تلاش‌ها برای مهار بیابانزایی در ایران از نیم قرن گذشته آغاز شده است. دهه 20، آغاز مبارزه با گسترش بیابان در ایران است که به سبزوار و خوزستان بازمی‌گردد.
به گزارش ، وقایع اتفاقیه نوشت: آمارها نشان می‌دهد حدود 80 درصد از کل سرزمین ایران از آب‌وهوای خشک و نیمه‌خشک برخوردار است و همین موضوع باعث می‌شود این مناطق در معرض خطر فرایند پیشروی بیابان‌ها قرار گیرد. کارشناسان مختلف در حوزه محیط‌زیست راهکارهای زیادی برای مقابله با بیابانزایی در ایران ارائه داده‌اند؛ راهکاری‌هایی که در سال‌های اخیر یا با بی‌توجهی از سوی مسئولان همراه بوده یا به‌دلیل هزینه‌های سنگین، هیچگاه به سرانجام نرسیده است. سرعت تخریب زمین‌های قابل کشت، بسیار افزایش یافته و 30 تا 35 برابر نرخ تاریخی برآورد شده است. درواقع زندگی بیش از 250 میلیون نفر به‌طور مستقیم تحت‌تأثیر بیابانزایی قرار دارد و حدود یک میلیارد نفر در بیش از صد کشور جهان در معرض خطر هستند. بحران خشکسالی در قاره آفریقا در اواخر دهه 70 میلادی، موجب تنش و قحطی زیادی شد و درپی این وضع در سال 1992، سران کشورهای جهان در ریودوژانیرو در آرژانتین جمع شدند و تصمیم گرفتند که پدیده تخریب سرزمین یا بیابانزایی به‌عنوان یک معضل جهانی مطرح شود. خبرگزاری جمهوری‌اسلامی در میزگردی با حضور غلامرضا زهتابیان، استاد دانشکده منابع طبیعی و رئیس مرکز تحقیقات بین‌المللی بیابان؛ علی‌محمد طهماسبی‌بیرگانی، استاد و رئیس گروه مطالعات دفتر امور بیابان‌ها در سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور و حسن احمدی، استاد پیشکسوت دانشکده منابع طبیعی و عضو پیوسته فرهنگستان علوم ایران، موضوع بیابانزایی در ایران را بررسی کرده است.
ایران پیشرو در زمینه مقابله با بیابانزایی
در زمینــــه مقــــــابله با بیـــــــابان‌زایـــــی علی‌محمد طهماسبی‌بیرگانی، رئیس گروه مطالعات و دبیر کمیته فنی دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری می‌گوید: از سال 1374 که این کنوانسیون به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، ایران به‌عنوان سومین کشور به این کنوانسیون پیوست و به‌تدریج نوع فعالیت‌ها تغییر کرد.
او با بیان این توضیح که کشورمان کار روی مقابله با بیابانزایی را از اواخر دهه 30 و اوایل دهه 40 آغاز کرد؛ هرچند فاقد ادبیات امروزی بود و به‌تدریج تکامل یافت، ادامه داد: ایران از لحاظ اجرایی و عملیاتی مقابله با بیابانزایی، نه الزاما از نظر تحقیقات یا مطالعات، جزء کشورهای پیشرو است و در زمینه اجرا در کنار دو کشور چین و ترکیه حرفی برای گفتن دارد.
به گفته طهماسبی، بر‌این‌اساس از سال 1375 به سراغ اقدامات برنامه‌محور حرکت کردیم و در این راه تلاش کردیم تا سایر دستگاه‌ها نیز با ما همراه شوند زیرا مسئله بسیار مهمی است.
بیابانزایی فقط تخریب پوشش گیاهی نیست بلکه تخریب منابع آبی، خاک و تغییر کاربری را نیز به همراه دارد، ازاین‌رو در قالب کنوانسیون جهانی مقابله با بیابانزایی، برنامه اقدام ملی در کشور تهیه شد که یک‌سری مشکلات داشته که همسو‌کردن این برنامه ملی در دستور کار قرار گرفته است.
طهماسبی تأکید کرد: می‌توان از محیط‌های بیابانی بهره‌برداری کرد اما نوع بهره‌برداری باید تعریف شود که متأسفانه فکر می‌کنیم بهره‌برداری از سرزمین فقط بهره‌برداری مستقیم است، درحالی‌که این‌طور نیست؛ البته باید مدنظر داشته باشیم که تمام این موارد به اقتصاد یک کشور برمی‌گردد، به‌عنوان مثال خروج ایالات متحده از معاهده پاریس، درواقع به‌نوعی چالش بین اقتصاد و محیط‌زیست است.
وی ادامه داد: کشور ما هم از این قاعده مستثنا نیست، این اقتصاد است که می‌خواهد سرزمین را مدیریت کند و از طرف دیگر سرزمین می‌خواهد اقتصاد را مدیریت کند، درحالی‌که می‌توانیم با بهره‌برداری غیر‌مستقیم مانند توسعه صنعت اکوتوریسم هم روند تخریب را کند کنیم و هم اقتصاد را رونق دهیم.
فرسایش آبی و خاکی در کمین استان‌های مختلف کشور
او در پاسخ به این پرسش که کدام‌یک از استان‌ها بیشتر در معرض تهدید بیابانزایی هستند، گفت: حدودا 120 میلیون هکتار از مساحت یک میلیون و 600 متر مربعی ایران تحت‌تأثیر تخریب است؛ حدود 80 تا 90 میلیون هکتار تحت‌تأثیر فرسایش آبی و 24 میلیون هکتار تحت‌تأثیر فرسایش بادی است و 2,5 میلیارد تن در سال خاک تخریب می‌شود.
احمدی گفت: در مناطق نیمه‌خشک بیشتر فرسایش بادی است؛ جایی که بارش بیش از 300 میلی‌متر است، مانند حوزه سفید‌رود که استان‌های زنجان، آذربایجان غربی، همدان و کردستان را دربرگرفته و سالانه 260 میلیون تن رسوب پشت سدهای ما قرار می‌گیرد. فرسایش بادی و گردوغبار در مناطق خشک و نیمه‌خشک بیشتر دیده می‌شود.
سدسازی با این عظمت در هیچ جای دنیا وجود ندارد
احمدی هم سدسازی‌های غیرکارشناسی را از عوامل گسترش بیابان در کشور عنوان کرد و با اشاره به عضویت 15 نهاد در کمیته ملی مقابله با بیابانزایی گفت: مدیریت این کمیته را وزارت جهاد کشاورزی برعهده دارد و وزارت نیرو نیز عضو آن است.
با این وجود، می‌بینیم که وزارت نیرو در مواردی مسبب تخریب سرزمین است؛ مثلا سدسازی در هیچ جا به این عظمت وجود ندارد. عضو پیوسته فرهنگستان علوم و نویسنده کتاب «فرهنگ مرتع و آبخیزداری» با اشاره به بروز گردوغبار در بسیاری از استان‌های کشور گفت: ترکیه 15 سد روی رودهای دجله و فرات زده است که همین باعث شده دو میلیون هکتار از اراضی کشاورزی عراق قابل‌استفاده نباشد. به‌همین‌دلیل، 80 تا 85 درصد از منابع گردوغبار از خارج از کشور و 15 درصد داخلی است.
احمدی با اشاره به اینکه سدسازی باید با کارشناسی انجام شود، گفت: سدها مشکلات زیادی ایجاد می‌کنند، مثلا سد کرج باعث شده منطقه شهریار امروز با مشکلات زیادی روبه‌رو شود یا دریاچه ارومیه که به‌دلیل سدهای فراوان به این وضع افتاده است. عملکرد ایران در مبارزه با بیابانزایی مقابله‌ای است
طهماسبی، رئیس گروه مطالعات و دبیر کمیته فنی دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با بیان اینکه مباحث خدمات اکوسیستمی بحث جدیدی در دنیاست، گفت: به‌عنوان مثال باید ببینیم از پوشش گیاهی فقط علوفه دام مدنظر است یا ترسیب کربن، تلطیف هوا و اکسیژن‌رسانی هم جزء خدمات به حساب می‌آیند.
وی افزود: تاکنون عملکرد ما مقابله‌ای بوده و زیاد به بحث پیشگیری و اصلاح نپرداخته‌ایم، درواقع فرصت این کار پیش نیامده است، چون روند تخریب و تعادل بین تخریب و اقدام بسیار فاصله دارد.
یعنی زمانی که مکانی یا منطقه‌ای دچار بحران می‌شود، عملیات اجرایی را در آن آغاز می‌کنیم، درحالی‌که در این روند پیشگیری، اصلاح و احیا در کنار هم قرار گرفته‌اند اما در کشور ما آمارهای احیا بالاست که نشان می‌دهد وضع ما خوب نیست.
اجرای 7,2 میلیون هکتار عملیات اجرایی مقابله با بیابانزایی
طهماسبی در پاسخ به پرسشی درباره عملیات اجرایی در کشور درباره مقابله با بیابانزایی گفت: از ابتدای کار در کشور تاکنون، 7,2 میلیون هکتار عملیات اجرایی مقابله با بیابانزایی در کشور انجام شد که از این میزان 2,2 میلیون هکتار نهالکاری، 4,7 میلیون هکتار بذرپاشی و نهالکاری، 240 هزار هکتار مالچ‌پاشی با استفاده از مالچ‌های نفتی، 26 هزار کیلومتر نصب بادشکن زنده و غیر‌زنده و 122 هزار هکتار عملیات مدیریت روان‌آب‌ها انجام شده که تمام اینها با تأکید بر توسعه پوشش گیاهی بوده است.
وی اظهار کرد: همچنین حدود هشت میلیون هکتار عملیات نرم‌افزاری مطالعاتی انجام داده‌ایم که پایه‌ای برای عملیات اجرایی شدند. رئیس گروه مطالعات و دبیر کمیته فنی دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، همچنین اثربخشی تلاش‌ها برای مقابله با بیابانزایی را در گروی پیگیری همزمان دو رویکرد دانست که همسوسازی و همگامی دستگاه‌های اجرایی با یکدیگر از یک سو و مشارکت مردم و اطلاع‌رسانی به آنها از دیگر سو است.
