از پنج قاضی که از مجازات جایگزین حبس برای متهمان استفاده کرده‌اند، دیروز از سوی معاونت اجتماعی و پیشگیری از جرائم قوه قضائیه تقدیر شد. در این جلسه کارگروه‌هایی برای بررسی نواقص مجازات‌های جایگزین تشکیل و بر این نکته تأکید شد که زیرساخت‌ها باید فراهم شود و اماکنی که افراد قرار است به‌عنوان مجازات جایگزین در آن‌ها خدمت کنند، نیاز‌های خود را ارائه دهند تا قضات راحت‌تر تصمیم‌گیری کنند.
اصولا مجازات جایگزین چه ضرورتی دارد؟
با عنایت به موضوعات اقتصادی و اینکه در سیاست جنایی اسلامی و در دین مبین اسلام چندان بر کیفر تأکید نشده است و حتی در خیلی از موارد به سیاست بزه‌پوشی و تشویق‌نکردن به اقرار توجه و تأکید شده و باتوجه به اصل اقتضاگرایی و اینکه خیلی‌ها معتقدند این اصل ابزاری است برای رسیدن به عدالت و در دین اسلام نیز به آن توجه شده است، مجازات جایگزین امری مهم به نظر می‌رسد.
مجازات‌های جایگزین می‌تواند جلوی هزینه‌های زیادی را که شخص محکوم بعضا می‌تواند باعث آن شود، بگیرد و همچنین از جنبه منفی مجازات حبس جلوگیری کند. اجرای کامل این قانون می‌تواند باعث اعتماد عمومی مردم به دستگاه قضائی شود. همیشه برای اجرای خوب یک قانون باید بستر‌های فرهنگی، حقوقی و قضائی آن محقق شود و حتی شخص شاکی نیز باید به این باور برسد که مجازات جایگزین حبس می‌تواند جنبه مثبت و مؤثرتری در فرد محکوم داشته باشد.
چه کار باید کرد که پذیرش عمومی برای اجرای مجازات جایگزین حبس وجود داشته باشد؟
باید با فرهنگ‌سازی و فراهم‌کردن بستر فرهنگی، پذیرش این مجازات‌ها را نهادینه کرد تا ظرفیت‌های قانونی استفاده از مجازات جایگزین حبس مهیا شود. ادارات و مؤسسات دولتی پذیرنده دراین‌باره که موظف به پذیرش محکومان در مجازات‌های جایگزین حبس هستند، باید همکاری خوب و کامل داشته باشند و نوع نگرش این مؤسسات باید نسبت به فرد محکوم مثبت باشد نه اینکه به‌عنوان یک فرد طردشده به او نگاه شود.
یکی از چالش‌ها در اجرای مجازات‌های جایگزین این است که این مجازات‌ها می‌تواند زمینه‌ساز دوباره جرم شود؛ برای مثال می‌تواند باعث افزایش سرقت شود، برای این مشکل چه باید کرد؟
باید ابتدا به شخصیت و سوابق متهم توجه و بعد از بررسی، از این نوع مجازات استفاده شود؛ یعنی باید بعد از بررسی اینکه فرد جنبه و ظرفیت مجازات جایگزین را دارد از این نوع مجازات استفاده کرد.
مجازات جایگزین حبس صرفا برای حبس‌زدایی و کم‌شدن مجرمانی است که در زندان هستند یا اهداف دیگری را هم دنبال می‌کند؟
قطعا هدف اصلی اصلاح و بازپروری است نه اینکه صرفا از دست زندان یا زندانی رهایی پیدا کنیم.
در قوانین وجود دارد که متهم باید موافق اجرای مجازات جایگزین درباره خود باشد. اگر قرار بر پذیرش خود متهم باشد، جنبه مجازاتی آن زیر سؤال نمی‌رود؟
فردی که مرتکب یک فعل عمد یا غیرعمد شده است، آن چیزی را که برایش مناسب‌تر است می‌پذیرد و اگر هم نپذیرفت مجازات اصلی را باید تحمل کند؛ پس باتوجه به مزایا و شرایط مجازات جایگزین حبس، این نوع مجازات برای او مناسب‌تر است.
مجازات جایگزین به‌هرحال مجازات است و متهم باید آن را بپذیرد، چه مطابق میل او باشد و چه نباشد. شرط پذیرش این نوع مجازات ازسوی خود متهم آیا نمی‌تواند یک نقص باشد؟
به‌هرحال درحال‌حاضر قانون این حق را به او داده است.
به نظر شما این قسمت از قانون نیاز به بازنگری ندارد؟
من اعتقاد دارم در بعضی از موارد آیین‌نامه ماده 79 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 باید بازنگری شود و تغییراتی اتفاق بیفتد. این ماده و آیین‌نامه، در مورد مجازات جایگزین حبس است و یک‌سری نواقص و کمبود‌هایی دارد که باید در مورد آن‌ها پیش‌بینی‌های لازم انجام شود؛ مثلا در آیین‌نامه بحث بیمه حوادث پیش‌بینی نشده که لازم است به این مورد توجه شود.
مگر مجرمانی که برایشان مجازات جایگزین در نظر گرفته می‌شود، چه کار‌هایی باید بکنند که به بیمه احتیاج دارند؟
مثلا انجام یک‌سری کار‌های یدی در شهرداری. البته مجازات جایگزین صرفا به چنین مواردی محدود نمی‌شود؛ مثلا اگر کسی استاد دانشگاه است می‌توانیم او را مجبور کنیم که به صورت رایگان تدریس کند یا اگر دندان‌پزشک است از او بخواهیم به صورت رایگان تعداد مشخصی مریض را در روستا یا یک بخش محروم مداوا کند، اما فردی که وضعیت کاری‌اش به نحوی است که باید یک خدمت عمومی در شهرداری انجام دهد، ممکن است یک‌سری حوادث برای او به وجود بیاید که این باید پیش‌بینی شود.
اینکه فرد بخواهد کاری را که در تخصصش است به صورت رایگان انجام دهد، بیشتر شبیه مجازات نقدی محسوب می‌شود؛ در واقع مثل اینکه کار کند و مبلغ جریمه‌اش را بپردازد.
این نوع مجازات جایگزین حبس را که فرد خدمات رایگان در تخصص خود ارائه دهد، قانون صراحتا پیش‌بینی کرده است. درواقع مجازات اصلی که برای متهم در نظر گرفته می‌شود، حبس است و نه جریمه نقدی، اما ما به او می‌گوییم حبس را تحمل نکن و بیا این کار را انجام بده. حتی در برخی موارد جزای نقدی هم مجازات جایگزین حبس است.
آیا فکر می‌کنید مجازات جایگزین برای جلوگیری از وقوع جرم هم مفید است؟
من اعتقاد شخصی دارم قطعا تأثیرگذار است، اما باید بسترسازی و فرهنگ‌سازی شود، چون در جامعه ما این باور وجود دارد که وقتی با مجرم برخورد شده است که او به زندان برود و معمولا شکات زمانی قانع می‌شوند که طرف مقابل به زندان معرفی شده باشد.
مجازات جایگزین برای چه نوع جرائمی در نظر گرفته شده است؟
قانون صراحتا جرائمی را که مجازات جایگزین برای آن‌ها در نظر گرفته شده، پیش‌بینی کرده است و من اعتقاد دارم باید در این قانون بازنگری و دایره شمول مجازات جایگزین حبس گسترده‌تر شود. الان کمی محدود است.
الان مجازات جایگزین حبس به صورت رویه ثابت استفاده نمی‌شود و بیشتر به صورت نوآوری است. چه باید کرد که رویه شود؟
باید برای قضات کیفری کارگاه‌های آموزشی برگزار شود. نه صرفا در تهران بلکه در همه استان‌ها و شهرستان‌ها؛ البته بحث مجازات جایگزین در اکثر موارد اختیاری است، اما این باید اصلاح شود؛ یعنی باید در بعضی موارد مجازات حذف شود نه اینکه مجازات وجود داشته باشد و بعد ما برای آن جایگزین تعیین کنیم.
