پزشکی دین مدار در منظر رضوی (2)

۶. مفاهیم عملی ۱-۶

6. مفاهیم عملی

1-6. پیشگیری

در مجموعه آموزه های رضوی درباره ی پزشکی، بخش بسیار مهمی را موضوع پیشگیری به خود اختصاص داده است. در این مجموعه آموزه ها که در دو گروه از مآخذ؛ یعنی روایات پراکنده و الرسالة ذهبیه برجای مانده می توان دو مبحث مهم را پیرامون پیشگیری از یکدیگر تفکیک نمود. نخست گروه روایات مربوط به رعایت بهداشت که بخش گسترده ای را به خود اختصاص داده و دوم روایاتی که در مبحث تغذیه ی درست از آن جناب برجای مانده است.

الف) ‌رعایت بهداشت:

بهداشت فردی یکی از اصلی ترین مباحث مطرح در دین اسلام است که در بسیاری از آیات قرآن کریم بدان تصریح شده است. دعوت الهی به بهداشت غذایی با خوردن طیبات و دوری گزینی از خوراکی های ناپاک: «... یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ...؛ آنها را امر به نیکویی و نهی از هر زشتی نموده، بر آنها هر طعام پاکیزه و مطبوع حلال و هر پلید منفور را حرام می گرداند. »(1)؛ رعایت اندازه و میزان در خوردن و نوشیدن: « کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لاَ تُسْرِفُوا؛ از نعمت های خداوندی بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید. »(2)؛ و عنایت به پاکیزگی جسم و روح و شستن قسمت های مختلف بدن:« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ مِنْهُ مَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‌؛ ای اهل ایمان چون خواهید برای نماز برخیزید، صورت و دست ها را تا آرنج بشویید و سر و پاها را تا برآمدگی پا مسح کنید و اگر جُنب هستید، پاکیزه شوید و اگر بیمار یا مسافر باشید و یا یکی از شما را قضای حاجتی دست داده و یا با زنان مباشرت کرده اید و آب نیابید، در این صورت به خاک پاک و پاکیزه تیمم کنید، به آن خاک صورت ها و دست ها را مسح کنید، هیچ گونه سختی برای شما قرار نخواهد داد ولی می خواهد تا جسم و جان شما را پاکیزه گرداند و نعمت را بر شما تمام کند، باشد که شکر او به جای آرید(3)، و جز آن در قرآن نمونه های فراوان دارد. تداوم این التفات به رعایت بهداشت، در احادیث و روایات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) به وفور دیده می شود. این نگاه دینی به مبحث پاکیزگی حتی در بُعد فقهی اسباب آن را فراهم آورده تا یکی از اصلی ترین ابواب فقه را کتاب طهارت، آن هم به عنوان نخستین کتاب از مجموعه فقهی موردتوجه فقیهان اعصار قرار دهد.
با چنین پیشینه ای، امام رضا (علیه السلام) که پزشکی در رویکرد ایشان فرعی از مباحث دینی به شمار می رود، در مواجهه با موضوع بهداشت به مثابه شاخه ی اصلی از دانش پزشکی، ضمن تشبیه بدن به یک کشور، هرکدام از اعضای بدن انسان را دارنده وظیفه ای مشخص یاد کرده است.(4) البته در این تمثیل های زیبا گاه برخی تشبیهات، یادآور سخنان و روایاتی از دیگر امامان (علیهم السلام) است؛ چنان که در مواردی مانند بیان تمثیل، چشم انسان به دو چراغ نورانی در قلعه بدن ( همانجا ) و استفاده از دست برای حفاظت بینی/ چشم، می توان شباهت هایی مفهومی و کلامی میان آن با روایتی مربوط به مناظره ی امام جعفر صادق (علیه السلام) با پزشکی هندی را دریافت.(5) برای سالم نگاه داشتن جسم، امام رضا (علیه السلام) بر آن است که ناگزیر باید به این « زمین حاصل خیرِ بایر » ( الأرض الطیبة الخراب ) رسیدگی نمود و به تناسب اندام، به هر بخش از بدن به میزان همان اندام التفات و مراقبت کرد.(6) در تبیین مبحث بهداشت و تمیزی، به عنوان پایه و اساس حفظ سلامت، امام هشتم، انواعی از رفتارهای سلبی و ایجابی برای فرد را بیان داشته است که در شمار آنها می توان به استراحت کردن به میزان لازم، حمام کردن و شستن بدن، نوره و از میان بردن موهای زاید، خضاب کردن به حنا، پوشیدن لباس های پاکیزه، استفاده از بوی خوش و داشتن رایحه ای خوش و جزء‌ آن اشاره کرد.(7) از مباحث بسیار ظریف در رویکرد پزشکی رضوی، التفات ایشان به بهداشت دیداری است. این بدان معناست که در سخنی از حضرت، چنین آمده که نگاه کردن به زیبایی ها و آن چه مورد علاقه ی فرد است، سبب طول عمر خواهد شد(8). همسو با این توصیه، عنایت امام به بهداشت روانی را می توان در تأکید ایشان به استفاده از عطر و بوی خوش و آرایش و پوشش مناسب(9) برای از میان بردن ناخرسندی و سرانجام دست یابی به سلامت روحی که سلامت جسم را به همراه خود دارد، مشاهده نمود. در مفهوم کلی بهداشت در قالب پیشگیری از بیماری، امام، افزون بر بیان کلیات جسم، با بذل توجه به چشم و پیشگیری از بیماری های محتمل آن(10)، بهداشت بیماری های گوش(11) و به ویژه آن چه به دهان و دندان ارتباط می یابد، دستورالعمل های شایان توجهی از امام یافت می شود. بهداشت دهان و دندان با استفاده از مسواک (12)، تصریح به خودداری از خوردن پی در پی مواد گرم و سرد که به جد به دندان و لثه آسیب می زند و چگونگی استفاده از شیرینیجات به شکلی که به دندان آسیب نزند و این دست موارد(13) در آموزه های رضوی مشاهده می شود. جالب آن است که حتی به نوع بهترین وسیله ای که برای قوت یافتن لثه و دندان ها مناسب است نیز در این موارد اشاره شده است. از میان مباحث گوناگونی که در رساله ذهبیه در موضوع پیشگیری برای حفظ سلامت تأکید شده، موضوع شایان توجه استراحت کردن و خوابیدن است. براساس سخن ایشان « خواب بر مغز سلطنت می کند و بدن را استواری و نیرو می بخشد»؛ به همین سبب توصیه هایی را برای چگونه و چه میزان خوابیدن در این متن بیان شده است.(14) از میان روایات مختلف و سخنانی که از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است، می توان گفت الرسالة الذهبیة در بخش مربوط به رعایت بهداشت در قالب پیشگیری، کارآمدی چشمگیری دارد. درواقع چنان که از نامه مأمون به امام و مقدمه ی پاسخ آن حضرت هم برمی آید، اساس تدوین این نامه، برای حفظ سلامتی شخص خلیفه بوده است. بر این مبنا این نامه را به طور کلی باید در مبحث پیشگیری با دو سطح از پیشنهادهای رضوی در رفتارهای سلبی و نیز ایجابی در نظر آورد. امام (علیه السلام) در طول نامه، به جز قسمت مربوط به شیوه ساخت شربتی ویژه، در باقی موارد، غالباً اساس پیشنهادهای خود را نه بر مداوا، که بر رعایت مواردی نهاده است که به صِرف عمل و توجه بدان ها، می توان به پایداری سلامت بدن مطمئن بود.

ب) ‌تغذیه درست:

جمله ای از امام رضا (علیه السلام) درباره ی خوردن و آشامیدن که در برخی از منابع یاد شده بیانگر مهم ترین رویکرد رضوی به مفهوم تغذیه و ارتباط تنگاتنگ آن با سلامت فرد است. خوردن به هنگام گرسنگی و نوشیدن به وقت تشنگی(15)، در واقع بیانگر این امر است که باید به اشارات جسم توجه داشت و بر فرد لازم است که از افراط و تفریط خودداری نماید. بدین ترتیب در کنار اصل خوردن، که در کل به استقامت بدن می افزاید و امساک در آن از نیروی بدن می کاهد(16)، دقت و مراقبت در مصرف غذاها و نوشیدنی ها باعث سلامت و تندرستی و عافیت بیشتر آن می گردد. در مرحله ای دیگر، امام رضا (علیه السلام) به کیفیت تغذیه عنایت فرموده و این عنایت نه از نظر چیستی، بلکه از آن روست که خوراکی ها و آشامیدنی های مورداستفاده چه نسبتی با یکدیگر داشته و میزان همگنی آنها چقدر است. امام رضا (علیه السلام) در رساله ذهبیه به بهترین شیوه این موارد را یاد کرده و اصلی ترین موارد را گوشزد نموده است:
« دقت کن ببین چه چیز با تو و معده ات سازگار است و بدنت تحمل آن را دارد و چه غذاها و آشامیدنی هایی را می گوارد، همان را برای خود برگزین و غذایت قرار ده. بدان که هریک از این طبایع چیزهایی را دوست دارد که با آن سنخیت و سازگاری داشته باشد، پس چیزی را انتخاب کن که با بدنت سازگار است. هرکس بیش از اندازه غذا بخورد سودش نرسانده و هرکس نه کم و نه زیاد بلکه به اندازه بخورد آن غذا به او سود می رساند. همین گونه است آب، پس باید که از هر غذایی به وقتش بخوری و هنوز که اندکی اشتها داری دست از خوردن بکشی، زیرا این کار- به خواست خدا- باعث می شود تا بدنی سالم تر، اندیشه ای روشن تر و روحیه ای سبک تر داشته باشی»(17). افزون بر دقت در وعده های غذایی و ساعت آنها، همسانی اغذیه با عادت و طبع فرد، محل زندگی، نوع فعالیت و نیز فصول مختلف، از بابت سردی و گرمی و جزء آن از موارد مورد توجه امام به مبحث خوراکی هاست. در این میان، امام آغازیدن به خوردن را با سبک ترین غذاها بهتر دانسته و آن را برای بدن مفید یاد کرده است.(18) در عین حال به جز سخن از خوردنی ها، برای افزودن بر توانایی هایی جسم(19)، فزونی قدرت حافظه و اعتدال در ذهن (20)‌باز شدن رگ ها و ایجاد آرامش در فرد (21) سخنان بسیاری از آن حضرت در منابع برجای است. در عین حال در منظر رضوی سلامت جسم، ارتباط مستقیم با سلامت خوراکی و نوشیدنی مورداستفاده فرد دارد. همچنین لزوماً هر چیز خوب برای یک بدن، برای بدن دیگر خوب نیست و نمی توان بدون دانش و علم، به تقلید عمل نمود. در کنار موضوعات کلی درباره خوردن و نوشیدن اغذیه متعارف برای حفظ سلامت، امام رضا (علیه السلام) به برخی از خوراکی ها و نوشیدنی ها مشتمل بر موادغذایی و ادویه ای خاص توجه داشته است. تنها برای برخی نمونه ها باید از روایت ایشان از پدر بزرگوارش، موسی بن جعفر (علیه السلام) پیرامون برخی از گیاهان و ادویه ی مفرده و منافع و مضار آنها یاد کرد.(22) همچنین است روایت وی از امام محمدباقر (علیه السلام) درباره شِکر(23) و نیز روایت از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در موضوع منفعت و ضرر برخی خوراکی ها و نوشیدنی ها مانند گوشت، برنج، عسل و...(24)

2-6. مفهوم درمان در پزشکی رضوی:

وجود روایات بسیاری در منابع نشان دهنده ی آن است که امام رضا (علیه السلام) به عنوان فردی حاذق در دانش پزشکی، در منظر عام مورد رجوع افراد مختلف بوده است. درواقع توان درمانگری ایشان که از اهل بیت (علیهم السلام) و تجارب شخصی آن حضرت روی نموده، اسباب این استقبال عام به سمت ایشان را فراهم آورده بوده است(25). این در حالی است که حتی گاه ایشان دستورات پزشکی را املا می نمود و دیگران آن را کتابت می کردند.(26)درواقع شماری از شاگردان حضرت و خانواده ی ایشان در موضوعات پزشکی به امام (علیه السلام) مراجعه می نمودند (27) و مرویات بسیاری از ایشان توسط شاگردان و راویان ایشان در منابع بازتاب یافته است(28). شاید پرجاذبه ترین رجوع پزشکی در معنای عام آن به امام (علیه السلام)، درخواست مأمون از ایشان باشد. در این میان حتی روایاتی یافت می شود که در آنها با آمیخته شدن مباحث پزشکی با باورهای مذهبی، ضمن تبیین مبانی اعتقادی شیعه در عملکردهای خارق عادت امام (علیه السلام)، موضوع بیمار و رجوع او به ایشان و سپس درمانگری حضرت، مبنای اصلی روایت قرار گرفته است. توضیح آن که در برخی روایات به این دست موارد اشاره شده که فردی در خواب امام (علیه السلام) را ملاقات کرده و از ایشان دستور و توصیه ای پزشکی دریافت نموده است؛ پس از چندی که آن فرد (29) در جایی به دیدار امام نایل آمده، درباره خواب خود گفته و امام در پاسخ بیان فرموده که همان را که در خواب به تو گفتم انجام ده(30). در لایه ای دیگر از روایات بیان کننده جایگاه پزشکی و طبابت امام رضا (علیه السلام)، روایاتی مربوط به نسل ( های ) پس از امام رضا (علیه السلام) است. این بدان معناست که برخی از امامان پس از آن حضرت در موارد پزشکی، از سخنان و عملکرد پزشکی آن بزرگوار بهره برده، به گفتار ایشان استناد نموده اند.(31)
در سخن از شیوه های درمان نزد امام رضا (علیه السلام)، پیش از همه باید به الهی بودن درمان از منظر ایشان تصریح نمود. آن گونه که پیش تر نیز بیان شد، در رویکرد رضوی که آبشخوری به جز آموزه های معصومین (علیهم السلام) ندارد، درد و درمان، هر دو از آن پروردگار است و شفادهنده و شفای اصلی ذات حق است.(32) در این میان، دعا به مثابه ی حلقه ای میانی با پروردگار نقشی مهم و کاربردی دارد و در روایاتی از امام رضا (علیه السلام) دارای نشانه است.(33) همسو با عملکرد دعا، باید به نقش گسترده ی خوردنی ها و آشامیدنی ها در نگاه آن امام (علیه السلام) اشاره کرد. یکی از اصلی ترین بخش های پاسخ نامه و دستورالعمل امام (علیه السلام) برای سلامت مأمون، بررسی چگونگی از میان بردن برخی مشکلات جسمی است که از معدود نمونه های درمان و نه پیشگیری، در رساله ذهبیه قابل پی جویی است:
« هرکس می خواهد که بلغمش از بین برود هر روز جوارش تند تناول کند... و از خوردن غذاهای سرد بپرهیزد...؛ هرکس می خواهد که صفرا را از بین ببرد چیزهای خنک و نرم بخورد...؛ هرکس می خواهد که باد سرد را از بین ببرد... از خوردن هر چیز سرد و خشک بپرهیزد و از چیزهای گرم و نرم استفاده کند. هرکس می خواهد که بلغمش برطرف شود، روزی یک مثقال اطریفل کوچک تناول کند.»(34)
همین نوع معانی پیرامون نقش خوراکی ها و نوشیدنی ها را در نمونه هایی دیگر از منابع نیز می توان از سخن امام دریافت کرد.(35) در این میان، گروهی از این خوراکی ها در مداوای بیماری های گوش و چشم و... نیز مجرب اند.(36)
فارغ از خوراکی و نوشیدنی به معنای عام آن که در طی روز به طور متعارف مورد استفاده قرار می گیرد، ادویه و گیاهانی دارویی نیز در قالب خوراکی و نوشیدنی توسط امام مورد استفاده ی درمانی داشته اند. روایات ایشان از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و دیگر از معصومین (علیهم السلام) در ادویه ی کارساز برای دفع برخی بیماری ها (37) در منابع به کرّات مشاهده می شود. این دست بهره وری های امام از ادویه که غالباً دستورات درمانی آنها توسط شاگردان آن حضرت کتابت می شد، گاه در قالب داروهایی همه کاره « الدواء‌الجامع »، از سوی آن حضرت معرفی می شد. این داروهای کارآمد که گاه ادویه ای مفرد بود و گاه در قالب ادویه و گیاهانی درهم آمیخته ( قرابادین- معجون )، در زمان حضرت و پس از ایشان نیز دارای شهرت بوده است.(38) آثار درمانگری بسیاری از این ادویه و گیاهان را می توان در روایات برجای مانده از امام رضا (علیه السلام) در ذیل نام همان گیاه موردنظر جست(39)؛ اگرچه، در رساله ذهبیه به عنوان یکی از مهم ترین و اصلی ترین مجموعه های پزشکی اهل بیت (علیهم السلام)، بسیاری از مصادیق استفاده و بهره گیری های درمانی از این گیاهان یاد شده است. گفتنی است که در این نمونه ها امام، هم به نوعِ خوراکی و هم به نوعِ نوشیدنی از این داروها التفات داشته و در هر مورد که یکی بر دیگری دارای رجحان بوده، به یادکرد همان نوع اکتفا نموده است؛ بدون شک می توان دریافت که در چنین مواردی، نوع دوم دارای بهره دهی کمتری بوده است.
همسو با تغذیه و برخی داروها به عنوان خوراکی ها و نوشیدنی های درمانگر، دوگونه ی درمان سنتی یعنی حجامت و فصد، از شیوه های اساسی در پزشکی به شمار می رود که امام رضا (علیه السلام) نیز با بذل توجهی خاص به این دو شیوه درمانی، در رساله ذهبیه به تفصیل بدان ها پرداخته است. درواقع بخش آخر از رساله، اختصاصاً به این دو مبحث پرداخته شده و ضمن بیان آثار مثبت آن، کاربردهای نابجای آن را گوشزد نموده و آثار منفی آن نیز اشاره شده است. در این بخش از رساله، به مواردی که پیش و پس از فصد و حجامت لازم است صورت گیرد تا تأثیرات مثبت آشکار شود، اشاره شده و انواع اعمال سلبی و ایجابی برای اثربخشی بیشتر و دوری گزینی از مضار آنها تبیین گشته است. تنها برای ارائه برخی تک نمونه ها، می توان به این موارد اشاره کرد:
« در روزی که حجامت کرده ای به حمام مرو زیرا موجب درد می شود، اما در همان ساعت از ریختن آب گرم بر سر و بدنت غفلت مکن »؛
« در روزی که حجامت می کنی از حرکت زیاد و عصبانیت و عمل مقاربت پرهیز کن »؛
« خوردن غذاهای شور و گوشت های نمک سود و همچنین خوردن ماهی شور بعد از عمل حجامت و فصد رگ ها تولید بهَک و جَرَب می کند »؛
« حجامت میان دو شانه برای درمان تپش قلب که از امتلای معده و حرارت باشد مفید است. حجامت ساق های پا ورم کلیه ها و مثانه و رحم را تخفیف می دهد؛ »
« محل فصد را باید با روغن بمالند، چون این کار از درد آن می کاهد. »(40)
در برآیندی کلی از مفاهیم عملی در دانش پزشکی نزد امام رضا (علیه السلام) به طور گذرا باید گفت که بهداشت در مصادیق مختلف آن و نیز درست ترین نوع استفاده از نعمت های الهی، که سبب ایجاد تعادل و سلامت در انسان می گردد، در قالب پیشگیری، اصلی مهم در اندیشه پزشکی رضوی است. در رویه ای دیگر پرداختن به موضوعات درمانی نیز در شمار منظر عملی مورد عنایت امام بوده و شیوه درمانی به واسطه تغذیه، استفاده از دارو و برخی دیگر از عملکردهای جانبی در پزشکی آن بزرگوار مورد توجه قرار گرفته است.

ادامه دارد...

پی نوشت ها :

1.اعراف، 157.
2. اعراف، 31.
3.مائده:6.
4.طب الرضا (علیه السلام)، 1402، ص 12.
5.ابن بابویه، 1362، ص 512-513؛ ابن بابویه، 1385ق، ج1، ص 100-101؛ ابن شهر آشوب، 1380ق، ج2، ص 383.
6.طب الرضا (علیه السلام)، 1402، ص 13-14.
7.برقی، 1331، ج2، ص 403؛ طبرسی، 1392ق، ص 41-42، ص 62-63؛ حرعاملی، 1409، ج2، صص 103، 111، 142.
8.طب الرضا (علیه السلام)، 1402، ص 42.
9.طبرسی، 1392ق، ص 42-41.
10.طب الرضا (علیه السلام)، 1402، ص 47.
11.طب الرضا (علیه السلام)، 1402، ص 43.
12.طب الرضا (علیه السلام)، 1402، ص 40؛ طبرسی، 1392ق، ص 50.
13.ابن بابویه، 1404، ج1، ص 228؛ ابن حمزه، 1412، ص 448-449.
14.طب الرضا (علیه السلام)، 1402، ص 49.
15.فقه الرضا (علیه السلام)، 1406، ص 340.
16.طبرسی، 1392ق، ص 362.
17.طب الرضا (علیه السلام)، 1402، ص 14-15.
18.طب الرضا (علیه السلام)، 1402، ص 15.
19.طبرسی، 1392ق، ص 362.
20.طب الرضا (علیه السلام)، 1402، ص 29، 36؛ طبرسی، 1392ق، ص 195.
21.طب الرضا (علیه السلام)، 1402، ص 30.
22.مجلسی، 1403، ج59، ص 99.
23.مجلسی، 1403، ج63، ص 300.
24.طبرسی، 1392ق، صص 157، 155؛ حرعاملی، 1409، ج25، صص 13، 16، 18، 32 و بسیاری جاهای دیگر.
25.مجلسی، 1403، ج59، صص 143، 176، 182.
26.حرعاملی، 1418، ج3، ص 37.
27.ابن بسطام، 1385ق، ص 90.
28.مجلسی، 1403، ج59، ص 201؛ نوری، ج16، ص 448.
29.یا افراد: بنا به روایات متفاوت.
30.طبرسی، 1392ق، صص 191، 218؛ مجلسی، 1403، ج59، ص 160.
31.ابن بسطام، 1385ق، ص 88؛ مجلسی، 1403، ج59، ص 245-246.
32.فقه الرضا (علیه السلام)، 1406، ص 20؛ حاکم نیشابوری، 1406، ج4، ص 399؛ احمد بن حنبل، 1313ق، ج4، ص 163.
33.ابن بسطام، 1385ق، صص 37، 40؛ فقه الرضا (علیه السلام)، 1406، ص 345-347؛ نوری، 1408، ج2، ص 90 با قدری تفاوت؛ کفعمی، 1403، ص 152.
34.طب الرضا (علیه السلام)، 1402، ص 42-43.
35.عطاردی، 1406، ج2، صص 332، 339، 340و... .
36.عطاردی، 1406، ج2، ص 337.
37.مجلسی، 1403، ج59، ص 227.
38.ابن بسطام، 1385ق، صص 50، 64، ص 89-91؛ حرعاملی، 1418، ج3، ص 202-203؛ نوری، 1408، ج16، ص 463-466.
39.برای نمونه: مسند الرضا، سراسر کتاب.
40.طب الرضا (علیه السلام)، 1402، ص 54-57.