دکتر ناهید عزالدین زنجانی؛ متخصص اطفال
وضع کنونی مصرف دارو در دوران شیردهی چگونه است؟
اکثر مادران در مورد مصرف دارو در حین شیردهی مضطرب و نگران هستند و ممکن است اطلاعات و نظرات متفاوتی را از منابع مختلف از جمله پزشکان، داروسازان، ماماها، همسر، دوستان و همسایه‌ها و یا وسایل ارتباط جمعی در مورد مصرف یا عدم مصرف داروها دریافت نمایند و چه بسا در مواردی بدون آنکه خود مایل به قطع شیردهی باشند در اثر توصیه‌های نادرست اطرافیان، به این عمل اقدام نمایند.
متأسفانه استفاده از دارو در دوران شیردهی بسیار شایع است. در آمریکا سه‌چهارم مادران، طی دوران حاملگی و شیردهی دارو مصرف می‌کنند. تعداد داروهای مصرفی در طول شیردهی به طور متوسط 1/3 قلم بوده است. در 11 درصد شیرمادر خواران ممکن است علائم بسیار خفیف ناشی از مصرف دارو مشاهده شود که بیشتر در مواردی است که مادر بیش از یک قلم دارو مصرف کرده باشد.
با راهنمائی درست مادران میتوان از بسیاری از تصمیم‌های نابجای آنان جلوگیری کرد. به‌عنوان مثال در یک مطالعه در آمریکا مادرانی که شیر می‌دادند با اینکه به آنان حتی اطمینان داده شده بود که آنتی‌بیوتیک برایشان ضرر ندارد باز هم 15 درصد درمان را شروع نکردند و 7 درصد دیگر تحت درمان قرار گرفتند ولی تغذیه کودک با شیر خود را قطع کردند.
لذا پزشکی که برای مادران شیرده نسخه می‌نویسد هرگاه مصرف داروئی را لازم و بدون ضرر بداند باید در مورد لزوم مصرف و بی‌ضرر بودن آن در دوران شیردهی مادر، تأکید نماید.
چه عواملی می‌توانند بر ایمنی مصرف دارو در دوران شیردهی اثر بگذارند؟
هر داروئی که مادر در دوران شیردهی مصرف میکند جزیی از آن (حدود یک درصد) وارد شیر می‌شود. مقدار داروئی که از طریق شیر مادر به شیرخوار میرسد تحت تأثیر سه دسته عوامل کلی است:
عوامل مربوط به مادر
متابولیسم کلیه و کبد
مقدار دارو و مدت مصرف آن
راه مصرف دارو
مقدار و مدت مصرف دارو بسیار اهمیت دارد و مثلاً استفاده از داروهائی که حتی ممنوعیت مصرف دارند ممکن است با دوز کم و مدت کوتاه مصرف مانند مواد رادیواکتیو، فقط با قطع کوتاه مدت تغذیه با شیر مادر همراه باشند.
جذب و دسترسی از راه دهان (Oral Bioavailibility) نیز نقش بسیار مهمی دارد. به عنوان مثال داروهائی که از طریق خوراکی قابل جذب نیستند و باید حتماً به مادر تزریق شوند مانند انسولین، آنتی‌بیوتیک‌های آمینوگلیکوزید و سولفات منیزیم گرچه ممکن است در شیرمادر ترشح شوند اما چون در دستگاه گوارش شیرخوار جذب نمی‌شوند لذا اثر کمتری بر شیرخوار می‌گذارند.
عوامل مربوط به شیرخوار
سن شیرخوار: هر چه سن به دوران نوزادی نزدیک‌تر باشد تأثیر داروی دریافت شده بیشتر است.
جذب دارو: داروهایی که با تغییرات جزئی جذب می‌شوند تأثیر بیشتری بر نوزاد و شیرخوار دارند.
متابولیسم کبد و کلیه: نارسایی یا اختلالات این اعضاء سبب تجمع بیشتر دارو در شیرخوار می‌شود.
حجم مصرفی شیر مادر: هر چه مقدار شیر مصرف شده بیشتر باشد داروی بیشتری هم به شیرخوار میرسد.
بی‌ضرری دارو برای شیرخوار: داروهایی که در دوران نوزادی و شیرخواری تجویز مصرف داشته باشند مادر شیردهی هم می‌تواند نماید.
عوامل مربوط به دارو
میزان حلالیت در آب و چربی، اتصال دارو به پروتئین، اندازه مولکول دارو، از عوامل مربوط به دارو به حساب می‌آیند. مولکول‌های درشت دارو فقط در صورت محلول بودن در چربی وارد شیر می‌شوند. آنها که به پروتئین می‌چسبند کمتر وارد شیر می‌شوند. شیر در قیاس با پلاسما مختصری اسیدی است، لذا داروهائی که مختصر قلیایی هستند در شیر بیشتر حضور پیدا می‌کنند.
چه باید بکنیم که اثر دارو بر شیرخوار به حداقل برسد؟
در دوران شیردهی با توجه به شرایط مادر، در درجه اول باید تصمیم بگیریم که آیا درمان و یا استفاده از دارو واقعاً الزامی است؟
آیا نمی‌توان درمان را تا زمان از شیر گرفتن کودک به تعویق انداخت نظیر بعضی از اقدامات تشخیصی و یا جراحی‌های غیرفوری.
آیا در بین درمان‌های مختلف کدام یک کمترین خطر را برای شیرخوار به همراه دارد؟ یا مثلاً کدام شیوه مصرف، کمترین مقدار دارو را وارد خون مادر میکند.
آیا مصرف موضعی دارو به جای مصرف عمومی آن امکان‌پذیر است؟ مثلاً در سرماخوردگی برای درمان احتقان بینی میتوان از قطره یا افشانه بینی به جای داروی عمومی استفاده کرد؟
آیا میتوان زمان مصرف دارو را در مادر به گونه‌ای انتخاب کرد که کمترین تأثیر را بر شیرخوار داشته باشد؟ چون به طور معمول حداکثر مقدار دارو در سرم خون 1 تا 3 ساعت پس از خوردن دارو ایجاد می‌شود.
آیا مادر می‌تواند پس از شیردادن، دارو را مصرف کند و یا این که مصرف دارو قبل از طولانی‌ترین زمان خواب کودک باشد؟
آیا دوره درمان آنقدر کوتاه است که بتوان در صورت ضرورت در این مدت از شیر قبلاً دوشیده شده استفاده کرد و شیر فعلی را دوشید و دور ریخت؟
اگر بتوانیم به این پرسش‌ها پاسخ بدهیم مسلماً دارویی را انتخاب می‌کنیم که کمترین تأثیر سوء را بر شیرخوار داشته باشد.
مصرف چه داروهایی ممکن است حجم شیر مادر را کاهش دهد؟
مصرف زیاد ویتامین B6، استفاده مستمر از ضدحساسیت‌ها، داروی لوودوپا (برای درمان فشارخون)، قرص‌های ضدبارداری حاوی استروژن، آپومورفین و بروموکریپتین.
بروموکریپتین اصولاً برای خشک کردن شیر مادر مصرف می‌شود. داروهای خوراکی جلوگیری‌کننده از بارداری حاوی استروژن، تولید شیر را کاهش می‌دهند ولی آنهایی که فقط حاوی پروژسترون هستند یا بر حجم شیر تأثیر ندارند یا اثر آنها بر شیر مادر بسیار ناچیز است. عوامل دیگری مانند نیکوتین و الکل نیز می‌توانند حجم و چربی شیر را کاهش دهند.
مصرف نوشیدنی‌های حاوی کافئین و کشیدن سیگار چه تأثیری بر شیر مادر می‌گذارد؟
معمولاً دو بار نوشیدن قهوه و یا نوشابه‌های کافئیندار در حجم کم در روز مشکلی ایجاد نمی‌کند ولی مصرف زیاد نوشابه‌های کافئیندار مانند کوکاکولا و یا مقدار قابل توجه چای و به خصوص قهوه ممکن است موجب بی‌قراری و کم‌خوابی شیرخوار شود.
سیگار کشیدن موجب کوتاه شدن دوره شیردهی و کاهش حجم شیر می‌شود. ارتباط آن با دردهای قولنجی شیرخواران، مرگ ناگهانی شیرخوار، عفونت گوش میانی و عفونت‌های تنفسی تحتانی ثابت شده است. مادرانی که نتوانسته‌اند سیگار را ترک کنند باید سعی کنند در حضور شیرخوار خود سیگار نکشند. همچنین حداقل 5/2 ساعت قبل از شیردادن از مصرف سیگار خودداری نمایند.
مصرف مقدار زیاد الکل می‌تواند هم، مانع رگ کردن پستان شود(مهار رفلکس جهش شیر) و هم حجم شیرمادر را کاهش دهد.
توصیه‌های لازم در مورد مصرف داروها
مصرف دارو توسط مادر بلافاصله بعد از اتمام یک وعده شیردادن باشد.
در مورد داروهایی که یک بار در شبانه‌روز مصرف می‌شوند بهتر است زمان مصرف، قبل از طولانی‌ترین خواب کودک باشد که معمولاً در شب است.
معدودی از داروها به دلیل سمی بودن و ورود مقدار بیشتری در شیر مادر و آثار بالینی برای شیرخوار نباید در زمان شیردهی مصرف شوند. از مصرف برخی داروها که حجم شیر را کاهش می‌دهند باید اجتناب نمود.
مصرف تعداد بسیار زیادی از داروها در دوران شیردهی از جمله مسکن‌های ساده مثل استامینوفن، آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای ضددیابت، داروهای پایین‌آورنده فشار خون، داروهایی که برای درمان کم‌کاری یا پرکاری تیروئید مصرف می‌شوند و... چنانچه با دوز صحیح مصرف شوند ضرری برای شیرخوار نخواهند داشت.
اکثر داروهایی که برای درمان افسردگی مادر تجویز می‌شوند بی‌ضرر بوده و حتی تعداد کمی از آنها به ترشح شیر مادر کمک می‌کنند.
مصرف تعداد معدودی از داروها با شیردهی مغایرت دارد و در صورت ضرورت استفاده از آنها، شیردهی باید قطع شود از جمله: داروهای ضدسرطان و داروهای محرک و مخدر مانند هروئین تزریقی، ترکیبات آمفتامین مثل شیشه و کراک و مواد رادیواکتیو که برای تشخیص بیماری‌ها به کار می‌رود و باید شیردهی موقتاً قطع شود (از چند ساعت تا چند روز) و بعد مجدداً شیردادن شروع شود.
برخی داروها مانع شیردهی نیستند اما چون در برخی شیرخواران اثرات جانبی آنها گزارش شده، باید در دوران شیردهی، بااحتیاط تجویز شوند.
