قلعه سارویه اصفهان یا کهن دژ یا تپه اشرف در اصل یه قلعه با قدمت هفت هزار ساله ، در کناره شمالی زاینده رود واقع شده است که بیش از هزار و چهارصد سال قبل کتابخانه بزرگی بوده و کتاب های علمی زیادی اونجا نگهداری می شده. با حمله اعراب به ایران این کتابخانه هم ویران می شه و باقی مونده هاش به شکل یه تپه بنام تپه اشرف دیده می شه. این قلعه در کنار پل شهرستان و ضلع شمالی زاینده‌رود قرار دارد. گفته می‌شود در این بنا کتاب‌های زیادی نگهداری می‌شد و در حمله‌ی اعراب به ایران ویران شد و امروزه تنها بقایای آن به صورت تپه‌ای باقی مانده که مردم آن را تپه اشرف می‌نامند. برخی از تاریخ‌شناسان قدمت این بنا را به تهمورس، سومین پادشاه سلسله‌ی پیشدادیان نسبت می‌دهند. اما برخی دیگر معتقدند این بنا در دوران گشتاسب، از پادشاهان کیانی ساخته شده است. این اثر در 26 ابان 1375 به شماره‌ی 1770 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در ادامه با سیری در ایران همراه باشید تا با ویژگی های بیشتری از این قلعه تاریخی در اصفهان آشنا شوید.
برخی از تاریخنگاران بنای سارویه را به تهمورس سومین شاه از سلسلهٔ پیشدادیان نسبت داده‌اند. نویسنده کتاب نسب‌نامه که در آغاز حکومت سلجوقیان می‌زیسته در رساله‌ای بنام انساب ملوک پارس نوشته:
تهمورس نخست دو بنا و آبادی در این محل نزدیک به یکدیگر طرح کرده و بساخت و نام یکی را سارویه و دیگری را مهرین نهاد و به بازبینی زمان جمعیت و آبادی آنجا بسیار شده به یکدیگر پیوست و شهری معتبر گردید . برخی دیگر از تاریخنگاران نیز ساخت آن را به گشتاسپ یکی از شاهان کیانی نسبت می‌دهند. بر پایه این نوشته‌ها، گشتاسپ به وزیر خود جاماسپ که فرد فرزانه و دانشمندی بوده‌است دستور می‌دهد که برای نگهداری کتاب‌های موجود کتابخانه‌ای بنا کند که بسیار استوار باشد. ابن ندیم، نویسنده کتاب الفهرست، اطلاعاتی ارزشمند دربارهٔ کهن دژ را عیناً از کتاب اختلاف الزیجات نوشته ابومشعر بلخی آورده‌است:
ایرانی‌ها پس از این که بهترین وسیله را برای ثبت و ضبط و نوشتن و نگهداری دانش بدست آوردند برای یافتن بهترین جا و مکان جهت بنیاد کتابخانه و گنجینه کتاب به جستجو پرداختند، جایی که از زمینلرزه بر کنار و گل آن چسبندگی داشته باشد تا برای ساختمان‌های محکم و پابرجا پسندیده باشد. پس از کنجکاوی بسیار سرانجام شهرستانی که همه این محسنات را داشت یافتند و آن شهر اصفهان بود. در آن جا هم پس از کاوش نقاط گوناگون شهر، روستای جی را بهترین جا و مکان یافتند. در جی، «کهن دژ» را برگزیدند و در آن جا عمارتی رفیع بنیاد نهادند و آن را «سارویه» نامیدند. مردم از پی بنا به سازنده و پایه‌گذار آن پی بردند زیرا در سالهای گذشته گوشه‌ای از ساختمان سارویه ویران گردید و در آن سُغی دالانی نمایان شد که با گِل سفت ساروج ساخته شده بود و در آن کتاب‌های فراوانی از نوشته پیشینیان نهاده بودند که بر پوستِ درخت خدنگ نوشته بودند در دانش‌های گوناگون. شماری از این کتاب‌ها به دست کسی رسید که در خواندن آن‌ها دانا و توانا بود. در آن‌ها نوشته‌ای از برخی شاهان ایران یافتند که چنین بود: «به تهمورس شاه که دوستدار دانش و دانش‌پژوهان بود خبر دادند که در اثر یک پیشامد آسمانی که در باختر به پیدایش خواهد پیوست، به چرایی ریزش بارانهای پی در پی، جهانی را آب فرا خواهد گرفت. زمان وقوع آن با گذشتن 231 سال و 300 روز از آغاز پادشاهی سلسله وی خواهد بود». منجمان تهمورس شاه را بر آن داشتند که برای پرهیز از زیان و خسارات برآمده از آن توفان چاره‌ای اندیشد و گفتند زیان و خسران آن باران و توفان تا انتهای خاور کشیده خواهد شد. تهمورس شاه، مهندسان را فرمان داد در سراسر ایرانشهر کاوش کنند و جویا شوند جائی را که از هر نظر برتری داشته باشد، برای ساختمان بنایی برای نگهداری آثارِ دانشِ برگزیدگان، برگزینند. وی کتاب‌ها را در سارویه اصفهان قرار داد.
سرانجام سارویه
دامنه غربی تپه سارویه، از بقایای کتابخانه سارویه. خیابان مشتاق دوم در امتداد دامنه شمالی دیده می‌شود. در زمان حمله اعراب به اصفهان، ساختمان بیرونی دژ نابود شده‌است. آنگونه که ابو مشعر بلخی می‌گوید، اعراب به گمان یافتن گنج شروع به تخریب و ویرانی دژ می‌کنند و بسیاری از کتاب‌ها به این روش نابود می‌شود. اما از آنجا که مخزن کتابخانه در دالان‌های مخفی زیر زمینی بوده‌است، به شماری از کتاب‌ها آسیبی نمی‌رسد تا اینکه در سال 350 قمری، بر اثر فروریختن سقف یکی از دالان‌ها، مخزن کتابخانه نمایان می‌شود. به دستور خلیفه بسیاری از این کتاب‌ها بر بار صدها شتر به بغداد منتقل می‌شود و بسیاری دیگر از کتاب‌ها در همان‌جا نابود می‌گردد.
ابوریحان بیرونی نیز گوید:
به روزگار ما، اندرکهن دژ جی، شهرستان سپاهان، چون پشته‌هایی شکافتند، خانه‌هایی یافتند پر از بس بار پوست درختی که ابر کمان و سپر همی پیچیدند و آن پوست توز نامند؛ و ابر آن پوست‌ها نوشته‌هایی نگاشته بودند که کس نه‌توانست گفتن چیستند، و از چه گویند.
ابن ندیم خود می‌گوید:
یکی از اشخاص ثقه به من خبر داد که در سال 350 هجری سارویه جی دالانی خراب گردید که جایش معلوم نشد زیرا از بلند بودن سطح آن گمان می‌کردند که درون آن خالی نبوده و پر است تا زمانی که آن خود به خود فرو ریخت و در آن کتاب‌های زیادی به دست آمد که هیچ‌کس نمی‌توانست آن‌ها را بخواند و آنچه من با چشم خود دیدم و ابوالفضل عمید آن‌ها را در سال سیصد و چهل و اندی فرستاده بود کتاب‌هایی بودند پاره‌پاره که از باروی اصفهان میان صندوق‌هایی بدست آمده و به زبان یونانی بود کسانی که آن زبان را می‌دانستند مانند یوحنا و دیگران آن را ترجمه کردند و آشکار شد که نام سربازان و جیره آنان است و آن کتاب‌ها چنان گندزا بودند که گویی تازه از دباغی درآمده‌اند ولی پس از آنکه یکسال در بغداد ماندند خشک شدند و تغییر کردند و عفونتشان برطرف شد و پاره‌ای از آن‌ها نزد شیخ ابوسلیمان موجود است. گویند سارویه یکی از بناهای محکم باستانی است که ساختمان معجزه‌آسایی دارد و در مشرق چون اهرام مصر در مغرب از نظر عظمت و اعجاب است.
حمزه اصفهانی در کتاب سنی الملوک الارض و الانبیاء دربارهٔ سارویه اطلاعاتی چنین می‌دهد:
در سال 350 هجری قمری قسمتی از بنای اندرونی جی سارویه ویران شد و اتاقی در آن پدید گشت که در آن اتاق 50 داد کتاب وجود داشت. این کتاب‌ها را روی پوست نوشته بودند و خط آن از خطوطی بود که تا آن تاریخ مردم چنین خطی ندیده بودند.
معماری
در سازه سارویه، معماری از دوره‌های مختلف تاریخی دیده می‌شود. تازه‌ترین سازه‌ها مربوط به دوران ساسانی است. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که برخی از دیوارهای عظیم دژ، متعلق به دوره ساسانیان است. این دیوارها که برخی از سنگ‌های تراشیده شده حتی با طولی حدود 75 سانتیمتر تشکیل شده‌است را نوع مصالح سنگ و گچ در حالی تشکیل داده‌است که بر روی آن‌ها در سده‌های نخستین اسلامی بناهایی با خشت و گل ساخته شده‌است.
وضعیت کنونی
پس از اسلام مسجدی بر روی بخشی از دژ سارویه بنا می‌شود که یکی از قدیمی‌ترین مساجد این ناحیه به‌شمار می‌رود. اکنون این مسجد مقابل تپه اشرف در خیابان مشتاق قرار گرفته و بخشی از آن در زیر یک مدرسه است. اگرچه تپه اشرف با وسعتی در حدود 12 هکتار بنیانی صخره‌ای دارد اما تا سالهای دهه 1330 خورشیدی کشاورزان منطقه بر روی خاک محدودی که از آوار بناهای تپه برجای مانده بود به کشاورزی می‌پرداختند. پس از انجام کاوش در کنار این تپه هم اکنون بر روی آن پیست موتورسواری بنا شده‌است. امیدواریم اطلاعات جامعی درباره قلعه سارویه یا همان تپه اشرف در اختیارتان قرار داده باشیم.
آدرس : اصفهان، کنار پل شهرستان (خیابان سلمان فارسی) و در کناره شمالی زاینده رود
