چرا و چگونه دوستان را آزمایش کنیم؟

انجام آزمایش به خاطر آن است که شما بدانید کسی را که می‏خواهید به دوستی برگزینید آیا شرایط و ویژگیهای مورد نظر شما را دارد یا نه تا با اطمینان از دارا بودن شرایط لازم، دوست و رفیق خود را انتخاب کنید.

مثلًا از این طریق می‏توانید بفهمید که آیا او ایمان و تقوای کافی دارد یا نه؟ و از عقل و خرد کافی بهره‏مند است یا نه؟ به طور کلی آیا شرایط دوستی را داراست و حقوق دوستان را رعایت می‏کند یا نه؟

شاید در بدو امر آزمایش کردن افراد کار سختی به نظر آید امّا با کمی تأمل و دقّت می‏توان راه آزمایش را پیدا کرد و پس از آن دریافت که کدام‏ دوستْ شایسته است و کدام دوستْ ناشایست. چگونه؟

برای آزمودن افراد، بهترین و مطمئن‏ترین راه، بررسی عملکرد آنهاست.

از آنجا که ایمان و عقل هر شخص لا محاله در رفتار و کردار او نمایان می‏شود، با محک زدن اعمال می‏توان افراد را مورد آزمایش قرار داد خصوصاً در مواقعی که امکان ظاهرسازی در کار نباشد.

امام صادق علیه السلام می‏فرماید:

شیعیان را در سه مورد امتحان کنید:

1- در موقع نماز که چگونه از آن محافظت می‏کنند.

2- در مواردی که اسراری در پیش آنهاست چگونه آن را از دشمن ما حفظ می‏کنند.

3- در مواردی که اموالی دارند ببینید که آیا برادران خود را در اموالشان سهیم می‏کنند یا نه.[1]

هر چند در شرایط عادّی همواره امکان ظاهرسازی و فریب وجود دارد و لذا نمی‏توان به صلاحیت اخلاقی یا اعتقادی افراد پی برد امّا در شرایط خاص و بحرانی، خصلتهای خوب و بد انسان به طور ناخودآگاه آشکار می‏شود و در آن موقعیت است که امکان ظاهرسازی و پنهان کردن حقایق از بین می‏رود. شاید به همین دلیل باشد که امام صادق علیه السلام می‏فرماید:

مَنْ غَضِبَ عَلَیْکَ ثَلاثَ مَرَّاتٍ فَلَمْ یَقُلْ فیکَ مَکْرُوهٌ فَأَعِدَّهُ لِنَفْسِک.[2]

«کسی که سه بار نسبت به تو خشمگین‏شد ولی درباره‏ات سخن زشتی نگفت شایسته رفاقت است؛ پس او را برای دوستی انتخاب کن.»

امام علی علیه السلام می‏فرماید: «مردم جز با امتحان شناخته نمی‏شوند. زن و فرزندت را در غیاب خود و دوست را در موقع مصیبت و سختی و خویشاوندان را در زمان جدایی و علاقه‏مندان را در زمان نیازمندی امتحان کن تا از این طریق قدر و منزلت تو نزد آنان روشن شود.»

بنا بر این ایمان و عقل، مراتبِ دوستی و صداقت، وفاداری در دوستی، شخصیت و ادب و ... را در حالات و مراحل مختلف می‏توان با آزمایش تشخیص داد؛ زیرا:

فی‏ تَقَلُّبِ الْأَحْوالِ عُلِمَ جَواهِرُ الرِّجال.[3]

در گردش حالات، گوهرهای مردان شناخته می‏شود.

پس از این امتحان و آزمایش است که انسان به راحتی می‏تواند دریابد دوستان شایسته و وفادار چه کسانی هستند تا با آنها طرح دوستی و محبت را بریزد.

در پایان این بحث به یک نکته دیگر نیز باید اشاره کرد و آن اینکه منظور از امتحان این نیست که انسان همواره در حال امتحان کردن دوستان خود به سر ببرد بلکه به محض حصول اطمینان، می‏توان از ادامه آن دست کشید و اقدام به دوستی کرد. بنا بر این وقتی انسان شخصی را در مراحل مختلف آزمود و دست رفاقت و یکدلی به او داد و این دوستی سالهای طولانی به درازا انجامید، دیگر شایسته نیست که تا پایان عمر او را آزمایش نماید زیرا نتیجه چنین رفتاری این است که به جای دوستی و محبت، ملامت و کدورت جایگزین خواهد شد. و از قدیم گفته‏اند که آزموده را آزمودن خطاست.

پی نوشت ها: