نکاتی درباره ی اهمیت پرونده های علمی و فراتحلیل به ضمیمه ی پرونده ی علمی تقیه (۳)

مقاله شناسی توصیفی تقیه

1) طاهری، سید محمود (1387)، امام صادق (علیه السلام) و تقیه، مبلغان، ش 17.

چکیده:

یکی از شیوه های حفظ اسلام و تشیع، تقیه ی به جا و به موقع بوده است. اهل بیت (علیهم السلام) از تقیه به عنوان تاکتیکی مقتدرانه و عزتمندانه برای رسیدن به اهداف عالیه ی خود استفاده کرده، پیروان شان را نیز بدان توصیه می کردند. در این مقاله می خوانیم: مفهوم شناسی تقیه، اهمیت تقیه، برهان های نقلی و عقلی بر جواز تقیه، تقیه یا نفاق، بیزاری قلبی از فسق و کفر، نشانه ی تقیه ی راستین، تقیه عاملی برای حفظ دین، تقیه سپر دفاع، تقیه یا تغییر شکل مبارزه، تقیه سبب پاداش مضاعف، تقیه ی حرام و ممنوع. نویسنده معتقد است جاده ی تقیه، لغزنده و ناهموار است و انسان، همواره در مسیر تقیه با لغزش گاه هایی نیز رو به رو است. چه بسا آدمی، ضعف، زبونی و عدم شجاعت خویش در بازگو کردن حق را به شعار تقیه توجیه کند و این کاستی های خود را به حساب تقیه بگذارد. ای بسا نیز دورویی و نفاق، تقیه نامیده شود که در این گونه موارد، بهترین معیار برای تشخیص تقیه ی راستین از تقیه ی دروغین، وجدان خود انسان است و چگونگی انگیزه ی او، همچنین در امور اعتقادی و دینی، این که کجا محل تقیه است و کجا نیست، به دانش و آگاهی نیاز دارد تا راه تقیه ی ممنوع و حرام از تقیه ی مباح بازشناخته شود و آدمی به تقیه ی حرام مبتلا نشود.
2) رحمانی، محمد (1386)، تقیه ی مداراتی و جایگاه آن در انسجام اسلامی، فقه اهل بیت، ش 52.

چکیده:

در این مقاله ابتدا به بررسی ابعاد مختلف بحث تقیه ی مداراتی، که در مقابل تقیه ی خوفی قرار دارد، پرداخته شده و در نهایت مباحثی مربوط به تقیه به طور مطلق طرح گردیده است. نویسنده در بحث تقیه ی مداراتی بیشتر به طرح دیدگاه های شیخ انصاری (قدس سره) و دو فقیه بزرگ معاصر، یعنی امام خمینی قدس سره و آیت الله خویی (قدس سره) پرداخته و با بررسی ادله ی شرعی و به خصوص روایات، درصدد دفاع از آراء امام خمینی (قدس سره) مبنی بر مشروعیت تقیه ی مداراتی و صحت و اجزاء عمل عبادی مانند نماز جماعت یا تعیین موضوعات در عبادات مانند تعین روز وقوف در عرفه، که بر اساس تقیه ی مداراتی بوده، برآمده است و بر این نکته تأکید کرده که با استناد به روایات می توان به این نتیجه رسید که تقیه ی مداراتی در شرایط عادی، مستحب است و در شرایط حساس و بحرانی همچون زمان حاضر، واجب می باشد. او سپس به طرح مهم ترین اشکالات برخی از دانشمندان گذشته و معاصر اهل سنت در مورد تقیه و پاسخ به آنها می پردازد و در پایان دیدگاه مثبت بعضی از مذاهب فقهی اهل سنت و تنی چند از بزرگ ترین فقیهان آنان در مورد تقیه و نیز مواردی از تقیه ی صحابه، تابعین و دانشمندان بزرگ اهل سنت را در زندگی شخصی شان ذکر می کند.
3) رحمانی زروندی، محمد (1386)، تقیه ی مداراتی و انسجام اسلامی، فقه و اصول، ش 3.

چکیده:

انسجام و اتحاد مسلمین در برابر دشمن مشترک از ضرورت های اجتناب ناپذیر و اهتمام و تأکید شارع به بیان آن، امری واضح و روشن است. برای نمونه، تقیه ی مداراتی از موضوعاتی است که ارتباط تنگاتنگی با این موضوع دارد، زیرا تقیه ی مداراتی افزون بر نقش کلیدی اش در مباحث فقهی، اهمیت بسزایی در مباحث سیاسی و اجتماعی، به ویژه در ارتباطات جهانی و اتحاد و انسجام اسلامی دارد. در حقیقت باید گفت تنها از راه به کار بستن آن، به اهداف مهمی همچون وحدت، عزت، مودت، قدرت و شوکت اسلامی می توان دست پیدا کرد. از این رو تقیه ی مداراتی می تواند مبنای فقهی برای وحدت و انسجام اسلامی باشد. مفهوم تقیه از نگاه لغویان و فقیهان، تقسیمات تقیه، اختلاف فقها در تقیه ی مداراتی، ادله ی تقیه ی مداراتی، قلمرو دلالت اخبار، روایات معارض، تقیه ی مداراتی در موضوعات، گستره ی آثار تقیه ی مداراتی، شرط عدم مندوحه، اشکالات بر تقیه، از جمله مباحثی است که در این مقاله بدان پرداخته شده است.
4) مطیع، حسین (1386)، تقیه در قرآن کریم و نقش آن در انسجام اسلامی، کوثر، ش 26.

چکیده:

یکی از احکام اسلامی، که به عنوان راه کار عقلانی و خردپسند، مورد تأیید و توجه قرار گرفته است، تقیه می باشد. هم به گواهی قرآن کریم و هم به شهادت روایات و احادیث، تقیه یکی از وظایف مسلمین در شرایط خاص آن است و همه ی مسلمین، اعم از شیعه و سنی، اجازه دارند و یا موظف اند در مقام مصلحت، آن را به کار برده و دفع ضرر احتمالی نمایند. این مقاله با مروری بر دیدگاه های قرآن و احادیث به نقطه نظرات اهل سنت درباره ی تقیه اشاره نموده و با بیان انواع تقسیم بندی های موجود از تقیه و توضیح هدف آن، سعی در اثبات اهمیت تقیه برای جهان اسلام، به عنوان تاکتیکی مهم در جهت ایجاد اتحاد دین و انسجام اسلامی دارد.
تقیه در قرآن، احادیث مربوط به تقیه، انواع تقیه، تقیه به حسب ذات (اکراهیه، خوفیه، کتمانیه، مداراتی)، تقیه به حسب متقی، تقیه به حسب متقی منه، تقیه به حسب متقی فیه، تقیه به حسب روش (اظهاری، کتمانی، عملی)، تقیه در نزد اهل سنت و هدف از تقیه از مباحثی است که نویسنده در این مقاله به آنها پرداخته است.
5) لطیفی، محمود (1386)، تقیه ی راهبردی برای وحدت و انسجام اسلامی، حکومت اسلامی، ش 45.

چکیده:

آیا تقیه یک راه کار برای پرهیز از ضرر و خطر است یا راه بردی برای صیانت و محافظت از باورها و اعتقادات به هنگام تعامل با سلیقه ها و معتقدات مخالف؟ نویسنده با اشاره به معنای لغوی تقیه و تعاریف آن معتقد است که ترجمه ی تقیه به پرهیز و تعریف آن به پنهان کاری و حق پوشی و یا تقیید آن به ترس از ضرر و یا اضطرار شخصی، نگاهی سلبی بوده و شیعیان را در معرض اتهام نفاق و نیرنگ قرار داده است، در صورتی که تقیه یک رفتار ایجابی، طبیعی و عقلانی بوده است.
نویسنده در بخش دیگر با نگاهی به ابعاد مفهوم از لحاظ موضوع تقیه، متقی (تقیه کننده)، متقی عنه (شخصی که از او تقیه می شود) و متقی فیه (موضوعی که در مورد آن به تقیه عمل می شود) براین باور است که منوط نمودن آن به مقام حذف یا اضطرار، تنزیل مقام این استراتژی جامع عقلی و شرعی در حد یک موضع گیری در حد یک موضع گیری فردی به هنگام احساس خطر است. تقیه به معنای کتمان حق از روی ترس یا مدارا نیست تا نسبت به پیامبران و امامان (علیهم السلام) مورد تردید و شبهه قرار گیرد. تقیه یکی از سرشاخه های اصلی در ساختار نظام سیاسی ولایت است و متقی موظف است تا حضور حق طلبانه ی خود را در خطرناک ترین شرایط حفظ نموده و با گریز از صحنه، میدان را به سلایق و باورهای خلاف وانگذارد.
6)عباسی جامد، مسعود (1386)، تقیه در قرآن کریم و کلام معصومین (علیهم السلام)، کوثر، ش 24.

چکیده:

در این مقاله با نظرات علامه طبرسی (قدس سره) پیرامون تقیه و نظرات علامه طباطبایی قدس سره پیرامون تقیه آشنا می شویم. مرحوم طبرسی (قدس سره) در تفسیر مجمع البیان در تفسیر آیات سوره ی آل عمران، ذیل آیه ی 28، نگاشته شده است: در جمله «اِلَّا اَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاهً» یک مورد از قانون کلی «لا یَتَّخِذ الْمُوْمِنُونَ الْکافِرینَ اَوْلِِیاءَ مِنْ دُونِ المُؤْمِنینَ» استنثاء شده است، بدین صورت که با کافران تجاوزکار طرح دوستی نریزید و اظهار مهر و محبت نکنید مگر در یک حالت، و آن این که آنان به ظاهر چیره باشند و انسان با ایمان در صورت تظاهر نکردن به دوستی با آنان، با خطر تجاوز آنان روبه رو شود که در این شرایط می توان با سپر دفاعی تقیه عقیده و ایمان راستین خویش را در ژرفای جان پاس داشت و برای نجات از خطر و شرارت آنان، به زبان موافق میل آنان سخن گفت. علامه طباطبایی (قدس سره) نیز در ذیل تفسیر همین آیه می گوید: استثنا در این آیه استثنای منقطع است چون آن چه به نظر می رسد مستثنامنه می باشد مستثنامه نیست، زیرا اظهار محبت دروغی و از ترس، محبت واقعی نیست.
7) شریعت مدار جزایری، سید نورالدین (1383)، تقیه، شیعه شناسی، ش 8.

چکیده:

در این مقاله؛ نگارنده ضمن تعریف مفهوم «تقیه» در اندیشه ی شیعی به کنکاش در ادله ی مشروعیت آن در فقه شیعه، یعنی کتاب، سنت، اجماع و عقل، زمینه ی پیدایش این مفهوم، و موارد جواز و عدم جواز آن پرداخته است. تقیه در اندیشه ی شیعی، تاکتیکی برای دفاع از اصول مذهب است. یکی از ویژگی های $ مذهب شیعه «تقیه» است، که در اثر رنج ها و سختی هایی که از ناحیه ی زمامداران ستمگر بر امامان معصوم (علیهم السلام) و پیروان آنها وارد شده، پدید آمده است و در ارتباط با آن، مطالب ارزشمند فقهی، کلام، اصولی، تفسیری و تاریخی فراوانی وجود دارند. در این مقاله، تلاش بر آن است که نه تنها مفهوم «تقیه» و موارد اجرای آن تبیین گردد و روشن شود که این موضوع اختصاصی به مذاهب شیعه ندارد، بلکه مذاهب دیگر اسلامی نیز در موقعیت مناسب به آن پایبند هستند.
8) سلطانی رنانی، مهدی (1383)، امام صادق (علیه السلام) و مسأله ی تقیه، فرهنگ کوثر، ش 58.

چکیده:

یکی از روش های عقلایی رایج در میان ملل و نحل، «تقیه» است. این شیوه که به معنی خودداری از افتادن به دام خطر و مهلکه می باشد، در اسلام نیز با عمل عمار بن یاسر و تأیید پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و‌ آله و سلم)، سپری برای حفظ جان مسلمانان در مواقع خطر شناخته شد بو به گفته ی ائمه ی معصومین (علیهم السلام) جزء دین و آیین اسلام واقع شد.
«تقیه» از مهم ترین عواملی است که باعث شد شیعیان در طول تاریخ خونبار خود به حفظ مکتب و عقایدشان پرداخته و آن را به دست ما برسانند. به همین جهت، یکی از معتقدات کلامی، فقهی شیعی و عملکردهای تاریخی آن برای حفظ موجودیت اش در برابر اکثریت غیرشیعه یا غیرمسلمان محسوب می گردد.
نکته ی قابل توجه دیگر، آن است که تقیه یک رفتار طبیعی بشری است و در عرف اکثر اقوام و ملل در سراسر تاریخ سابقه دارد و مخصوص مذهب شیعه نیز نبوده است، بلکه واکنش فرد یا قوم مقهور یا در اقلیت است که توان رویارویی و مبارزه ی مستقیم را ندارد.
9) فاضل هرندی، محی الدین (1383)، تقیه ی سیاسی، علوم سیاسی، ش 25.

چکیده:

فقهای شیعه برای تقیه بر حسب حکم و یا موضوع به اعتبارات مختلف تاکنون اقسامی را ذکر کرده اند، مانند تقیه ی واجب، مستحب، مکروه، حرام و مباح که به حسب حکم تقسیم شده است و یا مانند تقیه ی خوفی و مداراتی.
در این مقاله برای نخستین بار تقسیم جدیدی از تقیه بیان شده است و آن تقیه ی فردی و سیاسی است. این تقسیم بندی بدیع می تواند محور پژوهش های فقهی جدیدی قرار گیرد.
در این مقاله می خوانیم: انواع تقیه، تقیه ی فردی، حکم تکلیفی تقیه، حکم وضعی تقیه، تقیه ی سیاسی در روایات، تقیه ی سیاسی در آیات قرآن، نتیجه گیری.
در نتیجه گیری عنوان شده است که یکی از اقسام تقیه، که مورد اهتمام ائمه (علیهم السلام) بوده است و در طول 250 سال همه ی امامان (علیهم السلام) روی آن بیش از همه ی مسائل سرمایه گذاری کرده اند، تقیه ی سیاسی است؛ یعنی دنبال کردن مسائل اصلی و اساسی، منتهی با طی کردن راهی که آن راه از دشمن مخفی باشد.
10) نصیریان، یدالله (1381)، تقیه، تاریخچه و احکام آن در اسلام، مقالات و بررسی ها، ش 71.

چکیده:

تقیه که در لغت به معنای پرهیز از خطر و حفظ جان و مال است، در اصطلاح دینی، و در زمینه های گوناگون اعتقادی و سیاسی، معنایی بس گسترده یافته و مجادلات پردامنه ی برانگیخته است. در این مقاله پس از بررسی منابع درون دینی، نخست به شرح معانی لغوی و اصطلاحی آن پرداخته شده و سپس ماجراهایی تاریخی همچون گرفتار آمدن چند تن از مسلمانان، به دست کفار عرضه شده است و به شأن نزول برخی آیات و نیز تفاسیر، وجوب یا استحباب و یا حرمت آن از دیدگاه فقیهان و متکلمان اهل سنت و شیعه پرداخته و مقتضیات سیاسی و اجتماعی و یا رخدادهایی را که ائمه ی اطهار (علیه السلام) و شیعیان را به بهره برداری از تقیه مجبور ساخته، و نیز صدور برخی از احادیث ناهماهنگ که زائیده ی تقیه بوده است، شرح داده شده است.
کتاب شناسی تقیه
1) انصاری، مرتضی بن محمد امین (1412ه)، التقیه، تحقیق فارس الحسون، قم: مؤسسه ی قائم آل محمد (صلی الله علیه و‌ آله و سلم).
2) انصاری، مرتضی بن محمد امین (1415ه)، التقیه، قم: المؤتمر العالمی بمناسبه الذکری المئویه الثانیه لمیلاد الشیخ الانصاری.
3)اوحدی، ذبیح الله (1389)، بررسی تطبیقی تقیه در آراء شیخ انصاری (قدس سره) و امام خمینی (قدس سره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره).
4) بیاتی، جعفر (1389)، نظرات فی التقیه، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی.
5) تربتی نژاد، حسن (1389)، نقش و جایگاه تقیه در اندیشه ی سیاسی شیعه، قم: دانشگاه علوم انسانی مفید.
6) حسن زاده دلگشا، سعید (1388)، تقیه ی معصومین (علیهم السلام) در بیان احکام دین، قم: بوستان کتاب.
7) حکیم، محمدباقر (بی تا)، التقیه فی نظرات شیخ المفید، قم: مجموعه رسالات کنگره شیخ مفید (قدس سره).
8) حیدری فر، مجید (1379)، ترنم عاشورائیان؛ زیارت عاشورا، تقیه و شفاعت در قرآن و سنت، قم: تسنیم.
9) خداکرمی زنجانی، ابوعلی (1377)، تقیه رمز بقاء، قم: دارالنشر اسلام.
10) رضوی، سعید اختر (1375)، ... التقیه فی القرآن و السنه...، قم: مؤسسه انصاریان.
11) رضوی، مرتضی (1409ه)، آراء علماء المسلمین فی التقیه و الصحابه و صیانه القرآن الکریم، بیروت: الارشاد للطباعه و النشر.
12) سبحانی تبریزی، جعفر (1381)، التقیه، مفهومها، حدها، دلیلها، قم: مؤسسه الامام الصادق (علیه السلام).
13) سبحانی تبریزی، جعفر (1389)، التقیه موضوعا و حکما فی الکتاب و السنه و تلیها قاعدتان فقیهتان، قم: مؤسسه الامام الصادق (علیه السلام).
14) سعیدیان، محسن (1388)، دروغ و تهمت، توریه و تقیه، تهران: منیر.
15) طیبی شبستری، احمد (1374)، تقیه؛ امر به معروف و نهی از منکر، تهران: اسلامی.
16) عبیری، عباس (1375)، علی بن یقطین آفتاب تقیه، قم: دارالحدیث.
17) علوی، عادل (1373)، التقیه فی رجاب العلمین الشیخ الاعظم الانصاری (قدس سره) و السید الامام الخمینی (قدس سره)، قم: المؤتمر العالمی بمناسبه الذکری المئویه الثانیه لمیلاد الشیخ الانصاری.
18) علوی، عادل (1415ه)، التقیه بین الاعلام، قم: المؤسسه الاسلامیه العامه للتبلیغ و الارشاد.
19) عمیدی، ثامر هاشم حبیب (1384)، التقیه فی الفکرالاسلامی، قم: مرکز الرساله.
20) عمیدی، ثامرهاشم حبیب (1377)، تقیه از دیدگاه مذاهب و فرقه های اسلامی غیر شیعی، ترجمه ی محمدصادق عارف، مشهد: بنیاد پژوهش ها اسلامی.
21) فاضل لنکرانی (1365)، تقیه ی مداراتی، زمینه ساز وحدت اسلامی، گروه ارشاد حجاج ایرانی.
22) فهرستی، زهرا (1385)، تحقیق و ترجمه ی رساله ی تقیه ی امام خمینی (قدس سره)، تهران: پژوهشکده امام خمینی (قدس سره) و انقلاب اسلامی.
23) قصیر عاملی، مصطفی (1414ه)، التقیه عند اهل البیت (علیهم السلام)، المجمع العالمی لاهل البیت (علیهم السلام).
24) مکارم شیرازی، ناصر (بی تا)، تقیه؛ سپری برای مبارزه ی عمیق تر، قم: هدف.
25) موسوی، هاشم (1372)، مفهوم التقیه فی الفکر الاسلامی، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه.
26) نجفی یزدی، محمدباقر (بی تا)، تقیه قسمتی از مهمات دین اسلام، تهران.
27) واثقی، محمدحسین (1380)، مباحث فقهی؛ مبانی و جایگاه تقیه در استدلال های فقهی ...، قم: فقه.
28) واثقی، محمد حسین (1379)، مبانی و جایگاه تقیه در استدلال های فقهی و گذری بر شرایط فقهی، سیاسی عصر امامان (علیهم السلام)، قم: فقه.
29) واعظی، شمس الدین (1376)، رساله فی التقیه، مکتبه آیه الله شمس الدین واعظی.
منبع: نشریه امامت شناسی 88-87.