زخم معده: زخم گوارشی ناحیه داخلی معده و بخش فوقانی روده کوچک

چنانچه لایه‌ی مخاطی ساییده شود و دیگر عملکرد موثری نداشته باشد، اسید به بافت معده آسیب می‌زند و زخم ایجاد می‌شود.

برآورد می‌شود که در کشورهای غربی از هر ده نفر، یک نفر در مرحله‌ای از زندگی دچار زخم معده یا زخم روده کوچک می‌شود. درمان زخم معده نسبتاً آسان است، اما اگر به موقع درمان نشود، مشکلات جدی به وجود می‌آورد.

انواع زخم‌های دستگاه گوارش

به نقل از دکتر رضادوست فوق تخصص گوارش زخم معده یکی از انواع زخم‌های گوارشی است، دو نوع زخم دیگر نیز، به نام زخم مری و زخم دوازدهه یا اثنی‌عشر وجود دارد. زخم مری داخل مری و زخم دوازدهه در بخش فوقانی روده کوچک یا همان دوازدهه یا اثنی عشر ایجاد می‌شود. تمام این زخم‌ها ویژگی‌های یکسانی دارند، اما براساس محل ایجاد شدن در بدن از هم تفکیک می‌شوند.

به گفته دکتر منشادی فوق تخصص غدد ، در بیماران مبتلا به دیابت سطح قند خون بالا (هیپرگلیسمی) باعث کاهش عملکرد معده و روده می شود. اگر قند خون بالا به مدت طولانی ادامه پیدا کند باعث آسیب به اعصابی که تحریک معده را انجام میدهد می شود.

علل زخم معده

زخم معده معمولاً پی‌آمد آلوده شدن به باکتری اچ. پیلوری (H. pylori) یا مصرف داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب (NSAIDs) است. این عامل‌ها سد دفاعی معده را در برابر اسید تولید شده برای هضم غذا از بین می‌برند، در نتیجه پوشش معده آسیب می‌بیند و زخم ایجاد می‌شود.

باکتری اچ. پیلوری

عفونت هلیکوباکتر پیلوری (اچ. پیلوری) عفونت شایعی است و چون معمولاً همراه با علائم نیست، ممکن است بیمار متوجه ابتلا به این عفونت نشود. این باکتری در پوش داخلی معده زندگی می‌کند و تمام گروه‌های سنی ممکن است به آن آلوده شوند.

بااین حال اچ پیلوری در برخی پوشش داخلی معده را تحریک می‌کند و آن را در برابر اسید معده آسیب‌پذیرتر می‌سازد. دقیقاً مشخص نیست که چرا برخی در برابر اثرات اچ. پیلوری آسیب‌پذیرتر هستند.

داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب

داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب به طور گسترده برای درمان درد، تب و التهاب یا ورم به کار برده می‌شوند. پرمصرف‌ترین این داروها عبارت‌اند از:

• ایبوپروفن
• آسپرین
• ناپروکسین
• دیکلوفناک

افراد بسیاری داروهای NSAIDs را بدون تحمل عوارض جانبی مصرف می‌کنند، اما همواره این خطر وجود دارد که مصرف این داروها مشکلاتی مانند زخم معده را ایجاد کند، به خصوص اگر دارو در دوز بالا و برای مدتی طولانی مصرف شود.

چنانچه زخم معده داشته باشید یا سابقه‌ی ابتلا به این بیماری را داشته باشید، ممکن است پزشک معالج توصیه کند که از مصرف داروهای NSAIDs خودداری کنید. پاراستامول داروی ایمن‌تری است که آن را می‌توان غالباً به عنوان مسکن جایگزین مصرف کرد.

عامل‌های سبک زندگی

در گذشته تصور می‌شد که بعضی عامل‌های سبک زندگی مانند غذاهای تند و پرادویه، استرس و الکل باعث ایجاد زخم معده می‌شود.

شواهد اندکی وجود دارد که این فرضیه را تایید کند، اما به نظر می‌رسد که این عامل‌ها علائم زخم معده را تشدید می‌کنند.

بااین حال پزشکان معتقدند که استعمال دخانیات خطر ایجاد زخم معده را افزایش می‌دهد و از تاثیرگذاری درمان می‌کاهد.

علائم زخم معده

سوءهاضمه یا دیس‌پپسی (dyspepsia) علامت معمول زخم معده است. سوءهاضمه باعث احساس درد یا ناراحتی در ناحیه‌ی معده می‌شود. این علامت گاهی با سوزش سردل اشتباه گرفته می‌شود که البته هر دو می‌تواند هم‌زمان با هم رخ ‌دهد.

سوزش سردل پی‌آمد رفلاکس اسید یا بیماری رفلاکس معده به مری (GERD) است. این سوزش اندکی بالاتر از معده رخ می‌دهد و در بخش تحتانی قفسه سینه احساس می‌شود. البته لازم به ذکر است که تمام موارد زخم معده موجب سوءهاضمه نمی‌شود.

علائم زخم معده معمولاً بارزتر از سوزش سر معده است، هرچند علائم زخم معده نیز می‌تواند مبهم باشد. زخم معده عموماً با دردی سنگین یا سوزشی در ناحیه‌ی معده همراه است. از این درد گاهی اوقات با اصطلاح درد “مالش دهنده” ـ مانند احساس گرسنگی شدید ـ یا درد “تیرکشنده” نیز یاد می‌شود.

دیگر علائم زخم معده به شرح زیر است:

• کاهش وزن
• حالت تهوع و استفراغ
• غذا نخوردن به دلیل احساس درد
• آروغ زدن
• نفخ کردن
• دردی که در اثر غذا خوردن، نوشیدن یا مصرف داروهای ضداسید آرام می‌شود.

بعضی موارد زخم معده علامتی را ایجاد نمی‌کند و بیمار دچار درد معمول سوءهاضمه نمی‌شود؛ این زخم معده درصد شیوع کمتری دارد و معمولاً پس از آن که زخم شروع به خونریزی می‌کند، تشخیص داده می‌شود. بعضی زخم‌ها می‌توانند دیواره‌ی معده را سوراخ کنند، این عارضه که اصطلاحاً پرفوراسیون (perforation) گفته می‌شود، بسیار جدی و خطرناک است. علائم زخم معده غالباً به مرور زمان تغییر می‌کند و تشخیص آنها می‌تواند دشوار باشد.

زمان مراجعه به پزشک

اگر فکر می‌کنید که دچار زخم معده هستید، حتماً با پزشک مشورت کنید. علائم زخم معده‌ای که بیشتر از چند روز استمرار داشته باشد یا مرتباً بروز یابد، به ارزیابی و درمان نیاز دارد.

زخم معده‌ای که خونریزی آهسته‌ای داشته باشد، علائمی از قبیل کم‌خونی را ایجاد می‌کند که همراه با خستگی و تنگی نفس است. خونریزی شدیدتر مشکلی اورژانسی است که با بالا آوردن خون یا مدفوع چسبناک و سیاه رنگ همراه است.

سوراخ شدن معده یک مورد اورژانسی است که اگر به سرعت درمان نشود، می‌تواند به عفونی شدن معده بیانجامد. تشدید درد ناگهانی معده می‌تواند علامت سوراخ شدن معده باشد، در کل هر گونه نشانه‌ی کسالتی که همراه با عفونت باشد، به درمان فوری نیاز دارد.

عامل‌های خطر

بعضی رفتارها و عامل‌ها خطر ایجاد زخم معده را افزایش می‌دهد. موارد زیر از عامل‌های خطر ابتلا به زخم معده به شمار می‌آید:

• تولید بیش از اندازه کلسیم یا هیپرکلسمی
• ژنتیک

زخم معده در افراد بالای  50 سال شایع‌تر است. البته احتمال ایجاد زخم معده در هر سنی وجود دارد، اما درصد شیوع این عارضه در کودکان پایین‌تر است. خطر زخم شدن معده‌ی کودکان در صورت سیگاری بودن والدین افزایش می‌یابد.

تشخیص زخم معده

پزشک برای بررسی علائم زخم معده از بیمار سوالاتی را درباره نوع، محل و زمان احساس درد، مدت زمان تحمل درد و تعداد دفعات بروز آن می‌پرسد. این فرایند به تشخیص وجود داشتن یا نداشتن زخم معده کمک می‌کند. همچنین پزشک دستور آزمایش خون و مدفوع را برای بررسی احتمال ابتلا به زخم معده ناشی از باکتری اچ. پیلوری می‌دهد.

چنانچه علائم شدیدتری مانند خونریزی وجود داشته باشد، آزمایش‌های بیشتری انجام می‌شود که در ادامه آنها را توضیح می‌دهیم.

تنقیه با باریوم

عکس رادیوگرافی بعد از مصرف این مایع غلیظ از دستگاه گوارش گرفته می‍شود. دستگاه گوارش از لوله گوارشی که از دهان تا مقعد می باشد و غدد گوارشی تشکیل شده است.   

آندوسکوپی

پزشک برای انجام آندوسکوپی معده از لوله‌ی بلند، باریک و نرمی استفاده می‌کند که دوربینی در انتهای آن قرار دارد تا به این وسیله بتواند پوشش داخلی دستگاه گوارش را ببیند. در صورت لزوم نمونه‌برداری نیز حین آندوسکوپی انجام می‌شود.

درمان زخم معده

درمان دارویی

چنانچه پزشک احتمال وجود زخم معده بدهد، سعی می‌کند علت ایجاد زخم را با استفاده از راهکارهای زیر از بین ببرد:

• چنانچه پزشک احتمال بدهد که علت ایجاد زخم معده مصرف داروهای NSAIDs است، به بیمار توصیه می‌کند که نوع دیگری از مسکن را مصرف کند.
• اگر پزشک احتمال بدهد که باکتری اچ. پیلوری عامل ایجاد زخم است، رویکرد “آزمایش و درمان” را امتحان می‌کند.

پس از برطرف کردن علت زخم معده، علائم را می‌توان با محافظت از زخم در برابر آسیب در دوره‌ی التیام زخم درمان کرد. پزشکان معمولاً داروهای زیر را تجویز می‌کنند:

• بازدارنده‌های پمپ پروتون (PPI) که سلول‌های تولید کننده اسید را مهار می‌کنند.
• آنتاگونیست‌های گیرنده‌ی H2 که اجازه نمی‌دهند معده اسید زیادی تولید کند.
• داروهای ضداسید یا آلژینات: این داروها را می‌توان بدون نسخه از داروخانه‌ها یا فروشگاه‌های اینترنتی تهیه کرد.
• داروهای محافظت کننده از پوشش داخلی معده مانند پپتو بیسمول در داروخانه‌ها و فروشگاه‌های اینترنتی به فروش می‌رسد.

علائم غالباً بعد از شروع درمان به سرعت برطرف می‌شود. بااین حال درمان باید ادامه داده شود، به خصوص اگر عفونت اچ. پیلوری عامل ایجاد زخم باشد. همچنین بیماران باید از نوشیدن مشروبات الکلی، استعمال دخانیات و مصرف هر گونه غذای محرک در طول درمان خودداری کنند.

درمان جراحی

بعضی موارد زخم معده نیاز به جراحی دارند؛ برای مثال اگر زخم مرتب عود کند، التیام نیابد، خونریزی داشته باشد یا مانع خروج غذا از معده شود، جراحی ضرورت پیدا می‌کند.

جراحی با اهداف زیر انجام می‌شود:

• برداشتن زخم
• بستن رگ‌های خونریزی دهنده
• دوختن بافت نقطه‌ی دیگری از بدن روی زخم
• قطع کردن عصبی که تولید اسید معده را کنترل می‌کند.

عوارض زخم معده، مانند خونریزی یا سوراخ شدن معده به ندرت رخ می‌دهند، اما در صورت مواجهه با آنها باید فوراً برای درمان اقدام کرد.

پیشگیری از زخم معده با رعایت رژیم غذایی مناسب

تغییرات غذایی می‌تواند از ایجاد زخم معده جلوگیری کند. افرادی که مستعد ابتلا به زخم معده هستند، باید مقدار بیشتری از مواد زیر را در برنامه‌ی غذایی خود بگنجانند:

• میوه و سبزیجات: خوردن میوه و سبزیجات متنوع و فراوان رمز سالم نگه داشتن مخاط مجاری گوارشی است. میوه‌ها و سبزیجات سرشار از آنتی اکسیدان هستند، از ترشح اسید جلوگیری می‌کنند و از خواص ضدالتهابی و سیتوپروتکتیو برخوردار هستند. نتایج مطالعه‌ای که در سال 2017 انجام شد، نشان می‌دهد که این ویژگی‌ها نقش مهمی در پیشگیری از زخم معده و درمان آن دارند.
• فیبر: رژیم غذایی سرشار از فیبرهای غذایی محلول، خطر ایجاد زخم معده را کاهش می‌دهد.
• پروبیوتیک‌ها: مواد غذایی مانند ماست پروبیوتیک که در آنها باکتری‌های فعال وجود دارد، عفونت هلیکو باکترپیلوری را کاهش می‌دهند. ثابت شده است که پروبیوتیک‌ها علائم سوءهاضمه و عوارض آنتی بیوتیک‌ها را اندکی بهبود می‌دهند.
• ویتامین ث: این آنتی اکسیدان قوی برای از بین بردن اچ. پیلوری مفید است، به خصوص اگر در دوزهای پایین برای مدتی طولانی مصرف شود. میوه، حبوبات و سبزیجاتی مانند پرتقال و گوجه فرنگی حاوی مقادیر بالایی از ویتامین ث هستند.
• روی: این ریزمغذی برای حفظ سلامتی سیستم ایمنی و بهبود زخم‌ها مهم است. روی به وفور در صدف، اسفناج و گوشت گاو وجود دارد.
• سلنیوم: سلنیوم خطر عوارض عفونت را کاهش می‌دهد و روند ترمیم زخم را تسریع می‌کند. مصرف بادام زمینی، ماهی گیدر و لوزی ماهی به دلیل دارا بودن مقدار بالای سلنیوم توصیه می‌شود.

رعایت رژیم غذایی مناسب برای حمایت از طرح درمان و رسیدن به بهترین نتیجه‌ی ممکن مهم است، اما پرهیز غذایی به تنهایی نمی‌تواند زخم معده را درمان کند.