ابوجعفر محمّد بن حسین بن أبی الخطّاب، معروف به «زیّات همدانی»، از اعیان و بزرگان شیعه و از اصحاب امام جواد، هادی و عسکری علیهم السلام ، نامش زید و کنیه اش ابوجعفر و کنیه جدش ابوالخطّاب است. از لقب «زیّات» به دست می آید که وی در شهر خود، همدان، روغن فروشی می کرده و ماندگاری این لقب، احتمالاً ناشی از آن است که وی این شغل را در کنار فراگیری دانش، از وقتی که وارد کوفه شد نیز حفظ کرده است. محل ولادت او همدان بود، ولی از تاریخ ولادت او اطلاع دقیقی در دست نیست، اما از روایات او ظاهر می شود که میزان عمرش بیش از نود سال بوده است. از این رو، با توجه به اینکه وفات او به تصریح نجاشی و دیگران، در سال 262 قمری (در کوفه) اتفاق افتاده، چنین گمان می رود که تولد او تقریبا در سال 172 هجری روی داده است. بنابراین، روایت کشّی مبنی بر اینکه وی ابوحمزه ثمالی (م 150 ه) را ملاقات کرده، خالی از ضعف نیست. چنان که روایت او بدون واسطه از محمّد بن مسلم (م 150 ه)، که در تهذیب شیخ طوسی آمده، خالی از اشکال نمی باشد؛ زیرا وی آن ها را درک نکرده است.
از بستگان او، خواهرزاده اش، ابوالعباس محمّد بن جعفر رزّاز (م 313 ق)، فردی پرکار و کثیرالحدیث بود. در میان خانواده او، تنها می توان پدرش را در منابع معتبر ردیابی کرد که ظاهرا در تربیت او و حیات علمی اش نقش بسزایی داشته است. نام پدرش حسین بن ابی الخطّاب است که در سال 140 ه. متولد شد و از بزرگان قم به شمار می آمد. اهل قم پدرش را با همین اسم می خوانند، ولی دیگران او را حسین بن خطّاب (بدون کنیه) ذکر می کنند. گفتنی است این ابوالخطاب غیر از ابوالخطّاب محمّد بن ابی زینب مقلاص است که مورد نفرین امام صادق علیه السلام قرار گرفت. همچنین پدر بزرگ او، ابوالخطّاب نیز از چهره های علمی بود. کشّی در کتاب خود، رجال این خانواده را ستوده است. نجاشی درباره صاحب ترجمه گفته است: «زیّات همدانی از راویان مورد اعتمادی است که در روایات او هیچ مناقشه ای نیست و از جایگاه والایی برخوردار بوده و دارای تصنیفات خوبی است.»
برخی از استادان او وهیب بن حفص، حمّاد بن عیسی، حنان بن سدیر و مسعده بن زیاد هستند. از جمله شاگردان او، عبدالله بن جعفر حمیری، محمّد بن علی بن محبوب، احمد بن ادریس، ابوالعبّاس محمّد بن جعفر رزّاز و محمّد بن یحیی العطّار هستند. از نوشته های او معلوم می شود که وی بیشتر در علم کلام و حدیث، تخصص داشته است.
نجاشی کتاب های التوحید، المعرفة و البداء، الردّ علی اهل القدر، کتاب اللؤلؤه، وصایا الائمّة(ع)، کتاب النوادر و الامامة من الاخبار و الروایات را از او می داند. اما سیّد بن طاووس درباره انتساب کتاب الامامة به او تردید دارد و مؤلّف آن را فردی از علمای شیعی متقدّم، و تاریخ کتابت آن را سال 229 ه. معرفی می کند. از گزارش صاحب ترجمه به محمّد بن حسن صفّار به دست می آید که کتاب های او بیش از این ها بوده، به طوری که وی را «حسن التصانیف» معرفی کرده اند.
