت می نمودند.

حکمت و هدف زیارت
 

زیارت عملی هدفمند است که علاوه بر تکریم مقام بزرگان و صاحبان کمال موجب بقاء و استمرار حیات علمی، معنوی و رابطه بین نسل ها و بهترین عامل اظهار شوق و علاقه به منابع فیض الهی یعنی امامان و سروران دین می شود. پروردگار عالم از انسان ها می خواهد خواسته هایشان را با توسل به اسماء الحسنی و کسب واسطه از او بخواهند: "وابتغو الیه الوسیله" (8) مطمئناً چهارده نور مقدس ذوات شریف و معصومان بی بدیل، مصداق واقعی این تعبیر می باشند. بدون شک انسان نمی تواند بدون یاری گرفتن از امدادهای الهی و دستگیری وجودهای مؤثر در عالم خلقت که واسطه فیض و آیینه تمام نمای حقند ره به جایی برد. یکی از حکمت های زیارت تقویت این تفکر جهت حصول اهدافی چون رسیدن به قرب الهی، گشودن مشکلات و گرفتاری ها و دستیابی به اجر و ثواب و در نهایت تغییر اخلاق و رفتار انسان ها منطبق بر سیره پیشوایان مذهب است.
در مکتب اسلام و فرهنگ شیعه برای رشد و ترقی و سعادت بشر برنامه ها و دستورالعمل های خاصی پیش بینی شده است. قرآن به عنوان کتاب هدایت سرآمد این برنامه ها می باشد و مجموعه عظیم احادیث و روایات همراه با داعیه گهربار که از لسان معصومین (ع) بیان شده دومین ذخیره معنوی و دستور زندگی برای طالبان حقیقت و رهجویان وادی سعادت به حساب می آید. عنصر مهم زیارت نیز عملی عبادی است که دل را تسلیم حق و رأی و فکر را پیرو امامی می کند که زائر به بیعت با او و زیارت مضجع شریفش اقدام نموده تا در مسیر رشد و کمال موفق گردد.
مضامین بلند و عارفانه زیارات، تعلیم و تلقین ارزش هایی است که قرآن بیان نموده و معصومین (ع) در سیره و کلام خود بدان تأکید ورزیده و در دعاها، راز و نیازها، زیارت و نیایش از درگاه الهی درخواست شده است. در زیارت جامعه کبیره می خوانیم: "السلام علی الدعاه الی الله "سلام بر شما ای دعوت کنندگان به سوی خدا " والادلاء علی مرضاه الله" ای کسانی که جامعه انسانیت را به سوی خوشنودی خدا رهنمون شدید "و المستقرین فی امر الله" ای کسانی که در امر الهی استقرار دارید "و التامین فی محبه الله" در محبت خدا کامل بودید "و المظهرین لامر الله و نهیه "شما اوامر و نواهی الهی را اظهار کردید. اینها ارزش ها و عقاید شیعه است که زائر آنها را پاس می دارد و با عبادات یک هماهنگی روحی برقرار نموده تا بتواند در برابر آن معتمدین و ذخائر الهی، کتاب وجودش را بنگرد و به نقاط ضعف و فقرش اعتراف نماید. در زیارت امام رضا (ع) بیان می داریم "یا مولای اتیتک زائراً وافراً عائذاً جنیت علی نفسی و احتطبت علی ظهری" مولای من، به عنوان زائر به محضرت مهمانم و به تو پناه آورده ام از خلاف ها و ظلم هایی که بر ضرر خودم کرده ام، گناهانی که بر دوش دارم و با آنها بسوی دوزخ می روم. بیان این کلمات و مفاهیم در عین انکسار به نفس تلقین می شود و آن را از سرکشی و طغیان به زیر آورده دل را نرم کرده و راه اطاعت خدا را هموار می سازد.
علاوه بر اینها در زیارت ارزش ها و ضد ارزش ها نمایان می گردد و زائر خود را در جرگه دوستداران و حامیان ارزش ها و متنفر از ضد ارزش ها به حساب می آورد. چنانچه در زیارت عاشورا می گوییم. "انی سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم و ولی لمن والاکم و عدو لمن عاداکم". به عبارت دیگر هدف از زیارت دستیابی به مراتب عالیه قرب پروردگار است آنگونه که عاشق واقعی درخواست می کند: "اللهم اجعلنی من زوارک "(9) بار خدایا مرا از زائران خویش قرار ده و نمونه این نوع زیارت وجود مقدس حضرت فاطمه (س) می باشد که فرمود: لذتی که از خدمت حق می برم مرا از هر خواهش بازداشته، حاجتی جز این ندارم که پیوسته ناظر جمال زیبا و دل آرام خدا باشم. (10)

هر کس ز تو حاجتی می خواهد
من آمده ام از تو، تو را می خواهم

بنابراین دستیابی به حقیقت و هم صحبتی با یار عصاره زیارت و کامل ترین وجه آن است. که با پشت کردن به تمام بدی ها و پلیدی ها و روی آوردن به همه فضایل و خوبی ها ملموس و عینی می شود.
 

معرفت کلید بوستان زیارت
 

جوهره اصلی زیارت معرفت است و معرفت آگاهی از منزلت و جایگاه شخصیتی است که زائر به قصد قربت و با نیت خالصانه به زیارتش می رود. سر اینکه توصیه کرده اند زیارت با معرفت قرین باشد آن است که آنچه مایه کمال می گردد و شناخت موقعیت امام در بارگاه الهی و مقام بی مانندش در محضر ربوبی است و معرفت رمز لذت و بقاء زیارت بوده و بدون سلاح معرفت وارد عرصه زیارت شدن محرومیت از فواید و آثار دنیوی و اخری را بدنبال دارد.
بزنطی می گوید: از امام رضا (ع) شنیدم که فرمود:" من زارنی من اولیائی عارفاً بحقی الا شفعت فیه یوم القیامه" (11) هر یک از اولیاء و پیروان مرا با معرفت زیارت کند در روز قیامت او را شفاعت می کنم.
امام صادق (ع) به بشیر فرمود: "یا بشیر من زار قبر الحسین بن علی صلوات الله علیه عارفاً بحقه کان کمن زار الله فی عرشه "(12) هر که قبر حسین بن علی (علیهماالسلام )را همراه با معرفت زیارت کند همانند کسی است که خدا را در عرش زیارت کرده باشد. زائر زمانی عارف به حق امام است که به ولایت و حرمت مرتبه اش یقین حاصل کند، او را معصوم و افضل از دیگران بداند و اطاعت از دستوراتش را واجب بداند. باطن زیارت یک سیر جامع، کامل و مقدس است. اگرچه نقطه شروعش ولی خداست ولی طلب حق در آن نهفته است. البته درک چنین حالتی درجات و مراتبی دارد که هر کس بنابر لیاقت و ظرفیتش از ثمرات آن بهره مند می گردد.
اذن دخول مرحله دیگری است که در آمادگی ذهنی و تمرکز حواس نقشی مؤثر و سود بخش دارد. و توقف و اذن دخول گرفتن برای درک جایگاهی است که پیکر معصوم را در برگرفته و محل رفت و آمد فرشتگان و مورد عنایت ویژه پروردگار واقع گردیده است. ادب حضور و اذن ورود به پیشگاه انور خاتم الانبیاء در قرآن مورد تأکید است: "یا ایها الذین آمنوا لا تدخلوا بیوت النبی الا ان یؤذن لکم "(13) ای کسانی که ایمان آورده اید در خانه های پیامبر وارد نشوید مگر اینکه اجازه داده شود.
همچنین در اذن دخول حضرات معصومین (ع) می خوانیم. "باذن الله و اذن رسوله و اذن خلفائه ادخل هذا اللبیت فکونوا ملائکه الله اعوانی و کونوا انصاری... محل زیارت مصداق بیوت نورانی است که خداوند در خصوص آن فرمود: "فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه "(14) خانه هایی که خداوند اجازه داده رفعت یابند و در آنها ذکر او شود.
امام باقر (ع) در گفتگویی با قتاده از شگفتی وی که ناشی از ابهت خاص حضرت بود فرمود: می دانی کجا نشسته ای در برابر همان خانه هایی که خداوند درباره ی آنها فرموده "فی بیوت اذن الله"... و سپس فرمود: توآن هستی که گفتی (فقیه اهل بصره ای ) و ما این هستیم که قرآن معرفی می کند، قتاده پاسخ داد: راست گفتی فدایت گردم به خدا سوگند منظور آیه خانه های سنگی و گلی نمی باشد. (15) (بلکه هدف خانه های وحی و ایمان و هدایت است.)
زایران باید در مکان ها و مشاهد شریفه بدانند معصومی را زیارت می کنند که همچون زمان حیات خویش از حالات و خواسته های آنها مطلع و بر رفع هر مشکلی به اذن خدا تواناست. باور این اندیشه و یادآوری آن، معرفت به حق امام را به دنبال دارد و علاوه بر اجر و پاداش، گشایش امور و راهیابی به حقیقت را سبب می گردد. بنابراین اگر مشاهده می کنیم در فرمایشات معصومین (ع) زیارت ائمه (ع) غالباً با ثواب چندین حج و دیگر مزایا برابری می کند، منظور زیارت توأم با بصیرت درون و ارتباط معرفتی و شناخت قلبی است.
امام صادق (ع) فرمود: "امام حسین را زیارت کنید هر چند سالی یکبار باشد زیرا هر کس عارف به حق او باشد و زیارتش کند پاداشی جز بهشت ندارد. از رزق واسعی بهره مند می شود و خداوند گشایشی در کار او ایجاد می کند." (16)
معرفت و بصیرت نه تنها شرط کمال زیارت ائمه هدی (ع) می باشد بلکه در طواف کعبه نیز که جزء زیارات است مهم می باشد. ابراهیم تیمی می گوید: در حال طواف کعبه بودم که امام صادق (ع) به من فرمود: ای ابراهیم از فضیلت طوافی که انجام می دهی آگاهی گفتم: قربانت گردم آری، فرمود: هر کس به سراغ این خانه بیاید در حالی که عارف به حق آن است و یا هفت شوط طواف کند و سپس دو رکعت نماز در مقام ابراهیم بگذارد خداند ده هزار حسنه برای او می نویسد و ده هزار درجه او را بالا می برد. (17)

پی نوشت ها :
 

1.فرهنگ معین، دکتر محمد معین، ج 2، ص 1767.
2.فلسفه زیارت و آیین آن، مرتضی واعظ جوادی، نشر اسراء، ص 181.
3.مجموعه مقالات هم اندیشی زیارت، نشر مشعر، ج 1، ص 203 -201.
4.وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 10، ص 276.
5.همان، ص 279 ؛ وفاءالوفاء، ج 3، ص 933.
6.همان، ص 317.
7.همان، ص 334.
8.سوره ی مائده، آیه ی 35.
9.بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 18، ص 377.
10.نهج الحیاة (فرهنگ سخنان فاطمه) محمد دشتی، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین، ص 99.
11.بحارالانوار، ج 97، ص 44.
12.همان، ج 98، 76.
13.سوره ی احزاب، آیه ی 53.
14.سوره ی نور، آیه ی 36.
15.تفسیر نورالثقلین، عبد علی حویزی، ج 3، ص 603.
16.بحارالانوار، ج 98، ص 319.
17.همان، ج 71، ص 319.
 

منبع: نشریه پاسدار اسلام، شماره 337.