میدان نقش جهان اصفهان ؛ نصف زیبایی نصف جهان

«وقتی چراغ ها و مشعل ها و سایر لوازم کار چراغانی آماده شد، شاه دستور داد که آن ها را روشن کنند و تمام مردان مسلح، از کوچه هایی که بسته نبود، نزد وی روند اما زنان در دکان ها و بازار ها بمانند؛ زیرا او می خواست بانوان حرم خود را به تماشای چراغانی ببرد. محوطه چراغانی، که راه های ورود به آن جا را از هر سو با دیوارهایی بسته بودند، مشتمل بود بر میدان نقش جهان با تمام خانه ها و سردر ها و کوی ها و بازار های اطراف این میدان و همچنین بازار تجار ابریشم و بازار های کفاشان و عطاران و بازار قیصریه که بازاری است مخصوص فروش پارچه.» این توصیفی است که پیتر دلاواله، جهانگرد ایتالیایی در زمان حضور خود که مصادف با سلطنت شاه عباس صفوی بوده، از میدان نقش جهان اصفهان به کار برده است و به نظر می رسد با همین چند خط کوتاه، می توان پی به عظمت و شکوه میدان نقش جهان اصفهان برد و به آن فخر فروخت. با عنایت به این نکته که جهانگردان فراوانی صفحات بسیاری از این شاهکار معماری و طراحی عصر صفویه نگاشته اند و نقاشان سیاح بی شماری از روی آن طرح و نقش کشیده اند، می شود حدس زد که در دوران خود چه شکوه و هیبتی داشته و باعث رشک جهانیان بوده است.

تاریخچه میدان نقش جهان اصفهان

میدان نقش جهان شهر اصفهان که در طی ادوار و قرون گذشته نام های گوناگونی را بر خود دیده است تا این اواخر به نام میدان شاه شهره بود و بعد از انقلاب به میدان امام تغببر یافت اما قبل از آن که پادشاه مقتدر صفویه به دلیل مشکلاتی که از جانب عثمانی ها داشت پایتخت خود را از قزوین به اصفهان منتقل کند در محل فعلی میدان نقش جهان، باغی بسیار وسیع قرار داشت یه همین نام. این باغ گسترده علاوه بر دار و درخت و سر سبزی و جوب آب، در دل خود ساختمان های دولتی و کاخ سلطنت حکام تیموری و آق قویونلو ها را نیز جای داده بوده است. در زمان سلطنت سلجوقیان بخش زیادی از این باغ با نام میدان کوشک معروف شد که محل اجرای اعدام محکومین بوده و در کنار این اتفاق، جایی برای برگزاری مناسبت های رسمی همچون نوروز نیز بوده است. شاه عباس اول پس از اقامت در اصفهان، حوالی سال 977 هجری قمری، آن باغ را تا محدوده کنونی گسترش داد و باساختن چهار بنای معروف و بی نظیر مسجد جامع عباسی، مسجد شیخ لطف الله، سر در قیصریه و عمارت عالی قاپو، میدان نقش جهان اصفهان را شهره آفاق کرد. شیخ بهایی که به دستور پادشاه مسئول نوسازی شهر اصفهان بود با طراحی این میدان، بافت نو و کهنه اصفهان را از هم جدا می کند و نقش جهان حلقه اتصال این دو بخش می شود. از نام دقیق سازندگان میدان نقش جهان اسنادی در میان نیست اما با توجه به حکاکی نام «استاد علی اکبر اصفهانی» بر سر در مسجد جامع عباسی و نام «استاد محمد رضا اصفهانی» بر محراب مسجد شیخ لطف الله، ظاهرا می بایست بین این افراد به دنبالش گشت.

بخش های مختلف میدان

میدان نقش جهان اصفهان در زمان شاه عباس صفوی محلی بوده برای بازی های گوناگون و مرسوم آن زمان همچون چوگان و اسب دوانی که پادشاه با حضور در مارت عالی قاپو و تماشای این بازی ها به آن اعتباری مضاعف می بخشیده است. این بنای زیبا به دلیل بی توجهی تاریخی شاهان قاجار به شهر اصفهان تخریب شد و بخش هایی از آن کاملا از بین رفت. قسمت هایی که در حال حاضر وجود ندارند و تنها با اکتفا به نوشته های گذشتگان می توان به وجودشان پی برد عبارتند از:
1 – برج نقاره خانه
2 – سر ستون های مرمرین که به نظر می رسد از تخت جشمید به میدان نقش جهان حمل شده بودند و خوشبختانه هم اکنون در چهل ستون و دیگری در موزه ایران باستان حفاظت می شوند.
3 – توپ های اسپانیای به غنیمت گرفته شده در فتح جزیره هرمز به عداد 110 عراده
4 – میله ای چوبی به ارتفاع تقریبی 40 متر به نام میله قیق
5 – بنایی که بر آن ساعت اروپایی نصب شده بوده است.
6 – مدرسه خواجه ملک در مجاورت مسجد شیخ لطف الله
اما با توجه به رشد و آکاهی حکام و مردم در حفظ میراث گذشتگان این مرز و بوم، از رمان رضا شاه تا کنون مرمت، بازسازی و نگهداری میدان نقش جهان اصفهان در دستور کار دولت ها بوده و همجنان هم ادامه دارد.

تاریخچه ای کهن

ژان شادرن فرانسوی سیاح و جهان گرد اروپایی در سفر خود به سال 1665 میلادی، از میدان نقش جهان اصفهان چنین یاد می کند: «میدان سلطنتی یا میدان شاه یکی از زیبا ترین و خوش منظره ترین میدان های جهان است. سر در مسجد شاه و سر در بازار شاه، که هر کدام در دو طرف میدان واقع هستند، به شکل نیم هلالی است و جلوی هر یک حوضی است به محیط 20 متر که اطراف آن از سنگ ساخته شده و همواره در آن ها آب زلال جریان دارد؛ چه یکی از لذت های ساکنان ممالک گرمسیری داشتن آب خنک و سرد است. دور این میدان جویی است که از آجر ساخته شده و روی آن را با قشری از ماده ای به نام آهک سیاه اندوده اند. هر یک از حجره های طبقه زیرین دو دکان دارد که یکی از آن ها رو به میدان و دیگری رو به بازار گشوده می شوند. راه هایی که به بازار منتهی می شوند در موقع تابستان بسیار خنک هستند. میدان دارای دوازده ورودی عمده و چند ورودی کوچک است.» این میدان با تمام کم لطفی هایی که در ازمنه دور به آن رفته است به همین چهار بنای به جا مانده، نگینی است بر شهر پر جواهر اصفهان که باعث گردیده به عنوان یکی از اولین بناهای تاریخی ایران، در سازمان جهانی یونسکو ثبت شود. این میدان دیدنی در 8 بهمن 1313 به ثبت ملی کشور ایران رسید و شماره 102 را از آن خود کرد و در اردیبهشت 1358، با شماره 115 به ثبت جهانی رسید و تبدیل شد به یکی از نخستین آثار ایرانی که به ثبت جهانی رسیده است. به حتم در این شهرت و منزلت جهار بنای اطاف آن نقشی فزاینده و بی نظیر داشته اند. عالی قاپوی شش طبقه  که در زمان صفویه محل پذیرایی سفرا و میهمانان خارجی بوده است با ارتفاعی در حدود 36 متری،  بنای بسیار مرتفعی محسوب می شده است. درباره سر در قیصریه هم به نظر می رسد همین قسمت از سفرنامه شاردن فرانسوی کافی باشد که: «نظر به این که همه نویسندگان مشرق زمین در تعیین طالع شهر ها از طریق تنجیم بسیار دقیق عمل می کنند، آن ها احداث اصفهان را در اوج برج قوس تعیین کرده اند و از همین رو علامت این برج را بر سردر کاخ و بازار شاهی به تصویر کشیده اند. البته شرقی ها آن را مثل ما و به شکل نیمی انسان نیمی اســب نقاشی نمی کنـن، بلکه به صورت نیمی انسان و نیمی ببر می نمایند، ببری که دارای دمی است به شکل افعی بزرگ که نیمه آدمی برج قوس، تیری به سوی دهان آن نشانه گرفته است.» مسجد شیخ لطف الله که دیگر نیازی به توصیف ندارد و اوج هنر کاشی کاری و تزئینات ایرانی، اسلامی در آن به کارر فته است و با روایاتی از پیامبر اکرم (ص) و امام جعفر صادق (ع)، شوکت و رونقی دو چندان یافته است. مسجد شاه یا همان مسجد امام نیز با کاشی کاری های معرق و سر در بسیار نفیس اش، چهارمین نماد به جا مانده در میدان نقش جهان اصفهان است.

نحوه ی ساخت قسمت های مختلف میدان

میدان نقش جهان اصفهان در شرق میدان، خیابان حافظ و غرب خیابان سپه قرار دارد که عمود بر زاینده رود بنا شده است. به منظور ماندگاری و پایداری این اثر ملی، تردد و عبور و مرور خودور از سال 1368 هجری شمسی به بعد در میدان نقش جهان ممنوع اعلا م شد و هم اکنون حضور درشکه های رنگین، حس زیبایی  و تعلق خاطری خیال انگیز را می سازد. میدان نقش جهان که در حال حاضر با اینجاد دکان و کسب و کار رونق مجدد یافته و هر ساله تعداد بسیاری با مراجعه به اصفهان برای دیدن میدان نقش جهان این ورنق را بیشتر از پیش می کند. این میدان با تناسب اندازه 1 به 3 دارای 500 متر طول و 165 عرض از میدان های بزرگ دوران خود بوده است. جملی کارری ایتالیایی در سفری که به سال 1693 میلادی به اصفهان داشته است چنین یادداشت کرده است: «زیبایی وضع میدان، تناسب ستون ها، طاق ها، مغازه ها، در ها و پنجره های این میدان را با بزرگ ترین میدان های اروپا قابل مقایسه می سازد. با توجه به عظمت و ظرافت معماری می توان گفت این میدان از میدان سنت مارکو ونیز باشکوه تر است. طاق های میدان سنت مارکو به وسیله دیوارهایی بسته شده در صورتی که طاق های این میدان راه های مساجد و عمارات اطراف اند. بالای مغازه ها به طرز جالبی بنا شده اند که عموماً منزل و محل سکونت هنرمندان است. در اطراف میدان جوی های باریکی از سنگ تعبیه شده اما به ندرت آب در آن ها جریان دارد؛ معمولاً آب کمی در ته جوی ها می ماند و می گندد و بوی تعفن به اطراف پخش می شود. از درختان چناری که شاه عباس به دست خود در این میدان کاشته بود هنوز چند تایی باقی مانده است. جایگاه هایی در عالی قاپو بنا شده که محل تحصن گناهکاران و جنایتکاران بود و حتی درماندگان و ستمدیدگان، که از طرف حاکمان مورد ستم قرار می گرفتند، برای دادخواهی به این محل می آمدند و شاه در این محل شخصاً به شکایت های پناهندگان می رسید. در پشت عالی قاپو در بزرگی به چشم می خورد که به در علی موسوم و در آستانه آن سنگ مدوری است که مورد احترام زیاد ایرانی ها است. گاهی در جلوی کاخ، برای سرگرمی شاه، گاوبازی یا با حیوانات وحشی مقابله می کنند. علاوه بر این ها عده ای طناب باز شیاد و مسخره نیز با ادا و حرکات خود مردم را سرگرم می سازند.»

 میدان نقش جهان اصفهان برای تثبیت و بقای خود، جدالی به یاد ماندنی داشتته در همین سال های اخیر با ساخت و ساز های شهری و عاقبت با تلاش های رئیس جمهور وقت و سازمان میراث فرهنگی توانسته حقانیت خود را به اثبات برساند و کسی نتواند حتی به چشم انداز این بنای شگرف خدشه ای وارد کند. داستان این دعوای حقوقی از زمانی آغاز شد که در فاصله 700 متری میدان نقش جهان، شهرداری وقت، اقدام به ساخت برجی 50 متری در 14 طبقه نمود با نام برج جهان نما. اما یونسکو بلافاصله وارد عمل شد و میدان نقش جهان را وارد فهرست «میراث در خطر» خود نمود. هر چند شهرداری و صاحبان و سهام داران این برج یونسکو را به مداخله در امور داخلی متهم کردند اما با پیگیری های سازمان میراث فرهنگی و با دخالت رئیس جمهور و پرداخت بخشی از خسارات، دو طبقه از این برج در سال 1384 شمسی تخریب گردید تا این دستور یونسکو به اجرا در آید: «خط آسمانی و منظر تاریخی و فرهنگی میدان نقش جهان مخدوش شده و دولت ایران موظف است نسبت به تعدیل برج جهان نما اقدام نماید.»میدان نقش جهان اصفهان، شکوه و عظمت دوران صفویه را به تنهایی بر دوش می کشد و با گذر سالیان طولانی، همچنان وقتی با درشکه از روی سنگ فرش های آن می گذری، احساس می کنی یکی از شاهان یا شاهزادگان دربار، بر ایوان عمارت عالی قاپو تکیه زده و مشغول تماشای مسابقه سوار کاری است. در هر قدمی که میان دکان های شلوغ میدان نقش جهان بر می داری، انگار نشانه ای از ایران گذشته را می بینی و می توانی حتی به تک تک کاشی های مسجد های این میدان فخر بورزی و از این همه هنر و خلاقیت متحیر شوی.