وَ اَمّا حَقّ الْجَارِ فَحِفْظُهُ غَائِباً وَ کَرَامَتُهُ شَاهِداً وَ نُصْرَتُهُ وَ مَعُونَتُهُ فِی الْحَالَیْنِ جَمِیعاً

32. وَ أَمّا حَقّ الصّاحِبِ فَأَنْ تَصْحَبَهُ بِالْفَضْلِ مَا وَجَدْتَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ إِلّا فَلَا أَقَلّ مِنَ الْإِنْصَافِ وَ أَنْ تُکْرِمَهُ کَمَا یُکْرِمُکَ وَ تَحْفَظَهُ کَمَا یَحْفَظُکَ وَ لَا یَسْبِقَکَ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ إِلَى مَکْرُمَةٍ فَإِنْ سَبَقَکَ کَافَأْتَهُ وَ لَا تُقَصّرَ بِهِ عَمّا یَسْتَحِقّ مِنَ الْمَوَدّةِ تُلْزِمُ نَفْسَکَ نَصِیحَتَهُ وَ حِیَاطَتَهُ وَ مُعَاضَدَتَهُ عَلَى طَاعَةِ رَبّهِ وَ مَعُونَتَهُ عَلَى نَفْسِهِ فِیمَا لَا یَهُمّ بِهِ مِنْ مَعْصِیَةِ رَبّهِ ثُمّ تَکُونُ عَلَیْهِ رَحْمَةً وَ لَا تَکُونُ عَلَیْهِ عَذَاباً وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

32. و اما حق هم صحبت این است که چندان که راهى مى یابى و توانى با احسان با او هم صحبتى کنى وگرنه دست کم به انصاف با او رفتار کنى و او را به اندازه اى که گرامى ات مى دارد، ارجمند شمارى و همان گونه که تو را نگه مى دارد نگاهش دارى، و در هیچ گرامیداشتى در میانه شما بر تو پیشى نجوید و اگر پیشدستى کرد، جبرانش کنى و تا آنجا که شایستگى دارد در دوستى او کوتاهى نورزى. خود را بر آن دارى که خیرخواه و نگهدار و یاور او در فرمانبردارى پروردگارش، و کمک او به خویشتن در اینکه نافرمانى پروردگارش نکند، باشى. سپس (باید بر او) رحمتى باشى نه زحمتى. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

33. وَ أَمّا حَقّ الشّرِیکِ فَإِنْ غَابَ کَفَیْتَهُ وَ إِنْ حَضَرَ سَاوَیْتَهُ وَ لَا تَعْزِمْ عَلَى حُکْمِکَ دُونَ حُکْمِهِ وَ لَا تَعْمَلْ بِرَأْیِکَ دُونَ مُنَاظَرَتِهِ وَ تَحْفَظُ عَلَیْهِ مَالَهُ وَ تَنْفِی عَنْهُ خِیَانَتَهُ فِیمَا عَزّ أَوْ هَانَ فَإِنّهُ بَلَغَنَا أَنّ یَدَ اللّهِ عَلَى الشّرِیکَیْنِ مَا لَمْ یَتَخَاوَنَا وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

33. و اما حق شریک این است که اگر غایب باشد کار او را خود کفایت کنى و اگر حاضر باشد با او برادرانه کار کنى و سرِ خود بدون توجه به رأى و صوابدید او تصمیم نگیرى و به تصمیم خود بدون رایزنى با او عمل نکنى و مالش را برایش نگهدارى و کم یا بیش در آن خیانت نورزى، چه به ما رسیده است: «تا دو شریک به یکدیگر خیانت نکرده اند، دست خدا بر سر ایشان است». و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

34. وَ أَمّا حَقّ الْمَالِ فَأَنْ لَا تَأْخُذَهُ إِلّا مِنْ حِلّهِ وَ لَا تُنْفِقَهُ إِلّا فِی حِلّهِ وَ لَا تُحَرّفَهُ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ لَا تَصْرِفَهُ عَنْ حَقَائِقِهِ وَ لَا تَجْعَلَهُ إِذَا کَانَ مِنَ اللّهِ إِلّا إِلَیْهِ وَ سَبَباً إِلَى اللّهِ وَ لَا تُؤْثِرَ بِهِ عَلَى نَفْسِکَ مَنْ لَعَلّهُ لَا یَحْمَدُکَ وَ بِالْحَرِیّ أَنْ لَا یُحْسِنَ خِلَافَتَهُ فِی تَرِکَتِکَ وَ لَا یَعْمَلَ فِیهِ بِطَاعَةِ رَبّکَ فَتَکُونَ مُعِیناً لَهُ عَلَى ذَلِکَ أَوْ بِمَا أَحْدَثَ فِی مَالِکَ أَحْسَنَ نَظَراً لِنَفْسِهِ فَیَعْمَلَ بِطَاعَةِ رَبّهِ فَیَذْهَبَ بِالْغَنِیمَةِ وَ تَبُوءَ بِالْإِثْمِ وَ الْحَسْرَةِ وَ النّدَامَةِ مَعَ التّبِعَةِ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

34. و اما حق دارایى این است که آن را جز از راه حلال به دست نیاورى و جز به راه حلالش صرف نکنى و آن را بیجا خرج نکنى و از راههاى درستش به نادرست منتقل نسازى و چون خداوندش داده است جز در راه خدا و آنچه وسیله نزدیکى به خداست قرارش ندهى و در صورتى که خود بدان نیاز دارى به کسى که بسا از تو سپاسگزارى (هم) نکند (بیهوده اش) ندهى، و سزاست که آن را به بهاى ترک طاعت پروردگارت، پس از خود، به میراث ننهى که به وارث کمک کرده باشى تا در راه طاعت پروردگارش بهتر از تو آن مال را به مصرف رساند و بهره نهایى آن را ببرد و بار گناه و افسوس و پشیمانى با پیامدهایش بر دوش تو بماند. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خداوند.)

35. وَ أَمّا حَقّ الْغَرِیمِ الطّالِبِ لَکَ فَإِنْ کُنْتَ مُوسِراً أَوْفَیْتَهُ وَ کَفَیْتَهُ وَ أَغْنَیْتَهُ وَ لَمْ تَرْدُدْهُ وَ تَمْطُلْهُ فَإِنّ رَسُولَ اللّهِ (ص) قَالَ مَطْلُ الْغَنِیّ ظُلْمٌ وَ إِنْ کُنْتَ مُعْسِراً أَرْضَیْتَهُ بِحُسْنِ الْقَوْلِ وَ طَلَبْتَ إِلَیْهِ طَلَباً جَمِیلًا وَ رَدَدْتَهُ عَنْ نَفْسِکَ رَدّاً لَطِیفاً وَ لَمْ تَجْمَعْ عَلَیْهِ ذَهَابَ مَالِهِ وَ سُوءَ مُعَامَلَتِهِ فَإِنّ ذَلِکَ لُؤْمٌ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

35. اما حق بستانکارى که طلبش را از تو بخواهد این است که اگر مال دارى به او بپردازى و کارش را به راه اندازى و بى نیازش کنى و او را سر ندوانى و از امروز به فردایش نکشانى؛ زیرا پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) فرمود: «تأخیر اداى دین از جانب توانگر ستم است»، و اگر تنگدستى، وى را به خوش گفتارى خرسند سازى و از او به نیکى مهلت خواهى و او را به لطف و خوشى از خود برگردانى و با بردن مالش، بد رفتارى بدو را نیز میفزاى که این پستى است. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

36. وَ أَمّا حَقّ الْخَلِیطِ فَأَنْ لَا تَغُرّهُ وَ لَا تَغُشّهُ وَ لَا تَکْذِبَهُ وَ لَا تُغْفِلَهُ وَ لَا تَخْدَعَهُ وَ لَا تَعْمَلَ فِی انْتِقَاضِهِ عَمَلَ الْعَدُوّ الّذِی لَا یَبْقَى عَلَى صَاحِبِهِ وَ إِنِ اطْمَأَنّ إِلَیْکَ اسْتَقْصَیْتَ لَهُ عَلَى نَفْسِکَ وَ عَلِمْتَ أَنّ غَبْنَ الْمُسْتَرْسِلِ رِبًا وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

36. اما حق معاشر تو⁽⁸⁾ این است که او را نفریبى و با وى دغلى در کار نیارى و به او دروغ نگویى و غافلش نسازى و نیرنگش نزنى و چون دشمنى که ملاحظه طرف خود را نمى کند به کارشکنى او نپردازى و اگر به تو اطمینان کرد تا آنجا که توانى برایش بکوشى و بدانى که مغبون کردن کسى که (به تو) اعتماد کرده مانند ربا خوردن است. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

37. وَ أَمّا حَقّ الْخَصْمِ الْمُدّعِی عَلَیْکَ فَإِنْ کَانَ مَا یَدّعِی عَلَیْکَ حَقّاً لَمْ تَنْفَسِخْ فِی حُجّتِهِ وَ لَمْ تَعْمَلْ فِی إِبْطَالِ دَعْوَتِهِ وَ کُنْتَ خَصْمَ نَفْسِکَ لَهُ وَ الْحَاکِمَ عَلَیْهَا وَ الشّاهِدَ لَهُ بِحَقّهِ دُونَ شَهَادَةِ الشّهُودِ فَإِنّ ذَلِکَ حَقّ اللّهِ عَلَیْکَ وَ إِنْ کَانَ مَا یَدّعِیهِ بَاطِلًا رَفَقْتَ بِهِ وَ رَوّعْتَهُ وَ نَاشَدْتَهُ بِدِینِهِ وَ کَسَرْتَ حِدّتَهُ عَنْکَ بِذِکْرِ اللّهِ وَ أَلْقَیْتَ حَشْوَ الْکَلَامِ وَ لَغْطَهُ الّذِی لَا یَرُدّ عَنْکَ عَادِیَةَ عَدُوّکَ بَلْ تَبُوءُ بِإِثْمِهِ وَ بِهِ یَشْحَذُ عَلَیْکَ سَیْفَ عَدَاوَتِهِ لِأَنّ لَفْظَةَ السّوْءِ تَبْعَثُ الشّرّ وَ الْخَیْرُ مَقْمَعَةٌ لِلشّرّ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

37. اما حق طرفى که مدعى توست این است که اگر در آنچه ادعا مى کند او را بر تو حقى است دلیلش را نشکنى و واخواهى او را باطل نسازى و به سود او با خود طرف شوى (کلاهت را قاضى کنى) و بر ضد خود حکم کنى و بى گواهى گواهان، خودت، گواه حق او باشى؛ زیرا این حق خدا بر توست، و اگر آنچه ادعا مى کند باطل است با او نرمى کنى، و بیمش (از خدا) دهى و به دینش سوگند دهى (و بخواهى که دین را مراعات کند) و با یادآورى از خدا تندى او را بکاهى و (خود) دست از پرگویى و نارواگویى بکشى (که این دو) دشمنت را از تو دور نسازد بلکه تو را به گناه او گرفتار سازد و تیغ دشمنى اش را بر تو تیز کند؛ چه نارواگویى شر به بار آرد و خوشگویى ریشه شر را براندازد. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خداوند.)

38. وَ أَمّا حَقّ الْخَصْمِ الْمُدّعَى عَلَیْهِ فَإِنْ کَانَ مَا تَدّعِیهِ حَقّاً أَجْمَلْتَ فِی مُقَاوَلَتِهِ بِمَخْرَجِ الدّعْوَى فَإِنّ لِلدّعْوَى غِلْظَةً فِی سَمْعِ الْمُدّعَى عَلَیْهِ وَ قَصَدْتَ قَصْدَ حُجّتِکَ بِالرّفْقِ وَ أَمْهَلِ الْمُهْلَةِ وَ أَبْیَنِ الْبَیَانِ وَ أَلْطَفِ اللّطْفِ وَ لَمْ تَتَشَاغَلْ عَنْ حُجّتِکَ بِمُنَازَعَتِهِ بِالْقِیلِ وَ الْقَالِ فَتَذْهَبَ عَنْکَ حُجّتُکَ وَ لَا یَکُونَ لَکَ فِی ذَلِکَ دَرَکٌ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

38. و اما حق طرفى که تو بر او ادعایى دارى این است که اگر آنچه ادعا مى کنى حق توست در گفت و گو براى بیان مدعا (و در مطالبه خود از او) لطیف و آرام باشى؛ چه شنیدن ادعا (از خواهان) بر گوش خوانده، دشوار و گران مى آید، و دلیل خود را با نرمى به او بفهمانى و به او مهلت دهى و بیانى روشن و لطیفترین نرمشها را به کار گیرى و کشمکش او با بگو مگوى خود، تو را از دلیل آوردنت باز ندارد چندان که دلیلت از دستت برود و نتوانى جبرانش کنى و به جایى برسى. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

39. وَ أَمّا حَقّ الْمُسْتَشِیرِ فَإِنْ حَضَرَکَ لَهُ وَجْهُ رَأْیٍ جَهَدْتَ لَهُ فِی النّصِیحَةِ وَ أَشَرْتَ عَلَیْهِ بِمَا تَعْلَمُ أَنّکَ لَوْ کُنْتَ مَکَانَهُ عَمِلْتَ بِهِ وَ ذَلِکَ لِیَکُنْ مِنْکَ فِی رَحْمَةٍ وَ لِینٍ فَإِنّ اللّینَ یُؤْنِسُ الْوَحْشَةَ وَ إِنّ الْغِلَظَ یُوحِشُ مَوْضِعَ الْأُنْسِ وَ إِنْ لَمْ یَحْضُرْکَ لَهُ رَأْیٌ وَ عَرَفْتَ لَهُ مَنْ تَثِقُ بِرَأْیِهِ وَ تَرْضَى بِهِ لِنَفْسِکَ دَلَلْتَهُ عَلَیْهِ وَ أَرْشَدْتَهُ إِلَیْهِ فَکُنْتَ لَمْ تَأْلُهُ خَیْراً وَ لَمْ تَدّخِرْهُ نُصْحاً وَ لَا حَوْلَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

39. و اما حق کسى که از تو رایزنى خواهد (و چاره جوید) این است که اگر رأى درستى به خاطرت رسید در نصیحت (و خیراندیشى) براى او بکوشى و هر چه مى دانى به مشورتش بفهمانى و بگویى که اگر تو به جاى او بودى چنان مى کردى و این از آن روست که او از سوى تو مهربانى و نرمى بیند؛ زیرا نرمش رمندگى را از میانه بردارد و سختگیرى به جاى همدلى، رمندگى آرد. و اگر در کار او نظرى بر خاطرت نگذرد ولى دیگرى را بشناسى که به رأى او اعتماد دارى و او را براى رایزنى خودت مى پسندى وى را به او معرفى و رهنمایى کنى، و در حق او کوتاهى نورزى و از خیراندیشى برایش فروگذار نکنى. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

40. وَ أَمّا حَقّ الْمُشِیرِ عَلَیْکَ فَلَا تَتّهِمْهُ فِیمَا لَا یُوَافِقُکَ عَلَیْهِ مِنْ رَأْیِهِ إِذَا أَشَارَ عَلَیْکَ فَإِنّمَا هِیَ الآْرَاءُ وَ تَصَرّفُ النّاسِ فِیهَا وَ اخْتِلَافُهُمْ فَکُنْ عَلَیْهِ فِی رَأْیِهِ بِالْخِیَارِ إِذَا اتّهَمْتَ رَأْیَهُ فَأَمّا تُهَمَتُهُ فَلَا تَجُوزُ لَکَ إِذَا کَانَ عِنْدَکَ مِمّنْ یَسْتَحِقّ الْمُشَاوَرَةَ وَ لَا تَدَعْ شُکْرَهُ عَلَى مَا بَدَا لَکَ مِنْ إِشْخَاصِ رَأْیِهِ وَ حُسْنِ وَجْهِ مَشُورَتِهِ فَإِذَا وَافَقَکَ حَمِدْتَ اللّهَ وَ قَبِلْتَ ذَلِکَ مِنْ أَخِیکَ بِالشّکْرِ وَ الْإِرْصَادِ بِالْمُکَافَأَةِ فِی مِثْلِهَا إِنْ فَزِعَ إِلَیْکَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

40. و اما حق کسى که تو از او رایزنى خواهى (و چاره جویى) این است که او را در نظر ناموافقى که بر سبیل مشورت به تو دهد متهم نکنى؛ زیرا مردم در زمینه آراء متفاوتند و نظرهاى مختلف دارند. و اگر به رأى او بدگمانى مختارى، اما متهم ساختن او که به دیده تو شایسته رایزنى بوده است بر تو روا نیست و نیز از آنجا که نظر خود را به خوبى به تو ارائه کرده و به نیکویى مشورت داده سپاسگزارى از او را فرو مگذار. و اگر نظرى موافق خواست تو داد خدا را سپاس دار و آن رأى را با سپاسمندى از برادرت بپذیر و منتظر فرصتى باش که اگر او از تو مشورتى خواهد و چاره اى جوید همان گونه به او پاداش دهى. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)