ویتامین «آ»
یادآوری
ویتامین ها از جمله مواد مغذی هستند که انواع مختلفی داشته و برای انجام اعمال حیاتی بدن لازم اند و کمبود آن ها بدن را با عوارض مختلفی مواجه می سازد. بدن ویتامین ها را نمی سازد بلکه باید از طریق مواد غذایی به بدن برسند. البته بدن تنها دو ویتامین «د» و «کا» را می سازد.
ویتامین ها به دو دسته تقسیم می شوند؛ ویتامین های محلول در آب و ویتامین های محلول در چربی؛ ویتامین های محلول در آب وقتی وارد بدن می شوند به سرعت از طریق ادرار دفع می گردند. ولی ویتامین های محلول در چربی، وقتی وارد بدن می شوند در چربی های بدن به مدت طولانی باقی می مانند.
معرفی ویتامین «آ»
این ویتامین یکی از ویتامین های محلول در چربی است که در بدن (در سلول های چربی بدن) ذخیره می شود و اگر بیش از نیاز روزانه مصرف شود، در طول زمان در این سلول ها انباشته شده و باعث بروز مسمومیت در فرد می گردد. در ساختمان پوست، مو، چشم، دندان ها، لثه و بعضی دیگر از اعضای بدن حضور دارد و سبب عملکرد بهتر و حفظ سلامت آنها می شود. این ویتامین نقش اساسی مهمی در ساختمان و عملکرد درونی بدن دارد.
از این ویتامین در تهیه انواع کرم های مخصوص زیبایی و ترکیبات مؤثر در جلوگیری از پیری و افتادگی پوست استفاده می شود.
این ویتامین در برابر حرارت، البته اگر اکسیژن به آن نرسد، مقاوم است. همچنین در مقابل اکسیداسیون بسیار حساس می باشد.
مقدار مورد نیاز این ویتامین در بزرگسالان 800 میکروگرم است.
فواید ویتامین «آ»
- برای تولید رنگدانه هایی در چشم، که به ما کمک می کنند تا در تاریکی بتوانیم همه چیز را ببینیم، ضروری است. در سلول های استوانه ای و مخروطی شبکیه چشم با پروتیین خاصی ترکیب شده و در هنگام شب با تولید دانه هایی توانایی دیدن تصاویر را در تاریکی به فرد می دهد. این ویتامین کیفیت بینایی را افزایش می دهد؛ لذا برای عملکرد بهتر بینایی در محیط های تاریک و یا دارای نور کم، ویتامین «آ» لازم است.
- مانع از بروز بیماری شب کوری می شود.
- در درمان شب کوری نیز مفید است؛ عدم درمان به موقع بیماری و ادامه کمبود ویتامین «آ» در بدن، موجب خشکی و پیری زودرس چشم شده و آسیب جدی به شبکیه وارد می سازد و احتمال بروز کوری را افزایش می دهد.
- در جلوگیری از بروز و یا درمان آب مروارید تأثیر دارد.
- موجب افزایش قدرت مصونیت بدن و تقویت سیستم ایمنی بدن در برابر انواع عفونت های ویروسی، باکتریایی و قارچی می شود. هم چنین در تنظیم سیستم ایمنی بدن نقش دارد.
- در ساختن گلبول های سفید خون (لنفوسیت ها) نقش دارد.
- حضور آن در سنین رشد برای استخوان سازی ضروری است؛ به همین دلیل مصرف آن در کودکان در حال رشد و مادران در دوران بارداری و شیردهی توصیه شده است.
- این ویتامین در شیر مادران به شکل قابل جذب وجود دارد.
- در رشد، ترمیم و بازسازی سلولهای پوست مفید است.
- موجب شادابی پوست می شود.
- از خشکی غیرطبیعی پوست و خشن و زبر شدن آن جلوگیری می کند.
- به درمان بیماری های پوستی کمک می کند.
- کاربرد زیادی در حفظ زیبایی و بهداشت دارد.
- اشعه مضر خورشید را به خود جذب می کند و مانع آسیب رسیدن به سلولهای پوست می شود.
- مقاومت سلول های پوست را در برابر آلاینده های محیطی مانند دود و مونوکسید کربن افزایش می دهد.
- در ساخت کلاژن پوست (ترکیبی که حضور آن سبب استحکام پوست می شود و با بالا رفتن سن به طور طبیعی کاهش می یابد و در نتیجه موجب افتادگی و ایجاد چین و چروک در سطح پوست می شود) نقش دارد.
- در درمان زگیل و دانه های پوستی مفید است.
- به بهبود آکنه، دمل و زردزخم کمک می کند (استعمال خارجی)؛ در رفع جوش های غرور جوانی تأثیر بسیار زیادی دارد.
- به درمان بیماری پسوریازیس کمک می کند.
نقش اساسی در حفظ بافت های بدن مانند لایه های مخاطی اندام های گوارشی دارد.
- لایه بافت بیرونی عضو بدن را سالم نگه می دارد.
- مالیدن آن به طور موضعی بر روی کورک سر باز کرده، مؤثر است.
- مقاومت شش ها را در مقابل بیماری های عفونی افزایش می دهد.
- از اکسیده شدن ویتامین «ث» در بدن جلوگیری می کند.
- به درمان بیماری های ریوی کمک می کند.
- در عملکرد بهتر غده تیرویید تأثیر دارد.
- عامل متعادل کننده ای در تنظیم مکانیسم غده هیپوفیز به شمار می رود.
- در تنظیم خواب طبیعی مؤثر است.
- در سلامت ناخن ها و رشد آن مفید است.
- برای انجام فعالیت های روزانه به این ویتامین نیاز است.
- دارای قدرت قلیاسازی بوده و تا حدودی بر روی تعادل اسیدی و بازی بدن تأثیر دارد.
- از پیری زودرس جلوگیری می کند.
- در رفع صداهای ایجاد شده در گوش در دوران سالمندی مؤثر است.
- عوامل ضد بیماری و ضد میکروبی بدن را تقویت می کند.
- موجب تنظیم فشار خون می شود.
- در سلامت بافت های مخاطی دهان تأثیر دارد.
- مقاومت بدن را در مواقع عفونت مجاری تنفسی افزایش می دهد.
- به داشتن دندان های محکم و لثه سالم کمک می کند.
- دوره نقاهت بیماری را کوتاه می سازد.
- در رفع نفخ مؤثر است.
- به فعالیت بهتر قلب و عروق کمک کرده و مانع از بروز بیماری های قلبی می شود.
- برای تجدید حیات و جوان شدن سلول ها لازم است.
- برای دستگاه های مختلف بدن از جمله دستگاه تولید مثل مفید است.
- در کاهش احتمال خطر ابتلا به بیماری های مختلف و انواع سرطان مؤثر است.
علایم و عوارض ناشی از کمبود ویتامین «آ»
- کمبود این ویتامین احتمال ابتلا به شب کوری را در افراد مستعد افزایش می دهد؛ در واقع بعد از عوامل ژنتیکی، کمبود ویتامین «آ» خطر بروز شب کوری را بالا می برد.
- آنزیم های جذب کننده آن دچار اختلال می شوند.
- سیستم گوارش بدن با اختلال مواجه می شود.
- رشد استخوان ها مخصوصا در سنین رشد کودکان به طور مطلوب صورت نمی گیرد.
- مقاومت بدن در برابر انواع عفونت کاهش می یابد.
- ریزش شدید موها ظاهر می شود.
- ضعف بینایی در تاریکی عارض می گردد.
- در بازیابی دید (بعد از نگاه کردن به چراغ های جلوی اتومبیل در حال حرکت) اختلال بروز می کند.
- خشکی پوست و زبری آن ایجاد می شود.
- کمبود آن در دوران بارداری باعث عدم رشد مناسب جنین و گاهی سقط خود به خودی جنین می شود.
- کمبود آن در دوران بارداری باعث تولد نوزادانی با وزن و قد کمتر از حد طبیعی مخصوصا در نوزادان پسر می شود.
- نقص عضو جنینی به وجود می آید.
- در دیدن رنگ ها اشکال رخ می دهد.
- موجب ضعف احساس چشایی و بویایی می گردد.
- تعادل بدن را برهم می زند.
- در بروز یبوست تأثیر دارد.
- باعث ایجاد موی شکننده می شود و شادابی از آن دور می گردد.
- ابتلا به عفونت ها افزایش می یابد.
- سوزش و خارش چشم ایجاد می شود.
- زخم ها دیرالتیام می یابند.
- باعث ایجاد سوء جذب می شود.
- بی اشتهایی یا کم اشتهایی عارض می گردد.
- در بروز جوش تأثیر دارد.
- به احتمالی، در بروز دانه ها یا زگیل تأثیر دارد. در واقع احتمال بروز آن افزایش می یابد.
- رشد بدن دچار اختلال می گردد.
- احتمال ابتلا به آلرژی بالا می رود.
- احتمال مرگ اعضای بدن افزایش می یابد.
- در کار کبد اختلال ایجاد می شود.
- در کودکان موجب عدم رشد کافی مینای دندان می گردد.
- اختلال در رشد طولی استخوان ها بروز می کند.
- دستگاه ادراری و دستگاه تولید مثل در معرض ورود میکروب ها و بروز عفونت ها قرار می گیرند.
- بی اشتهایی و کم اشتهایی می تواند ناشی از کمبود این ویتامین باشد.
عوامل مؤثر در کمبود ویتامین «آ»
- عدم مصرف منابع حیوانی و گیاهی حاوی این ویتامین به مقدار کافی
- ناآگاهی های تغذیه ای
- پرهیز های نادرست غذایی در دوران بیماری و نقاهت مخصوصا در بیماری هایی مانند اسهال و عفونت های تنفسی
- آلودگی های انگلی (که بیشتر به دلیل عدم رعایت بهداشت و آشامیدن آب غیربهداشتی بروز می کند)
- کاهش جذب ویتامین «آ» به دلیل ابتلا به عفونت ها، بیماری های مختلف و کم اشتهایی
- بارداری های مکرر، با فاصله کم
- تغذیه کودک با شیر مصنوعی (به دلیل قابلیت جذب کم این ویتامین در شیر مصنوعی)
- تغذیه تکمیلی نامناسب در کودکان
- ابتلای مکرر به بیماری های عفونی مخصوصا در کودکان
- رژیم غذایی کم چرب طولانی مدت
- زندگی در مناطق محروم به دلیل عدم دسترسی به منابع حاوی این ویتامین
- مصرف بیش از حد آهن و نیز قهوه و روغن های معدنی (چون مانع از جذب ویتامین «آ» می شوند)
راه کارهای مؤثر جهت جلوگیری از کمبود ویتامین «آ»
- ارتقای سطح آگاهی عمومی
- غنی سازی مواد غذایی
- مصرف روزانه منابع حاوی این ویتامین تا مقدار توصیه شده
- استفاده بیشتر از منابع طبیعی حاوی این ویتامین
- مصرف مکمل در صورت ایجاد علایم کمبود آن طبق نظر متخصص
- رعایت نکات بهداشتی و خودداری از نوشیدن آب ناسالم جهت جلوگیری از بروز انواع بیماری های انگلی و عفونی
افراد در معرض خطر
- کودکان مبتلا به سوء تغذیه
- کودکان 6 ماهه تا 6 ساله (چون رشد سریع دارند)
- خانم های باردار و شیرده
- شیرخواران مبتلا به کمبود ویتامین «آ»
- افراد مبتلا به بیماری های عفونی، اسهال، سرخک بیماری های گوارشی، سلیاک و فیبروز کیستیک
بیشتر بدانیم...
- مصرف بیش از مقدار توصیه شده از ویتامین «آ» باعث بروز مسمومیت ناشی از ازدیاد ویتامین «آ» در بدن می شود که با علایم زیر همراه است:
سردرد، تهوع، استفراغ، سرگیجه (به علت به هم خوردن تعادل اعصاب مرکزی (مغز و نخاع)، خستگی، ریزش مو، کندی رشد در کودکان، دید دوتایی، ضعف، شکننده شدن استخوان ها در افراد مسن، صدمات کبدی و بزرگی، کبد و طحال، زردی پوست، سفتی و احساس درد مفاصل.
- مصرف مواد غذایی کم چرب، میزان جذب آن را در بدن کاهش می دهد.
- منابع غذایی حیوانی از قابلیت جذب بهتری برخوردارند.
- در صورت اقدام جهت مصرف مکمل حاوی ویتامین «آ» حتما با یک متخصص مشورت شود.
- آنتی بیوتیک ها جذب بسیاری از ویتامین ها از جمله ویتامین «آ» را کاهش می دهند.
- صرفا باید مقادیر توصیه شده آن در دوران کودکی، بارداری و شیردهی مصرف شود مخصوصا در دوران بارداری.در طول دوران بارداری مصرف این ویتامین باید زیر نظر متخصص صورت گیرد.
- هویج از جمله منابع حاوی این ویتامین است؛ ولی نباید در مصرف آن زیاده روی شود؛ چه باعث مسمومیت کبد و زردی پوست می گردد.
- در صورت اتمام تاریخ مصرف مکمل، از مصرف آن خودداری شود.
- در صورت تغییر رنگ مکمل آن، از مصرف خودداری گردد.
- در صورت فراموشی در خوردن یک نوبت از این ویتامین، طبق برنامه منظم عمل شود.
- در کودکان شیرخوار و مبتلا به بیماری، تغذیه مناسب در دفعات متعدد و حجم کم ادامه یابد و مصرف مکمل این ویتامین زیرنظر متخصص صورت گیرد.
- کپسول محتوی آن به طول کامل بعلیده شود و جویده یا خرد نگردد.
- کپسول ویتامین «آ» نباید با معده خالی مصرف شود. مگر در مواقعی که فرد ناراحتی معده داشته باشد که در این شرایط نیز باید با متخصص مشورت گردد.
- پماد های حاوی ویتامین «آ» به همراه ویتامین «د»، در تسکین و التیام بثورات جلدی و جوش های پوستی نوزادان (مخصوصا در ناحیه بستن پوشک) مؤثر است.
- پماد حاوی ویتامین «آ» و «د» به نگهداری رطوبت طبیعی پوست و جلوگیری از خشکی غیرطبیعی پوست کمک می کند.
- کرم های حاوی ویتامین «آ» و «د» در بهبودی پوست های تحریک شده و سائیده شده، رفع و یا کاهش سوزش و درد در نواحی خراشیده شده، نواحی دچار سوختگی های خفیف و آفتاب سوختگی و جلوگیری از چسبندگی لباس به نواحی صدمه دیده در تمام گروه های سنی مفید است.
- در صورت حساسیت به پماد حاوی این ویتامین، از مصرف آن خودداری گردد.
- برجستگی های دانه مانند ایجاد شده در سطح بازو یا ران نشان دهنده کمبود این ویتامین است.
- برخی از ویتامین ها مانند«ب» کمپلکس، «ث»، «د»، «ای» و «اف» و مواد معدنی ای مانند روی و کلسیم جذب ویتامین «آ» را در بدن افزایش می دهند.
- از پماد یا قرص حاوی آن جهت جلوگیری یا رفع خشکی لب ها و بینی استفاده شود (طبق دستور).
- در صورت مصرف داروهای ضد کلسترول، این ویتامین در بدن خنثی می شود؛ لذا کمبود آن باید از طریق غذا یا مکمل جبران شود.
- مصرف هم زمان آن با آهن در رفع کم خونی ناشی از فقر آهن مؤثر است؛ ویتامین «آ» در جذب، هضم و ذخیره آهن در بدن کمک می کند.
منابع حاوی ویتامین «آ»
این ویتامین در برخی منابع حیوانی و گیاهی یافت می شود. منابع حیوانی به سرعت جذب می شود. ولی منابع گیاهی پس از ورود به بدن، ابتدا به کبد وارد می شود. پس از اندکی به ویتامین «آ» تبدیل می گردد که بدن توانایی جذب آن را دارد. در واقع این ویتامین در گیاهان خالص نیست. بلکه به صورت ماده ای به نام کاروتن وجود دارد که در بدن به یک مولکول ویتامین «آ» تبدیل می شود. کاروتن موجود در گیاهان خیلی کم جذب می شود که در بیماران کبدی و دیابتی نیز به کندی صورت می گیرد.
لازم به توضیح بیشتر است که در طبیعت موادی به نام پیش سازهای ویتامین «آ» وجود دارند که بتاکاروتن یکی از آن هاست. این ترکیب نارنجی رنگ، که در برخی مواد غذایی مانند هویج یافت می شود، در بدن شکسته و به این ویتامین تبدیل می شود.
منابع
زرده تخم مرغ، جگر، گوشت گاو، گوشت گوسفند (کم چرب)، قلوه
مخمر آبجو، پنیر، کره، شیر، لبنیات، کلم، اسفناج، کدو حلوایی، سیب زمینی شیرین، کاهو، کدوحلوایی، کدوتنبل، کدو مسما، فلفل قرمز، کلم بروکلی، جعفری، لوبیا سبز، نخود سبز، گوجه فرنگی، زردآلو، طالبی، موز، انگور، خربزه، خرمالو، انواع مرکبات (مانند پرتقال)، طالبی، انبه، نارگیل، هلو، آلو، موز، گیلاس، توت، گوجه برقانی، توت فرنگی، عصاره لیمو، تخمه، غلات، دانه ها، روغن زیتون، روغن بادام زمینی، روغن کبد ماهی.
منبع: ماهنامه تغذیه و سلامتی شماره 84