گردآوری آثار، کلمات، دست نوشته ها و نامه های پیامبر و امامان معصوم: همواره در طول تاریخ مورد اهتمام اصحاب، محدّثان، علما، مورخان و اندیشمندان اسلامی و شیعی بوده است. این آثار و نامه ها در مرحله نخست در لابلای اصول و کتب مختلف راویان و مورخان شیعه و سنی به صورت پراکنده و غیر منسجم قرار داشت تا این که اخیراً مورد عنایت برخی اندیشمندان واقع شد تا آنها نیز همانند سایر آثار و احادیث معصومین در یک مجموعه و کتاب مستقل گردآوری، تنظیم و تبویب و تدوین شود.
در قرن یازدهم هجری، عالم توانا ملا محمد علم الهدی (1039 – 1115 ق.) پسر ملامحسن فیض کاشانی برای اولین بار، پیشگام و طلایه دار در این عرصة دینی و فرهنگی شد. او با ابتکار عمل، کتاب گرانسنگ «معادن الحکمة فی مکاتیب الائمه» را که حاوی بخشی از نامه ها و نوشته های ائمه اطهار: بود از لابلای دهها و صدها عنوان کتب و رسائل گوناگون استخراج کرد و به رشتة تألیف درآورد و تألیف آن را در جمادی الثانی 1103 به پایان رساند.[1]
مرحوم آقا بزرگ تهرانی و مرحوم شیخ علی اکبر غفاری نسخه های خطی و ارزشمند این کتاب را در نزد شخصیت ها و کتابخانه های مختلف گزارش کردند.[2] این کتاب نخست با همت و تحقیق محقق پرتلاش مرحوم علی اکبر غفاری به مرحلة طبع رسید، بعد در شعبان 140علیه السلام ، برابر فروردین 1366 با حواشی و تعلیقات مبسوط فقیه سخت کوش ایت الله حاج میرزا علی آقا احمدی میانجی تحقیق شد و از سوی مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعة مدرسین به چاپ رسید و در اختیار علاقمندان قرارگرفت.
ایت الله احمدی میانجی در تعلیقة این کتاب، ضمن تکمیل مصادر اغلب نامه های ائمه که مؤلف کتاب بدان دست نیافته بود، متذکر می شود که نامه های دیگری از امام علیعلیه السلام و سایر ائمه اطهار: را تحقیق کرده و به دست آورده است و در اینده حاصل کارش را در اختیار محققان و پژوهشگران خواهد گذاشت.[3]
تا این که بخشی از این تلاش مبارک در سال 1411 ق. برابر 13علیه السلام 0 ش. تحت عنوان «مکاتیب الامام الرضا» تألیف ایت الله احمدی میانجی به ثمر نشست. این اثر ارزشمند در 244 صفحه، شامل دویست نامه و دست نوشته و املاء از حضرت امام رضا علیه السلام توسط کنگرة جهانی آن حضرت و از طریق انتشارات آستان قدس رضوی به زیور چاپ مزین گردید. نامه ها، نوشته ها و دیکته های آن حضرت در این مجموعة نفیس شامل موضوعات مختلف اعتقادی، سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، فقهی، ادعیه، طب و... می شود که هر از چند گاهی به وسیلة ارسال نامه از سوی اصحاب، شاگردان، محدثان و احیاناً شخصیت های سیاسی مانند: مأمون الرشید(خلیفه عباسی) و علی بن یقطین (وزیر در دربار عباسی) به محضر آن حضرت، سؤالهایی مطرح شده و امام علی بن موسی الرضا علیه السلامبرای هرکدام جوابی به صورت مکتوب، مرقوم داشته است.
از مقدمة ایت الله احمدی میانجی بر این اثر، استفاده می شود، تحقیق پیرامون «مکاتیب الائمه» حاصل سی سال تلاش شبانه روزی معظم له بوده و او در این مدت پیگیر جمع آوری نامه ها و نوشته های امامان معصوم بوده است. چون در سال 1365 ش. از سوی مسؤلان کنگره جهت چاپ «مکاتیب الامام الرضا» اعلان آمادگی و اصرار می شود، ایشان مقداری در مآخذ و منابع، سلسله اسناد و محتوای آن نیز تحقیق نمود و این اثر ارزشمند را جهت چاپ در اختیار مسؤلان کنگرة جهانی امام رضا علیه السلامقرار داد. این کتاب اگرچه پس از چاپ مورد استقبال اندیشمندان و محافل علمی داخلی و خارجی قرار گرفت ولی باز نیاز به تکمیل و کار و تلاش بیشتر داشت. از این رو، مؤلف پرتلاش آن هرگز به مقدار موجود بسنده نکرد و به عمق تحقیق خویش افزود و تا آخر عمر شریف به کار و تلاش در این زمینه ادامه داد.
هم اکنون «مکاتیب الامام الرضا» در ضمن مجموعة نفیس دیگر تحت عنوان «مکاتیب الائمه» در حال تنظیم و تدوین است تاکنون از این مجموعه، مکاتیب امام علی، امام حسن، امام حسین، امام زین العابدین و امام باقر:در سه مجلد از سوی مؤسسة دارالحدیث به چاپ رسیده است و در ایندة نزدیک مکاتیب سایر ائمه از جمله مکاتیب امام رضا علیه السلامبا تعلیقات و اضافات بیشتر به مرحلة چاپ رسیده و در اختیار علاقمندان و مراکز علمی و تحقیقاتی قرار خواهد گرفت.
در اینجا یک نمونه از نامه های امام علی بن موسی الرضا علیه السلام را که در کتاب مکاتیب آمده، مرور می کنیم. این نامه، دومین نامه در این اثر نفیس است که در جواب مأمون خلیفة عباسی نگاشته شده است. روزی مأمون نامه ای به امام رضا علیه السلامنوشت و از آن حضرت خواست خلاصه ای از اسلام را به طور مختصر و مفید برایش بنویسد و توصیف کند. آن حضرت در جواب وی، طی نامه ای به خلاصه ای از مسائل سیاسی، اجتماعی، اعتقادی و احکام و تکالیف اسلامی اشاره و تأکید کرد. این نامه در عین اختصار، دارای نکات مهم و سرنوشت ساز و در خور تجزیه و تحلیل است.
حضرت امام رضا علیه السلام در آغاز نامه، ضمن شهادت به یگانگی خدای سبحان، سایر اوصاف سلبی و ثبوتی خالق یکتا را شمارش کرده و به تک تک آن تأکید می کند. بعد رسالت جدش حضرت محمد6را مورد عنایت قرار می دهد. آنگاه راستی و درستی آنچه را که پیامبر آورده، گوشزد می کند. سپس به جانشینان و اوصیای پیامبر می رسد و اسامی دوازده امام معصوم: از جمله خودش را به صراحت نام می برد و بر حقانیت هر کدام مهر تایید می زند و این که آنها یکی پس از دیگری بحق وصی پیامبر و امام و رهبر سیاسی امت اسلامی هستند و در نهایت می نویسد:
«و أنَّ الارض لا تخلوا من حجة لله تعالی علی خلقه فی کل عصر و اوان و اِنَّهم العروة الوثقی و ائمة الهدی و الحجّة علی اهل الدنیا الی أن یرث الله الارض و مَن علیها و أنَّّ کل مَن خالفهم ضال مضل باطل تارک للهدی والحق و أنَّهم المعبرون عن القرآن والناطقون عن الرسول6 بالبیان و مَن مات و لم یعرفهم مات میتةً جاهلیة...»[4]
به راستی که زمین هرگز خالی از حجت خدا بر خلق نیست. آنها در هر عصر و زمانی حاضر و ناظر بر مردم هستند و ریسمان محکم و مطمئن بین خالق و مخلوق به شمار می ایند. آنها رهبران هدایت و حجت بر مردم می باشند تا این که خداوند وارث روی زمین و آنچه در عالم است شود. بنابراین هرکس با امامان معصوم:مخالفت کند، گمراه شده و گمراه کننده و باطل است و راه هدایت و حقیقت را ترک کرده است. چرا که تنها امامان اند که می توانند قرآن را تعبیر و تأویل کنند و به لسان پیامبر نیز آشنا تر هستند. پس هر فردی بمیرد و امامان معصوم:ر نشناسد، مانند آن است که در عصر جاهلیت مرده است.
حضرت امام رضا علیه السلامپس از آنکه اصول اسلام و حقانیت امامت و رهبری ائمه هدی به ویژه امامت خویش را به اثبات رسانده و در واقع خلافت و سلطنت بنی امیه و بنی عباس را نا مشروع و غصب معرفی می کند. در ادامه به برخی از مسائل مهم فقهی و فروع اسلام می پردازد و نامه را به پایان می برد. ایت الله احمدی میانجی این نامة تاریخی را از منابع و مآخذ معتبر و مختلف از جمله منابع اهل سنت نقل کرده و متن هر کدام را با دیگری مقایسه و مورد نقد و بررسی عالمانه قرار داده است.
کتاب مکاتیب الامام الرضا علیه السلامبا همة ارزش و اعتباری که از نظر گردآوری و تحقیق دارد، متأسفانه در مرحلة تنظیم و تدوین خالی از هرگونه ترتیب منطقی و فصل بندی و تبویب لازم است. لذا از مسئولان محترم چاپ و نشر مؤسسة دارالحدیث درخواست می شود به این مهم عنایت لازم مبذول داشته و نامه ها را به ترتیب تاریخی، یا به ترتیب سائلین و یا به ترتیب موضوعی البته اگر امکان تفکیک موضوع باشد، تنظیم، تبویب و تدوین کنند.
