ایتالیایی‌ها چطور جشنواره فیلم ونیز را راه انداختند/غرش شیر طلایی

جشنواره جهانی فیلم ونیز یکی از قدیمی‌ترین و موثرترین رویدادهای سینمایی در دنیاست که هر ساله در شهر زیبای ونیز ایتالیا برگزار می شود و جایزه اصلی آن شیر طلایی نام دارد.

سینماسینما، ارغوان اشتری: جشنواره بین المللی ونیز که هر ساله برگزار می شود و در کنار جشنواره هایی مانند کن و برلین از جشنواره‌های مهم اروپایی به شمار می رود بخش های مختلفی دارد که عبارتند از بخش مسابقه، بخش خارج از مسابقه، ونیز کلاسیک، بخش افق ها مخصوص فیلم های جدید زیبایی شناسانه در عرصه بین المللی، بخش رقابتی واقعیت مجازی که همانگونه که از نامش پیداست به فیلم هایی اختصاص دارد که به صورت واقعیت مجازی ساخته می شوند، بخش هفته منتقدان و بخش روزهای ونیز که از بخش های جنبی جشنواره است.

جایزه اصلی جشنواره فیلم ونیز شیر طلایی است و به بهترین بازیگر زن و مرد نیز جام ولپی اهدا می شود.

شکل گیری جشنواره

نخستین جشنواره فیلم ونیز ابتدا نامش جشنواره ونیز نبود بلکه با نام the Esposizione internazionale d’arte cinematografica ( نمایشگاه بین المللی هنر سینماتوگراف) ششم تا بیست و یکم اوت 1932 در ونیز برگزار شد. در حقیقت ایده برگزاری چنین جشنواره ای را کنت جوزپه ولپی مدیر سازمان بیناله که سیاستمدار و تاجر هم بود، آنتونیو ماراینی مجسمه ساز و لوچیان دی فو مدیر موسسه آموزش سینما در شهر رم مطرح کردند و پذیرفتند جشنواره در شهر روی آب ونیز ایتالیا برگزار شود و لوچیان دی فو به عنوان نخستین مدیر جشنواره منصوب شد.

می گویند جشنواره ونیز نخستین رویداد بین المللی در نوع خود بود. نخستین دوره جشنواره در هتل اکسلسویر در منطقه لیدو برگزار شد اما یک رویداد رقابتی به معنی جشنواره های امروزی نبود. در نخستین دوره فیلم‌های مشهوری به نمایش در آمد که بعدها به فیلم‌های کلاسیکی در تاریخ سینما تبدیل شدند. ممنوع ساخته فرانک کاپرا، گرند هتل ساخته ادموند گولدینگ، قهرمان ساخته کینگ ویدور، فرانکشتاین ساخته جیمز ویل، مردان، چه رذل هایی ساخته ماریو کامرینی، به ما آزادی بدهید ساخته رنه کلر و… از جمله آثاری بودند که در آن دوره به نمایش درآمدند.

علاوه بر عناوین اشاره شده در بخش رقابتی ویکتور ساویل با سه فیلم، ارنست لوبیچ با دو فیلم، هاوارد هاکس، موریس تورنو، آناتول لیتواک و لنی ریفنشتال نیز با آثارشان حضور داشتند. نخستین نمایش فیلم‌ها با حضور بازیگرانش افتتاح شد و از هر جنبه ای که بخواهید در نظر بگیرید نخستین دوره جشنواره فیلم ونیز موفق بود. بیش از 25 هزار تماشاگر در آن دوره فیلم ها را تماشا کردند و بسیاری از ستارگان آن دوران مانند گرتا گاربو، کلارک گیبل، فردریک مارچ، نورما شیرر، جیمز کاگنی، رونالد کولمن، لورتا یانگ، جان باریمور، جون کرافورد، ویتوریو دسیکا و بوریس کارلوف در نخستین دوره جشنواره ونیز حضور داشتند.

فیلمی که جشنواره ونیز را در روز ششم اوت سال 1932 افتتاح کرد «دکتر جکیل و آقای هاید» ساخته روبن مامولیان بود که پس از نمایش فیلم، در هتل اکسلسویر ضیافتی برگزار شد. نخستین فیلم ایتالیایی یعنی «مردان، چه رذل هایی» ساخته ماریو کامرینی عصر یازدهم اوت 1932 در جشنواره ونیز رونمایی شد.

به دلیل فقدان داورها و جوایز رسمی که بعدها به جشنواره اضافه شد با سیستم رای گیری که توسط تماشاگران فیلم ها انجام شده بود، کمیته ای به مدیریت آتیلیو فونتانا مدیر یک کمپانی به نام موسسه تجارت خارجی، برندگانی را اعلام کردند. با کمک رای گیری، جایزه بهترین کارگردان به نیکولای ایک برای فیلم «جاده زندگی» اعطا شد و فیلمی از رنه کلر بهترین فیلم شناخته شد.

در آن سال ها جایزه «جام موسولینی» به بهترین فیلم خارجی و بهترین فیلم ایتالیایی اهدا شد اما هنوز هیات داوران فیلم ها را داوری نمی‌کردند به همین منظور مدیر بیناله پس از شنیدن نظرات کارشناسان و تماشاگران و با مشاوره موسسه ملی سینمای آموزشی جوایز را اهدا می کرد. جوایز دیگر جشنواره در آن دوران «مدال طلای بزرگ سازمان ملی فاشیست برای سرگرمی سازی» بود که به بهترین بازیگر زن و مرد اهدا می شد. از سال 1935 جشنواره به رویدادی سالانه تبدیل شد و مدیریت جشنواره را به اوتاویو کروز دادند و جایزه بازیگران به «جام ولپی» تغییر نام داد. همچنین از سال 1936 هیات داوران بین المللی داوری فیلم ها را برعهده گرفتند. از سال 1937 نمایش فیلم ها در سالن سینما پالاز که طراحی اش اثری از معماری به نام لوئیجی کوآگلیاتا بود، انجام می‌شد.

سال 1992 به مناسبت شصتمین سالگرد برگزاری جشنواره، یاد و خاطره نخستین دوره در کتابی به نام «ونیز 1932-سینما هنر می شود» پاس داشته شد.

سال های 1940

ثمره جنگ جهانی دوم تقسیم شدن سال های 1940 به دو دوره است. پیش از سال 1938 فشارهای سیاسی زیاد بود و جشنواره ونیز را ویران کرد. تنش ها تا بدانجا پیش رفت که جشنواره در سال های 1940، 1941 و 1942 به نحوی برگزار شد که گویی برگزار نشده باشد! محل نمایش به مکانی دور از ناحیه لیدو انتقال پیدا کرد. علاوه بر این کشورهای اندکی در جشنواره شرکت کردند و بیشتر فیلمسازانی اهل رم و برلین بودند. فضای جشنواره بیشتر پروپاگاندا بود تا هنری و جشنواره میزبان ستارگان قدرتمند ایتالیایی مانند آلیدا والی، آسیا نوریس و فاسکو جیاچتی شد.

از سال 1946 جشنواره به حالت عادی برگشت اما فیلم ها در سینمای سن مارکو نمایش داده می شد چراکه سالن سینما پالاز به نیروی متحدین اختصاص پیدا کرده بود. مدیر جدید جشنواره الیو زورزی می خواست آزادی و بین المللی بودن جشنواره را دوباره برگرداند؛ چیزی که در سال های جنگ جهانی نابود شده بود. سال 1946 برای نخستین بار جشنواره در ماه سپتامبر برگزار شد که به دلیل توافقنامه ای بود که میان مدیران ونیز و مدیران جشنواره تازه تاسیس کن در فرانسه بسته شده بود.

سال های 1940 دوران فیلم های مهم نئورئالیسم ایتالیا بود و از مهم ترین فیلم های شاخص این موج که در ونیز به نمایش درآمدند می توان به از خودی ها (روبرتو روسلینی 1946) و زمین می‌لرزد (لوکینو ویسکونتی 1948) اشاره کرد. البته در آن سال ها این فیلم ها چنان که باید مورد ستایش قرار نگرفتند.

جشنواره در سال های 1940 میزبان چهره های سرشناسی مانند اورسن ولز، لارنس الیویر، فریتز لانگ، جان هیوستن، دیوید لین، آنری-ژرژ کلوزو، مایکل پوئل، امریک پرسبرگر، ژان رنوآر و مارسل کارنه شد. در سال 1949 تحت مدیریت جدید آنتونیو پتروچی محل برگزاری جشنواره به سینما پالاس در لیدو بازگشت.

در سال 1947 و 1948 جایزه بزرگ بین المللی ونیز اهدا شده که جایزه ای مترادف شیر طلایی است اما همانطور که پیشتر خواندید از سال 1934 تا 1942 بالاترین جایزه جشنواره «جام موسولینی» بود که به بهترین فیلم ایتالیایی و خارجی اهدا می شد. در سال 1949 جایزه شیر طلایی سنت مارک رونمایی شد و جایزه شیر طلایی ونیز تا امروز هر ساله اهدا می‌شود.

سال های 1950

در سال های 1950 اهمیت جشنواره ونیز در سطح بین المللی با حضور فیلمسازان و ستارگان مهم مسجل شد. در این سال ها چندین نفر مدیریت جشنواره را برعهده گرفتند که در شکوفایی ونیز تعهدی مثال زدنی داشتند: آنتونیو پتروچی (1949-1953)، اوتاویو کروز (1954-1955) و فلوریس آماناتی (1956-1959).

در این دهه دنیای سینما تلاش می کرد گرد و غبار جنگ جهانی را از شانه هایش پاک کند و جشنواره ونیز نیز تحت تاثیر این گرایش قرار گرفت. مسلما یکی از دستاوردهای جشنواره ونیز آشنایی غرب با فیلم های ژاپنی است. در سال 1951 راشومون ساخته آکیرا کوروساوا برنده شیرطلایی شد و در سال های بعد فیلم های مطرح ژاپنی مانند هفت سامورایی ساخته کوروساوا، اوگتسو مونوگاتاری ساخته کنجی میزوگوچی در جشنواره نمایش داده شده و جایزه گرفتند.

سینمای هند نیز چنین تجربه ای را چشید. سال 1957 آپاراجیتو ساخته ساتیا جیت رای برنده جایزه شیر طلایی ونیز شد.

فیلمسازان نئورئالیسم در ایتالیا پس از تلاش هایی که در سال های 1940 انجام دادند در این دهه پرفروغ تر ظاهر شدند و جشنواره آثار فدریکو فلینی و میکل آنجلو آنتونیونی دو فیلمساز محبوب دوران پس از جنگ جهانی دوم را به نمایش گذاشت. همچنین فرانچسکو رزی با مبارزه (1958) و ارمانو اولمی با نخستین فیلمش زمان از حرکت بازایستاد (1959) در جشنواره حضور پیدا کردند. البته علی رغم شهرتی که فیلم های ایتالیایی داشتند جشنواره به فیلم های ایتالیایی جایزه نمی داد مثلا فیلم روکو و برادرانش ساخته لوکینو ویسکونتی با اینکه در جشنواره در بخش مسابقه حضور داشت اما جایزه‌ای به این فیلم تعلق نگرفت ولی فیلم های اروپایی در این سال ها جوایز زیادی بردند مانند کارل تئودور درایر فیلمساز دانمارکی که شیر طلایی را در سال 1955 برای «اردت» گرفت یا اینگمار برگمان سوئدی برای جادوگر برنده جایزه ویژه هیات داوران در سال 1959 شد. در این سال ها جشنواره ونیز با سینماگران کشور فرانسه نیز مهربان بود به عنوان مثال روبر برسون با خاطرات کشیش روستا (1951) و لویی مال با عاشقان (1958) در ونیز حضور پیدا کردند. «عاشقان» علی رغم جار و جنجالی که برپا کرد توانست جایزه ویژه جشنواره را برنده شود. کلود شابرول نیز با «سرژ خوش تیپ» در سال 1959 در ونیز شرکت کرد؛ فیلمی که از نگاه منتقدان آغازگر موج نوی فرانسه است.

در این سال ها سینمای آمریکا و فیلمسازان آمریکایی نیز در جشنواره سهم داشتند. فیلمسازانی مانند الیا کازان، رابرت آلدریچ، بیلی وایلدر، ساموئل فولر با فیلم هایشان در جشنوار شرکت کردند. مارلون براندو با «در بارانداز» ساخته الیا کازان در سال 1954 به ونیز آمد. چهار سال بعد بریژیت باردو با «عشق حرفه من است» ساخته کلود اوتان –لارا به ونیز آمد. سوفیا لورن به خاطر بازی در «ارکیده سیاه» ساخته مارتین ریت برنده جایزه بهترین بازیگر زن در سال 1958 شد و جینا لولوبریجیدا، آلبرتو سوردی، ویتوریو گاسمن و سیلوانا مانگانو و جولیتا ماسینا نیز در ونیز حضور داشتند.

سال های 1970-1960

در این سال ها مدیریت جشنواره ونیز به گسترش و برنامه های هنری جدید می اندیشید اما سال 1960 جنجالی به پا شد که در تاریخ جشنواره ونیز مشهور باقی ماند. شیر طلایی به فیلم خارق العاده «روکو و برادران» ساخته لوچینو ویسکونتی تعلق نگرفت و فیلمساز فرانسوی آندره کایات با «فردا نوبت من است» توانست برنده جایزه شود. مردم در مراسم اختتامیه در اعتراض به این جایزه سوت زدند. این دومین باری بود که ویسکونتی مایوس و دست خالی از جشنواره ونیز بدرقه می شد زیرا او یکبار سال 1954 نیز طعم شکست را با «احساس» چشیده بود.

در این سال ها بخش های مختلفی به جشنواره اضافه شد و آثار فیلمسازانی مانند پییر پائولو پازولینی، مارکو بلوکیو، برناردو برتولوچی، برادران تاویانی، والریو زورلینی، مارکو فرری و تینتو براس در جشنواره به نمایش درآمد.

در سال 1963 مدیریت جشنواره به لوئیجی کیارینی رسید و در دوران مدیریت کیارینی جشنواره دستخوش تغییرات ساختاری شد. طی 6 سال مدیریت کیارینی جشنواره مقابل فشارهای سیاسی ایستاد و دوران با ثباتی را طی کرد ولی او سال 1969 از کار برکنار شد.

در سال های 1960 جشنواره به فیلم های ایتالیایی روی خوش نشان داد و چند جایزه به فیلم های ایتالیایی تعلق گرفت اما در سال 1969 و با تغییرات سیاسی و اجتماعی در ایتالیا جشنواره نیز دستخوش تغییراتی شد. در سال 1971 جایزه یک عمر دستاورد هنری به جشنواره اضافه شد که سال نخست به جان فورد و سال بعد به چارلی چاپلین رسید.

از سال 1969 تا 1979 چون جشنواره از حالت رقابتی بیرون آمده و هیات داوران نداشت جایزه ای به فیلمی اهدا نمی کردند و حتی در سال های 1973، 1977و 1978 اصلا جشنواره برگزار نشد. جایزه شیر طلایی تا سال 1980 به جشنواره برنگشت ولی با روی کار آمدن کارلو لازانی به عنوان مدیر جدید جشنواره دوباره این رویداد فرهنگی تصویر از دست رفته خود را بازیافت. لازانی نام جشنواره را که تا آن سال ها به جشنواره بین المللی هنرهای فیلم شهرت داشت به جشنواره بین المللی فیلم تغییر داد که تا امروز نام جشنواره همین باقی مانده است. لازانی حتی کمیته انتخاب تشکیل داد تا فیلم ها را گزینش کنند.

سال های 1980

مسلما نماد جشنواره ونیز در این سال ها که تولد دوباره این رویداد فرهنگی نیز محسوب می شود کارلو لازانی مدیر جشنوار است که توانست جشنواره ونیز را به دوران اوج خود برگرداند. در این سال ها ورکشاپ های جدید و بزرگداشت هایی برگزار شد و فیلم هایی جدیدی در جشنواره به نمایش درآمد مانند مهاجمان صندوقچه گمشده (1981) از مجموعه فیلم های ایندیانا جونز، ای تی (استیون اسپیلبرگ 1982)، یا امپراطوری ضربه می زند ساخته اروین کرشنر. بخشی نیز به نمایش آثار کلاسیک اختصاص پیدا کرد.

البته این انتخاب ها از ذهن خلاق منتقدی به نام انزو اونگاری همکار لازانی تراوش می کرد. او از فرمول تاثیرگذاری استفاده می کرد و از تجربیات مدیریت های گذشته جشنواره خوب درس می گرفت. سال 1981 برای اولین بار یک کارگردان زن برنده جایزه شیر طلایی شد و او کسی نبود جز مارگارت فون تروتا.

سال 1983 مدیریت جشنواره به جیان لوئیجی روندی اعطا شد. او تصمیم گرفت که آن سال هیات داوران بخش بین الملل فقط از فیلمسازان باشند و برناردو برتولوچی را به عنوان رییس هیات داوران انتخاب کرد.

در سال 1984 هفته منتقدان به بخش های جشنواره اضافه شد که حامی این بخش سندیکای ملی منتقدان سینمایی ایتالیا بود و این بخش به فیلمسازانی تعلق داشت که فیلم اول یا دوم خود را ساخته بودند.

در سال 1987 یک روزنامه نگار و منتقد فیلم به نام گولیلمو بیراجی مدیر جشنواره شد که پیش از این مدیریت جشنواره فیلم تائورمینا را برعهده داشت. او سلیقه خاصی داشت و در پنج دوره که مدیریت جشنواره را برعهده گرفت دنبال فیلمسازان جدید بود.

در سال 1988 بخش های جدیدی به جشنواره اضافه شدند: افق ها، شب و رویدادهای ویژه. در سال 1988 پدرو آلمودوار اسپانیایی در جشنواره ونیز کشف و در عرضه بین المللی مطرح شد.

سال 1989 موفقیت کریشتوف کیشلوفسکی رقم خورد و مجموعه او به نام «ده فرمان» در جشنواره ونیز نمایش داده شد. هر اپیزود در یک روز به نمایش عمومی درآمد و مورد توجه تماشاگران و مطبوعات ایتالیا و خارجی ها قرار گرفت. نانی مورتی جوان نیز همین سال با «توپ سرخ» مورد توجه قرار گرفت. البته فیلم از بخش مسابقه کنار گذاشته شد اما در بخش منتقدان به نمایش در آمد.

سال های 1990

در سال 1990 جایزه شیر طلایی به «رزنکرانتز و گیلدنسترن مرده‌اند» ساخته تام استپارد اهدا شد که جایزه بحث برانگیزی شد. گور ویدال رییس هیات داوران به استعداد جدید تام استپارد اشاره داشت اما خیلی ها از این انتخاب راضی نبودند و جایزه را تداعی کننده نادیده گرفتن لوکینو ویسکونتی در سال های 1950 می دانستند.

سال بعد ژانگ ییمو با «فانوس قرمز را برافزا» همه را حیرت زده کرد اما در کمال شگفتی شیر طلایی به نیکیتا میخالکوف برای «نزدیک بهشت» اهدا شد.

جیلو پونته کوروو سال 1993 مشاور جشنواره شد و سال 1996 مدیریت جشنواره به او رسید. در دوران ریاست جیلو پونته کوروو بخش شب میزبان فیلم های جذابی بود. بخش شب بخشی بود که فیلم های باشکوه و پول پارو کن را به نمایش می گذاشت و ستارگان مشهور سینما به خاطر فیلم هایشان در این بخش بیش از گذشته به جشنواره ونیز می آمدند.

یکی از اهداف پونته کورو تبدیل کردن جشنواره ونیز به پایتختی برای فیلمسازان بود. در دوران برگزاری جشنواره در لیدو حتی کنسرت موسیقی نیز برگزار می شد. در این دوران فیلمسازان بسیار جوانی مانند ماریو مارتونه، پائولو ویرزی، یا پیتر جکسون، سالی پاتر، نیل جردن، جولیان اشنابال و… در ونیز مطرح شدند. در این سال ها بخشی به نام «پنجره رو به تصاویر» نیز در ونیز برگزار می شد که ورک شاپی درباره فیلم های کوتاه نیمه بلند و بلند تجربی و آوانگارد بود.

سال 1995 جشنواره بازگشت میکل آنجلو آنتونیونی به پشت دوربین را جشن گرفت. آنتونیونی همراه ویم وندرس فیلم «آنسوی ابرها» را ساخته بود.

پس از پونته کورو مدیریت جشنواره را فلیس لودادیو برعهده گرفت. در اولین دوره ریاست او تاکشی کیتانو با فیلم آتش بازی در سال 1997 برنده شیرطلایی جشنواره شد. در این دوران سالن های نمایش دهنده فیلم ها نیز افزایش پیدا کرد.

سال های 2000

از سال 1999 تا 2001 مدیریت جشنواره را آلبرتو باربرا برعهده داشت و در سال 2000 و 2001 بازسازی هایی در محل برگزاری جشنواره انجام گرفت.

در سال 2001 بخش رقابتی جدیدی به نام سینمای معاصر و جایزه «شیر طلایی-شیر سال» نیز به جوایز اضافه شد. این بخش فرصتی برای نمایش آثار فیلم های اول کارگردان ها بود که دارای خلاقیت و موضوعات بکر بودند. جشنواره ونیز در این سال ها پنجره‌ای برای استعدادهای جدید که می خواستند توجه جهانی را به خود جلب کنند، بود برای مثال اسپایک جونز با جان مالکوویچ بودن، دیوید فینچر با باشگاه مشت زنی، کیمبرلی پیرس با پسران گریه نمی کنند، کریستفر نولان با یادگاری و آلخاندرو آمنابار با دیگران در ونیز خوش درخشیدند.

یکی از مهمترین اتفاقات این دهه نمایش چشمان بازبسته ساخته استنلی کوبریک است که پس از مرگ او به نمایش درآمد.

سال 2004 مارکو مولر مدیر جشنواره شد که شیفته فیلم های شرقی بود. یکی از خلاقیت های دوران مدیریت او بخش فیلم دیجیتال است که به تکنولوژی جدید دیجیتال می پرداخت. در سال 2004 و 2005 بخشی به بزرگداشت سینمای ایتالیا و سینمای شرق اختصاص پیدا کرد. بزرگداشت ویژه ایتالیا به داستان پشت پرده ساخت فیلم‌هایی ایتالیایی و ژانرهای فیلم های ایتالیایی در سال های 1960 و 1950 می پرداخت.

سال 2009 محل برگزاری جشنواره بزرگتر و یک ساختمان جدید کنار محل دائمی برگزاری جشنواره ساخته شد.

سال 2011 آلبرتو باربرا دوباره مدیریت جشنواره را برعهده گرفت و هنوز مدیر جشنواره ونیز است. امسال (2017 میلادی) هفتاد و چهارمین دوره جشنواره با مدیریت او از سی ام آگوست تا نهم سپتامبر برگزار می شود.

منبع: مهر