ـ*سهیل معینی: حق دسترسی به منابع اطلاعاتی یکی از حقوق برابر شهروندان نابینا در همه کشورهاست و روزبه‌روز اهمیت آن به دو دلیل بیشتر می‌شود.
به گزارش ، آرمان نوشت: یکی اینکه دسترسی به منابع اطلاعاتی پیش‌شرط تحقق حقوق همه افراد است. دوم اینکه نابینایان جزو تحصیلکرده‌ترین گروه‌های دارای معلولیت هستند و نیازشان در این عرصه بیشتر از گذشته است. امروزه فناوری‌های اطلاعاتی باعث شده‌اند که نیاز به اطلاعات حتی به درون افراد کم‌سواد نابینا هم راه پیدا کند، به‌دلیل اینکه این افراد مثل تمام مردم کم‌سواد، کافی است دسترسی به اینترنت داشته باشند و متناسب با نیازهای خود از اطلاعات استفاده کنند. در نتیجه این امر نیازی رو به توسعه است و به این دلیل روزبه‌روز برجسته‌تر می‌شود. از سوی دیگر، شاهد این هستیم که انقلاب در فناوری‌های ارتباطی موجب شده جامعه‌بشری به حجم گسترده‌ای از اطلاعات دسترسی یابد. این انقلاب‌فنی در زمینه دسترسی‌های ویژه نابینایان هم اتفاق افتاده، اما درواقع، بسیاری از منابع اطلاعاتی برای آنکه قابل استفاده نابینایان باشند، باید در تولید تغییر کنند، درحالی که با نابرابری‌هایی در این زمینه روبه‌رو هستیم و لازم است اقدامات چمشمگیری صورت بگیرد.
مشکل دسترسی به منابع برای نابینایان
اشکال دسترسی به منابع اطلاعاتی برای نابینایان به سه شکل است. یکی کتب، نشریات و بسته‌های آموزشی بریل است که در این زمینه به‌دلیل اینکه تولید کتب و نشریات به خط بریل مستلزم سرمایه‌گذاری در زمینه ماشین‌های چاپ بریل است و کاغذ مخصوص می‌خواهد، فوق‌العاده گران است و احتیاج به سرمایه‌گذاری حمایتی دارد و کمتر بخش‌خصوصی در این زمینه سرمایه‌گذاری می‌کند، چراکه جنبه‌تجاری ندارد و نمی‌تواند کتب بریل را ارزان و در تیراژ بالا تولید کند که بازگشت‌مالی داشته باشد. درنتیجه احتیاج به سرمایه‌گذاری و حمایت‌های اجتماعی و فرهنگی است. دوم آنکه در همه کشورها کتب گویا وجود دارند، به این شکل که کتب به‌شکل فایل‌صوتی در اختیار نابینایان قرار می‌گیرند، چرا که شکل گسترده‌تری از دسترسی است؛ یعنی هم تکثیر و توزیع آن ارزان‌تر، انبوه‌تر و جذاب‌تر است و هم افرادی که سواد خواندن کتب بریل را ندارند، از آن استقبال می‌کنند. در این سال‌ها بسیار شاهدیم که نهادهای دولتی، نیمه‌دولتی و حتی بخش‌خصوصی در دنیا وارد این عرصه شده‌اند و کتب گویا تولید می‌کنند. با وجود این، کتب گویا گرچه ارزان‌تر از کتب بریلند، اما چون توسط انسان تولید می‌شوند، نسبتا گران و مستلزم سرمایه‌گذاری هستند. طی این سال‌ها کار داوطلبانه برای تولید کتب گویا در سطح دنیا از جمله کشور ما توسعه پیدا کرده و خیلی افراد داوطلبانه کتب را برای افراد نابینا می‌خوانند، ضبط می‌کنند و در دسترس آنها قرار می‌دهند.
فرمت سوم دسترسی به‌شکل الکترونیک است، به این معنا که فایل الکترونیکی کتب در اختیار تجهیزات رایانه‌ای و نرم‌افزارهای خاص نابینایان قرار می‌گیرد و نابینایان می‌توانند به کمک رایانه و نرم‌افزاهای خودشان از این فایل‌ها به‌صورت گویا یا با صدای ماشین یا به‌صورت خروجی بریل در قالب نمایشگرهای بریل استفاده کنند. سومین فرمت دسترسی این حسن بزرگ را دارد که نابینایان می‌توانند با کمترین تغییر به بسیاری از کتب دسترسی پیدا کنند، چون بسیاری از کتب که برای افراد عادی چاپ می‌شوند، اول به‌شکل فایل الکترونیک درمی‌آیند و بعد چاپ می‌شوند. در نتیجه اگر نابینایان بتوانند به این فایل‌ها دسترسی پیدا کنند، انبوهی از منابع‌انسانی در اختیار آنها قرار می‌گیرد، اما عیب آن این است که چون این فایل‌ها در قالب نمایشگرهای بریل یا رایانه توسط نابینایان قابل‌دسترسی است، احتیاج به توانایی مالی نابینایان دارد که بتوانند این تجهیزات را تهیه کنند. این تجهیزات در دنیا تامین می‌شوند. برای‌مثال در برخی کشورهای اروپایی این تجهیزات از طریق بیمه‌ها پوشش داده می‌شوند، چون جزو ابراز توانبخشی هستند. در بسیاری از کشورها از جمله کشور ما کمک‌های حمایتی سازمان‌های‌دولتی در این زمینه بسیار تاثیرگذار است، چون سرمایه‌گذاری در آنها احتیاج به منابع‌مالی وسیعی دارد و عمدتا از عهده کشورهای توسعه‌یافته برمی‌آید و کشورهایی مثل ما کمتر در این زمینه ورود پیدا کرده‌اند. از این رو یکی از دلایل عقب‌ماندگی ایران در دسترسی نابینایان به منابع اطلاعات کمبود سرمایه‌گذاری دولت و سازمان بهزیستی در تجهیزات آی‌تی‌سی است.
ضرورت پیوستن ایران به معاهده مراکش
امروزه یکی از مشکلات افراد نابینا این است که کتب نه‌تنها جزو سرمایه معنوی ناشران است، بلکه جزو سرمایه‌های معنوی نویسندگان و مترجمان هم است. اگر قرار باشد نابینایان بدون پرداخت وجه کتب به فایل‌های الکترونیک یا گویا دسترسی داشته باشند، سرمایه‌های معنوی ناشران و مالکیت‌های معنوی تولیدکنندگان و مولفان به خطر می‌افتد. از این رو در دنیا تلاش‌هایی از جمله معاهده مراکش شکل گرفته و برای دسترسی نابینایان به فایل‌های کتب به‌شکل گویا و الکترونیک استثنائاتی قائل شده‌اند. به‌عبارت‌دیگر نابینایان اجازه دارند به این فایل‌ها دسترسی یابند. البته محدودیت‌هایی نیز لحاظ شده است، به این معنا که اگر فایل الکترونیک در اختیار فرد نابینا قرار گرفت، او مجاز نیست این فایل را در اختیار افراد بینا قرار دهد بدون‌اینکه آن فرد نسخه الکترونیک و گویای کتاب را خریده باشد. طی این سال‌ها این مشکل در کشور ما برجسته شده؛ یعنی برخی کتب‌گویای تولیدشده برای نابینایان سر از بازار آزاد کتاب درآورده‌اند و این مساله موجب اعتراض بحق ناشران و مولفان شده، زیرا کتب آنها بدون آنکه فروش رفته باشد در قالب نسخ‌گویا در اختیار مردم‌عادی قرار گرفته و چون این روزها مردم تمایل بیشتری به کتب‌گویا دارند، بازار فروش کتب محدودتر شده است.
انقلاب اطلاعاتی باید شامل حال نابینایان شود. دولت ایران باید هرچه زودتر رسما به معاهده‌مراکش ملحق شود، ضمن اینکه لازم است با همکاری اتحادیه ناشران تمهیداتی بیندیشیم که فایل الکترونیک در اختیار نابینایان قرار گیرد، بدون اینکه به بازار ناشران و حتی مالکیت‌معنوی مولفان آسیب وارد شود. این مساله یک همکاری میان‌بخشی را می‌‌طلبد و براساس آن بخشی از لایحه حقوق معلولان در قالب تصویبنامه هیات‌دولت در سال94 به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مکلف شد که بخشی از بودجه‌سالانه خود را به تولید کتب‌بریل، گویا و الکترونیک برای نابینایان و کم‌بینایان اختصاص دهد، اما متاسفانه از سال94 تاکنون این اتفاق نیفتاده و ما در قالب تشکل‌‌های نابینایان درحال نامه‌نگاری هستیم که علت عدم‌تحقق این تصویبنامه را پیگیری کنیم.
* رئیس انجمن باور
