جغرافیای تجارت بهاری غذای ایران

 از نگاه کارشناسان این وضعیت در صادرات نشان‌دهنده محدودبودن تجارت ایران به 15کشور همسایه است. گذشته از اینکه قدرت رقابت کالاهای ایرانی درحال تحلیل‌رفتن است. در کنار این موضوع، عدم‌وجود سیاست‌های پایدار صادراتی از جمله ممنوعیت مقطعی صادرات یکی دیگر از عوامل موثر است. شاید به همین دلایل حجم صادرات در این فصل نسبت به مدت مشابه سال‌قبل به لحاظ ارزشی و وزنی افت کرده است. برمبنای پژوهش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران، صادرات غذایی و کشاورزی کشور در فروردین1401 از لحاظ ارزشی با افت حدود 11‌درصدی و از لحاظ وزنی با افت حدود 9‌درصدی نسبت به سه‌ماهه نخست1400 همراه بوده است. در این بازه زمانی واردات این اقلام به ایران نیز به لحاظ ارزشی حدود3‌درصد رشد کرده، درحالی که به لحاظ وزنی 13‌درصد کمتر از بهار سال‌گذشته اقلام غذایی و کشاورزی وارد کشور شده است.

این موضوع به دلیل افزایش قیمت جهانی کالاها به‌خصوص در جریان بحران اوکراین است و موجب‌شده کالاهای کمتر با قیمت بیشتر به کشور وارد شود. در این دوره ذرت‌دامی، گندم معمولی، برنج کامل سفید‌شده، دانه سویا، روغن دانه آفتابگردان و روغن گلرنگ عمده اقلامی بودند که در بهار امسال به ایران وارد شده‌اند، در مقابل هندوانه تازه، گوجه‌فرنگی زراعی تازه یا سردکرده، شیرخشک صنعتی از گاو، پسته با پوست تازه یا خشک و سیب تازه محصولاتی بودند که از مبدا ایران به کشورهای هدف صادر شدند. برمبنای تحلیل کارشناسان، عامل مسلط بر کاهش نمودار ارزش صادرات محصولات کشاورزی و غذایی، سهم منفی 9 واحد‌درصدی پسته‌‌‌‌‌ها با پوست تازه یا خشک بوده است. سهم این کالا از کل صادرات محصولات کشاورزی 8/ 3درصد بود.

اما نگاهی کلی به تجارت محصولات کشاورزی و غذایی در فصل نخست سال‌1401 نشان می‌دهد، حدود 7/ 7میلیون تن بالغ بر 6/ 4میلیارد دلار اقلام کشاورزی و غذایی بین ایران و سایر کشورها مبادله‌شده است. از این میزان 2/ 2میلیون تن به ارزش 1/ 1‌میلیارد دلار مربوط به صادرات و حدود 5/ 5میلیون تن به ارزش 5/ 3‌میلیارد دلار مربوط به واردات است. برآیند آمار موجود بیانگر آن است که تراز تجاری این محصولات نیز در بازه مورد بررسی، منفی 5/ 2میلیارد دلار بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال‌1400 حدود 239‌میلیون دلار تضعیف شده است. البته تراز تجاری ایران در این بخش همواره منفی بوده، اما میزان کسری تجاری متغیر بوده و گاهی واردات فاصله کمتری با صادرات داشته و گاهی بالعکس.

ترکیب صادرات و واردات بر اساس مقاصد

بررسی ترکیب مقاصد عمده صادراتی محصولات کشاورزی و غذایی در فصل نخست 1401 نشان می‌دهد عراق با سهم ارزشی حدود 38‌درصدی، بیشترین ارزش صادرات را به خود اختصاص داده است و پس از آن کشورهای امارات و افغانستان به ترتیب با سهم‌‌‌‌‌هایی حدود 12‌درصدی و 8‌درصدی قرار دارند. روندی که در مقایسه با بهار 1400 تغییر کرده است.  در بهار سال‌گذشته نسبت به بهار امسال سهم برخی کشورها با افزایش و برخی با افت همراه بوده است، به‌طوری‌که عراق بیشترین افزایش سهم ارزشی را با 4/ 5واحد‌درصد تجربه کرده است. درضمن صادرات به افغانستان بیشترین کاهش در سهم از ارزش صادرات محصولات کشاورزی و غذایی را داشته است. میزان افت صادرات به این کشور 8/ 2واحد‌درصد گزارش شده است.

با این تفاسیر در حال‌حاضر پنج کشور عراق، امارات، افغانستان، پاکستان و روسیه عمده‌‌‌‌‌ترین مقاصد صادرات کالاهای کشاورزی در فصل نخست 1401 بوده‌‌‌‌‌اند که نزدیک به 72‌درصد از ارزش کل صادرات این اقلام را در سه‌ماه سال‌جاری به خود اختصاص داده‌‌‌‌‌اند. در این دوره ارزش صادرات محصولات کشاورزی و غذایی به عراق حدود یک‌‌میلیون تن و به ارزش 412‌میلیون دلار بوده که از لحاظ ارزشی با افزایش 5/ 3‌درصدی همراه شده است. درمیان 5 مقصد عمده صادرات محصولات کشاورزی و غذایی، ارزش صادرات به کشورهای پاکستان و امارات به ترتیب با افزایش 19‌درصدی و 2/ 7درصدی همراه بوده؛ در مقابل صادرات به کشورهای افغانستان و روسیه به ترتیب حدود 33‌درصد و 23‌درصد افت کرده است.

اما کشورهایی که نقش مهم‌ترین مبادی وارداتی کالا را برای ایران در فصل نخست1401 بازی می‌کنند، امارات، ترکیه، هند، انگلستان و روسیه هستند.  براساس داده‌های موجود در این دوره واردات از مبدا امارات به ارزش حدود یک‌‌میلیارد دلار با سهم 29‌درصدی بوده است. بدین ترتیب این کشور در جایگاه نخست قرار دارد. از لحاظ وزنی نیز واردات از امارات حدود 2‌میلیون تن بوده است، پس از این کشور، ترکیه با 416‌میلیون دلار و هند با 300‌میلیون دلار به ترتیب در رده‌های دوم و سوم قرار گرفته‌‌‌‌‌اند. در میان 5 مبدا عمده وارداتی محصولات کشاورزی و غذایی، واردات از کشورهای هند با افزایش 48‌درصدی، امارات با افزایش 7‌درصد و ترکیه با افزایش 4‌درصدی همراه بوده است، در مقابل واردات از کشورهای روسیه و انگلستان به ترتیب حدود 14‌درصد و 4‌درصد افت کرده است.

روند تجارت

در بازه زمانی 1395 الی1400، ارزش صادرات کالاهای کشاورزی ایران به‌طور متوسط سالانه 2/ 3درصد افت کرده اما ارزش واردات این گروه کالاها به‌طور متوسط سالانه 16‌درصد رشد داشته است. در سال‌1400، ارزش صادرات این گروه از کالاها، با افت 7/ 14‌درصدی و ارزش واردات آنها با افزایش 6/ 57درصدی نسبت به سال1399 همراه بوده است. این ارقام در این سال‌به ترتیب به 3/ 5میلیارد دلار و 3/ 16میلیارد دلار رسیده است. از لحاظ وزنی نیز در این بازه، روند صعودی افزایش صادرات اقلام کشاورزی که از ابتدای سال‌1396 آغاز شده بود، در سال‌1400متوقف و به 5/ 8‌هزارتن رسید‌ که در مقایسه با سال‌1399 افت 7/ 3درصدی را تجربه کرده است. برخلاف صادرات، مقدار واردات اقلام کشاورزی در سال‌گذشته، 29‌درصد نسبت به سال‌1399 افزایش یافته و به 4/ 30‌هزارتن رسیده است. در فصل نخست 1401 نیز حدود 2/ 2‌هزارتن کالاهای کشاورزی به ارزش 1/ 1‌میلیارد دلار صادر و در مقابل 5/ 5‌هزارتن از این اقلام به ارزش 5/ 3‌میلیارد دلار واردشده است.

رشد میانگین قیمت کالاهای وارداتی

میانگین قیمت صادرات و واردات محصولات کشاورزی و غذایی در بهار1401 به ترتیب 497دلار به ازای هر تن و 638 دلار به ازای هر تن بوده است، در واقع قیمت کالاهایی که به کشور واردشده، به‌طور میانگین، حدود28‌درصد بیشتر از کالاهایی بوده که از کشور صادرشده است. مقایسه میانگین قیمت کالاهای صادراتی و وارداتی محصولات کشاورزی و غذایی در سه‌ماهه نخست 1401 با آمارهای متناظر در سه‌ماهه نخست سال‌1400، نشان می‌دهد، متوسط قیمت صادراتی و وارداتی به ترتیب کاهش 11‌دلار به ازای هر تن و افزایش 99دلار به ازای هر تن را تجربه کرده است.

عمده‌ترین کالاهای صادراتی

در نهایت برمبنای داده‌‌‌‌‌های گمرک ایران، درمیان 432 کد تعرفه صادراتی محصولات کشاورزی و غذایی در فصل نخست1401، حدود 44‌درصد از ارزش کل صادرات این گروه کالایی صرفا متعلق به 10‌ردیف تعرفه هشت رقمی بوده است. بدین ترتیب درمیان اقلام کشاورزی صادراتی ایران، ارزش صادرات هندوانه تازه حدود 133‌میلیون دلار بوده که با سهم 3/ 12درصدی بیشترین سهم از کل ارزش صادرات اقلام کشاورزی و غذایی کشور را در فصل نخست1401 به خود اختصاص داده است. متوسط قیمت هندوانه تازه نیز در این مدت، حدود 222 دلار به ازای هر تن است، پس از این محصول، صادرات گوجه‌فرنگی زراعی و شیرخشک صنعتی به ترتیب با سهم حدود 7‌درصدی و 5‌درصدی و به ارزش 4/ 75‌میلیون دلار و 6/ 54‌میلیون دلار قرار دارند. متوسط قیمت صادراتی این دو محصول در سه‌ماهه نخست 1401 نیز به ترتیب 448 دلار به ازای هر تن و 2554 دلار به ازای هر تن بوده است. 

داده‌‌‌‌‌های موجود نشان می‌دهد، در میان کلیه محصولات کشاورزی و غذایی صادرشده در فصل نخست1401 گروه «تمشک، توتک‌سیاه، توتک‌تمشکی، بی‌دانه و انگور فرنگی سیاه‌سفید»، بیشترین افزایش را از لحاظ ارزشی در مقایسه با سایر اقلام نسبت به بهار 1400 تجربه کرده‌اند. ارزش صادرات این محصولات در سه‌ماهه نخست 1401 حدود 2/ 44‌هزار دلار بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال‌قبل افزایش نسبتا قابل‌توجهی داشته است. میانگین قیمت این کالا نیز در این مدت 2‌هزار و 140 دلار به ازای هرتن بوده که در مقایسه با فصل نخست1400 حدود 68‌درصد کاهش یافته است، پس از این محصول، «پوست و اجزای پرندگان» و «کتیرا»، در رده‌‌‌‌‌های بعدی قرار دارند که به ترتیب در مقایسه با سه‌ماهه نخست1400 رشد حدود 1200‌برابری و 519برابری را تجربه کرده‌‌‌‌‌اند. ارزش صادرات این دو محصول در سه‌ماهه نخست 1401 به ترتیب 4/ 36‌میلیون دلار و 8/ 76‌میلیون دلار بوده است.

10 کالای کشاورزی و غذایی که بیشترین افت را از لحاظ ارزشی در سه‌ماهه نخست1401 نسبت به سه‌ماهه نخست1400 تجربه کرده‌‌‌‌‌اند، نشان می‌دهد درمیان اقلام کشاورزی و غذایی صادرشده، ارزش صادرات آب آناناس تلغیظ‌شده، سایر انگورهای خشک‌کرده و سایر شاخ و برگ، برگ، شاخه‌‌‌‌‌های کوچک و سایر اجزای نبات بدون گل و..، با افت حدود 100‌درصدی در بهار1401 بیشترین کاهش را در مقایسه با بهار1400، تجربه کرده‌اند. بدین ترتیب سهم این سه کالا از کل ارزش صادرات کالاهای کشاورزی و غذایی بسیار ناچیز بوده است. نکته قابل‌توجه اینکه درمیان این اقلام، از ابتدای سال‌جاری، صادرات دو کالای دانه سویا تراریخته و سایر دانه‌‌‌‌‌ها و میوه‌‌‌‌‌های روغنی ممنوع بوده است؛ این درحالی است که عوارض صادرات سایر کالاها در سال‌جاری صفر است.

صادرات محصولات کشاورزی و غذایی در سه‌ماهه نخست 1401 با افتی 3/ 11‌درصدی نسبت به سه‌ماهه نخست 1400 همراه بوده‌‌‌‌‌اند. عامل مسلط بر کاهش نمودار ارزش صادرات محصولات کشاورزی و غذایی، سهم منفی 9واحد‌درصدی پسته‌ها با پوست تازه یا خشک بوده است. سهم این کالا از کل صادرات محصولات کشاورزی 8/ 3‌درصد بود. براساس داده‌های موجود سهم این کالا نسبت به مدت مشابه سال‌قبل 73‌درصد افت کرده است، پس از این پسته با پوست تازه یا خشک، سیب تازه و مغز پسته تازه به ترتیب با سهم منفی 5/ 2واحد‌درصد و منفی 2‌واحد‌درصد، بیشترین سهم در کاهش اقلام کشاورزی و غذایی را در این مدت داشته‌‌‌‌‌اند.

عمده‌ترین کالاهای وارداتی

در فصل نخست سال‌جاری 10 کالای عمده وارداتی محصولات کشاورزی و غذایی ارزشی بالغ بر 3‌میلیارد دلار داشته که حدود 85‌درصد از ارزش کل واردات این محصولات در این مدت را تشکیل می‌دهد. درمیان اقلام وارداتی ذکر شده، ارزش واردات ذرت دامی حدود 637‌میلیون دلار بوده که سهم حدود 18‌درصدی داشته است، یعنی بیشترین سهم از ارزش کل واردات محصولات کشاورزی و غذایی را در فصل نخست 1401 به خود اختصاص داده است. متوسط قیمت واردات این محصول در 3‌ماهه نخست1401 حدود 381دلار به ازای هر تن بوده است، پس از این محصول، واردات گندم معمولی و برنج کامل سفید‌شده صیقلی یا براق شده با سهم 6/ 17‌درصد (حدود 621‌میلیون دلار) و 13‌درصد (459‌میلیون دلار) قرار دارند. متوسط قیمت واردات این دو محصول در فصل نخست 1401 به ترتیب 406دلار به ازای هر تن و 888 دلار به ازای هر تن است.

در میان کلیه محصولات کشاورزی و غذایی واردشده در فصل نخست1401، گیاه غازیانی به استثنای بذر آن، بیشترین افزایش را از لحاظ ارزشی در مقایسه با سایر اقلام این گروه نسبت به سه‌ماهه نخست1400 داراست. در سه‌ماهه نخست سال‌جاری ارزش واردات این محصول 123‌هزار دلار و میانگین قیمت این محصول نیز 2‌هزار و 126 دلار به ازای هر تن بوده است. ارزش واردات این محصول در فصل نخست1401 در مقایسه با مدت مشابه سال‌قبل بیش از 38‌برابر شده است، پس از این محصول، سایر تغلیظ‌شده‌‌‌‌‌های پروتئینی و تخم دانه کدو، در مقایسه با سه‌ماهه نخست سال‌گذشته رشد حدود 35 برابری و 17 برابری را تجربه کرده‌‌‌‌‌اند. ارزش صادرات دو محصول ذکر شده در سه‌ماهه نخست 1401 به ترتیب 282‌هزار دلار و 3/ 8میلیون دلار بوده است.

بررسی کالای کشاورزی و غذایی وارداتی که بیشترین افت از لحاظ ارزشی در سه‌ماهه نخست1401 را نسبت به سه‌ماهه1400 تجربه کرده‌‌‌‌‌اند، نشان می‌دهد درمیان اقلام کشاورزی و غذایی واردشده، ارزش واردات برنج نیمه‌ سفیدشده، چای سیاه و روغن خام سویا به ترتیب 99‌درصد، 91‌درصد و 90‌درصد افت کرده است. در مورد واردات این اقلام در مقایسه با بهار 1400 بیشترین کاهش گزارش شده است. بدین ترتیب سهم این سه کالا از کل ارزش واردات کالاهای کشاورزی و غذایی کمتر از یک‌درصد بوده است. آمار موجود همچنین نشان می‌دهد، در فصل نخست1401، واردات برخی از کالاها در مقایسه با مدت زمان مشابه سال‌1400 به صفر رسیده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به روغن خام ذرت، تخم‌مرغ نطفه‌‌‌‌‌دار، جوجه یک‌روزه گوشتی و لوبیا سویا اشاره کرد که ارزش واردات آنها در سه‌ماهه نخست 1400 به ترتیب 2/ 2میلیون دلار، 9/ 1‌میلیون دلار و 4/ 1میلیون دلار بوده، اما در سه‌ماهه نخست 1401 این مقادیر به صفر رسیده است.  

واردات محصولات کشاورزی و غذایی در سه‌ماهه نخست سال‌جاری با افزایش 3‌درصدی نسبت به سه‌ماهه نخست سال‌گذشته همراه بوده است. عامل مسلط بر افزایش واردات محصولات کشاورزی و غذایی، سهم حدود 13‌واحد‌درصدی برنج کامل سفیدشده صیقلی یا براق شده و 11واحد‌درصدی گندم معمولی بوده که به ترتیب سهم حدود 13‌درصدی و 18‌درصدی از کل واردات این اقلام در سه‌ماهه نخست 1401 را به خود اختصاص داده‌‌‌‌‌اند، پس از این کالاها چای سیاه در بسته‌‌‌‌‌بندی غیرخرده‌فروشی و گوشت مرغ و خروس به ترتیب با سهم 85/ 0 واحد‌درصد و 6/ 0واحد‌درصد، بیشترین سهم در افزایش واردات اقلام کشاورزی و غذایی را در این مدت داشته‌‌‌‌‌اند.