هفته کتاب شروع شده و باید اذعان داشت که بازار کتاب و نشر هم مثل بسیاری دیگر از بازارهای سنتی، با دنیای تکنولوژی ادغام شده و وارد فاز جدیدی از دوران خود شده است. اما این مدرن شدن در این یک کالای به خصوص کمی از سایر موارد متفاوت از آب در آمده و استقبال از آن دچار فراز و نشیب‌های زیادی شده است.
با اینکه بیشتر از 40 سال از ورود ای‌بوک یا همان کتاب الکترونیکی به دنیا می‌گذرد ولی وارد شدن آنها به بازار ایران در چند سال اخیر صورت گرفته و فعالیت‌هایی در این زمینه به تازگی به اوج خود رسیده است.
«بعد از راه‌اندازی سایت‌های بسیاری که در زمینه دانلود غیرقانونی کتابها فعالیت می‌کردند، بسیاری از ناشرین از همین سبب بسته شدند و دیگر به فعالیت کاری خود ادامه ندادند. آثار معروف و همچنین کتب کودک و نوجوان بیشتر از همه در این سایت‌ها دست به دست می‌شد و این آثار تایپ شده یا حتی در برخی موارد به صورت اسکن شده از تک تک صفحات به طور رایگان در اختیار خوانندگانش قرار می‌گرفت. سپس کار به جایی رسید که مثلا با عرضه کتاب‌های مشهوری چون هری پاتر، خود وبسایت‌های به اصطلاح «فن» یا همان طرفداری زودتر از نشر چاپی کتاب را ترجمه و به دست مردم می‌رساندند. آن‌هم رایگان! تمام این موارد ضربه عظیمی به نشر کتاب وارد می‌کرد ولی خوشخبتانه امروزه با وجود بسترهای خرید قانونی کتاب اینترنتی کمتر شاهد این اوضاع هستیم.»
با آمدن سامانه‌های فروش کتاب الکترونیکی، بازار دانلود غیرقانونی کتاب تا حد زیادی برچیده شده است
این‌ها بخشی از صحبت‌های «نوا ذاکری»، کارشناس خبری حوزه کتاب است که به دیجیاتو می‌گوید. وی معتقد است که با ظهور این بسترهای قانونی دانلود کتاب، بسیاری از همین سایت‌ها و مترجمین اینترنتی کار خودشان را در همین برنامه‌ها به فروش می‌رسانند و هم سود اقتصادی می‌کنند و هم اینکه مراحل قانونی مجوز یک کتاب را طی می‌کنند. البته او معتقد است که برخلاف گفته مدیران این سایت‌ها و برنامه‌ها بسیاری از کتاب‌هایی که توسط خود مولف در سایت گذاشته می‌شود مجوز وزارت ارشاد ندارند، اما مشکل خاصی هم از نظر خط قرمزهای دولت در آنها مشاهده نمی‌شود:
«مثلا کتاب‌های فانتزی و کامیک بوکی که توسط طرفداران این قشر وارد این سایت‌ها می‌شود هیچ کدامشان مجوز چاپ ندارند اما مشکلات سیاسی و یا دیگر موارد هم در آنها به چشم نمی‌خورد. مدیران این سایت‌ها خودشان با نگاهی اجمالی می‌دانند که کدام مورد قابل چاپ و کدام مورد غیرقابل عرضه است. مثلا مانگاهای ژاپنی عموما مشکل‌دار هستند و در سطح اینترنت ترجمه می‌شوند اما در بین اپلیکیشن‌ها و برنامه‌های رسمی فروش کتاب اثری از آنها دیده نمی‌شود.»
اما مشکلات اصلی بازار نشر الکترونیک در ایران خارج از بحث مجوز محتوای آنها چه چیزهایی است؟ در همین راستا آقای «صدوقی»، مدیرعامل سامانه «طاقچه» به دیجیاتو می‌گوید:
«ما در حقیقت تولیدکننده محتوا نیستیم بلکه بیشتر شبیه یک فروشنده کتاب هستیم. تولید محتوا فعلا در دستور کار ما قرار نداد طرف حساب ما عموما خود مولفین و ناشرین هستند، البته ترجیح ما بیشتر کار کردن با ناشر است چرا که یک شخصیت حقوقی است و فضای حرفه‌ای تری را در ارتباط تجاری ایجاد می‌کند.»
توزیع کتابها پیش از چاپ رسمی در این بسترها می‌تواند به ناشران کمک زیادی کند
وی معتقد است با ارائه کتاب پیش از چاپ فیزیکی در سامانه‌های فروش کتاب آنلاین، در حقیقت ماهیت اصلی و فایده نشر الکترونیک نشان داده می‌شود، چرا که می‌توان آثار را پیش از چاپ رسمی در این بستر ارائه کرد و بازخورد مردم را سنجید و سپس اقدام به چاپ فیزیکی محصول کرد. اتفاقی که درباره یکی از آثار منتشر شده در طاقچه هم چندی پیش رخ داد و موفقیت آمیز بود.
صدوقی درباره نحوه انتشار آثار در سامانه‌های کتاب آنلاین به دیجیاتو می‌گوید:
«کار ما بسیار شبیه به مارکت‌های اندرویدی است، کتبی که در سامانه‌های فروش کتاب آنلاین منتشر می‌شوند عموما دارای مجوز نسخه چاپی اثر هستند و در برخی موارد که این چنین نیست، ما بعد از انتشار اگر اخطاری درباره آن محصول بگیریم سریعا آن را پاک می‌کنیم. البته در برخی موارد نیز اختلاف بین مولف و ناشر بر سر انتشار آنلاین کتاب پیش آمده و ما هم مجبور به حذف اثر مورد نظر شدیم اما غالبا این اختلافات بین خود ناشر و نویسنده حل و فصل می‌شود. ما بارها و بارها درخواست تدوین یک آیین نامه منظم درباره صنف خود و فعالیت خودمان دادیم ولی هنوز توجه خاصی به این درخواست صورت نگرفته است.»
تبلیغ خلاقانه از شرکت سونی برای استفاده از کتاب های الکترونیکی به جای کتاب کاغذی به منظور قطع شدن کمتر درختان
مدیرعامل طاقچه با اشاره به تعداد دانلود شش و نیم میلیون بار از این سامانه باور دارد که نشر الکترونیک تاثیر مثبتی در فرهنگ کتابخوانی گذاشته و دولت باید بیشتر از قبل به آن توجه کند:
«میلیاردها تومان توسط دولت از طریق وزارت ارشاد برای یارانه کتاب در نظر گرفته می‌شود.بخشی از این یارانه‌ها می‌تواند در فضای الکترونیک تزریق شود که اتفاقا نحوه مصرف آن بسیار شفاف‌تر و واقعی‌تر است نسبت به بن‌های فیزیکی که در بازار توسط دارندگان آن به قیمت پایین‌تر از ارزش بن خریداری می‌شوند. بن‌های وارد شده در فضای الکترونیک الزاما به خرید کتاب الکترونیکی خرج می‌شود و ارزش مادی دیگری نخواهد داشت. البته اقدامات اخیر دولت و توجه آن نسبت به مساله کتاب الکترونیک در چندماه اخیر بیشتر شده و امیدوارم ادامه یابد.»
نشر الکترونیک و کاغذی مکمل هم هستند و با هم به رقابت نمی‌پردازند
وی باور دارد که هیچ‌گاه نشر کاغذی از بین نمی‌رود و یک تعادل بین بازار نشر الکترونیک و نشر چاپی کاغذ برقرار می‌شود. او از تکامل این دو در کنار یکدیگر می‌گوید: «نشر الکترونیک می‌تواند مکمل کتاب کاغذی باشد. به عنوان مثال افراد در خانه کتاب کاغذی مطالعه می‌کنند و در محیط بیرون از خانه به علل مختلف می‌توانند به خواندن کتاب الکترونیکی روی بیاورند. صفحه نمایش‌ها روز به روز پیشرفته‌تر می‌شود و امکان استفاده از کتاب الکترونیکی برای کاربران راحت‌تر. اما فقط باید یادمان باشد که هیچ‌گاه نشر الکترونیک نمی‌خواهد و نمی‌تواند نشر سنتی را از بین ببرد. »
گجت‌های زیادی وجود دارد که موبایل‌ها را تبدیل به یک شبه کتابخوان الکترونیکی می‌سازد
صدوقی درباره گجت‌ها و کتابخوانهای الکترونیکی می‌گوید که با پشتیبانی از پلتفرم اندروید وارد بازار شدند و فروش آنها به صورت محدود در ایران آغاز شده است. به نظر وی واردات این گجت‌ها در حال حاضر برای سامانه‌هایی مثل طاقچه و دیگران توجیه اقتصادی ندارد چرا که هنوز تعداد نفرات مخاطب زیاد نیست و همچنین قیمت بالای این نوع کتابخوان الکترونیک در برابر موبایل‌ها برای کاربر منطقی به نظر نمی‌رسد:
« وارد کردن گجت‌های لوازم جانبی که روی موبایل سوار می‌شود و آن را تا حد زیادی تبدیل به یک کتابخوان الکترونیکی می‌کند توجیه اقتصادی‌تری دارد. برندهایی مثل هووایی و یا اپل لوازم جانبی دارند به نام E INK CASE که هم نقش یک قاب محافظ را برای این موبایل‌ها بازی می‌کند و هم اینکه به نمایشگر آنها ویژگی‌هایی مثل E INK های کتابخوانهای الکترونیکی محبوب دنیا همچون کیندل میدهد. همچنین برخی از موبایل‌ها به تازگی از قابلیت دوگانه بودن نمایشگر بهره برده‌اند که یک طرف آنها نمایشگر E INK وجود دارد و طرف دیگر نمایشگر عادی. این موارد در بازار ایران طرفدار بیشتری خواهد داشت.»
بازار کتاب آنلاین پیچیدگی‌های بیشتری دارد و در همین راستا دیجیاتو با آقای «شریفی»، عضو هیئت رییسه برنامه «کتابراه» درباره محتواهای این برنامه‌ها و همچنین مشکلات این صنف به پای گفتگو نشسته است:
«سامانه ما با بیش از 500 مولف به طور مستقیم کار می‌کند و آثار آنها را عرضه می‌کند اما تمامی مراحل اخذ مجوز و گرفتن شابک و... بر عهده خود مولف است و ما صرفا یک پل ارتباطی بین مولف و خوانندگانش هستیم. مساله گرفتن شابک برای کتاب الکترونیکی هنوز به درستی مسیر مشخصی ندارد و پیچیدگی‌هایی دارد که مولفین با آن بسیار درگیر هستند. البته به تازگی اخباری پیرامون اعطای شابک رسمی به کتاب‌های الکترونیکی منتشر شده و گویا قانون نامشخص این عناوین کمی بهتر شده است.»
تسهیلاتی که دولت به ناشران الکترونیکی میدهد قابل توجه نیست
شریفی از عدم به رسمیت شناختن و اهمیت دادن دولت به کتاب‌های الکترونیکی گلایه دارد و معتقد است که اگر دولت بن‌های کتاب الکترونیکی را در کنار بن‌های نسخه‌های کاغذی عرضه کند، کمک بزرگی به بازار نشر دیجیتال کرده است. شریفی همچنین از عدم لحاظ تخفیف بیمه برای کارمندان نشر دیجیتال برخلاف نشر کاغذی می‌گوید و باور دارد که تمامی این مسائل نشان میدهد که موضوع کتاب الکترونیکی آنچنان مورد اهمیت دولت قرار نگرفته است. او از گرفتن مجوز این برنامه از مرکز رسانه‌های دیجیتال (زیرمجموعه وزارت ارشاد) خبر میدهد که دو مجوز «برخط» و «مبنی بر حامل» را به آنها اعطا کرده است.
عضو هیئت رییسه برنامه کتابراه از مشکلات کتاب صوتی در این برنامه‌ها به دیجیاتو می‌گوید:
«کتاب‌های صوتی حجم زیادی دارند و مشتریان گاها گلایه دارند که تقریبا همان اندازه‌ای که برای آن هزینه کرده‌اند را باید برای دانلود آنها هم بپردازند. در این باره اپراتورها و ISP ها هم علاقه چندانی برای مشارکت ندارند تا حجم کاربران در دانلود کتاب‌های صوتی کمتر حساب شود و از همین رو استقبال از این عناوین، آنچنان مطلوب نبوده و فعلا 10 درصد از بخش فروش ما را در اختیار دارد. اگر سایت‌هایی مثل ما و سایر برنامه‌های مشابه در رده سایت‌های ملی قرار بگیرند و حجمشان برای کاربران نصف حساب شود، شاید استقبال از کتاب صوتی هم بیشتر شود.»
شریفی آینده بازار کتاب الکترونیکی در ایران را یک آینده موفق می‌داند و علت این عقیده را با ما در میان می‌گذارد:
«اینکه بازار کتاب الکترونیکی در دنیا افول پیدا کرده دلایل مختلفی دارد که اکثر آنها در ایران حالتی برعکس دارد. در سایر کشورها ما با پخش کتاب بسیار قوی و کتابفروشی‌های غنی در هر شهر یا روستایی طرف هستیم، ضمن اینکه قیمت کتاب الکترونیک در دنیا تفاوت چندانی با نسخه فیزیکی ندارد و همین دلیل کمی استقبال از آن را کم می‌کند. ولی در ایران ما فاقد پخش قوی کتابها هستیم به طوری که بسیاری از آثار چاپ شده در تهران به هیچ وجه به شهرستان‌ها نمی‌رسد، همچنین قیمت گزاف کتابها در برابر حقوق مردم باعث شده که بسیاری از قشر کتابخوان با توجه به درآمد اقتصادی خود، کتاب الکترونیک را با اختلاف قیمتی 70 درصد کمتر از پشت جلد از ما بخرند. به همین دلایل بازار کتاب الکترونیک در ایران برخلاف سایر کشورهای دنیا آینده موفقی خواهد داشت.»
آینده بازار الکترونیکی کتاب در ایران برخلاف برخی کشورها بسیار موفق خواهد بود
وی با اشاره به سود نسبتا خوب ناشران در بازار نشر الکترونیک، آنها را دعوت به حضور بیشتر در این فضا می‌کند: «با توجه به قراردادهایی که به صورت 70 به 30 درصد به سود ناشر بسته می‌شود، این رقم برای آنها که نه هزینه کاغذ و نه پخش و نه مواردی از این قبیل را می‌کنند بسیار سودآور است. البته حضور آنها در برخی موارد نادر باعث از بین رفتن حقوق نویسنده و مترجم آثار می‌شود به طوری که گاهی پیش آمده تا اثر نویسنده بدون اطلاع قبلی او در برنامه ما توسط ناشر درج شود و حق و حقوقی به وی پرداخت نشود. در این حالت مولف ما را مقصر می‌داند که البته تیم ما با راهنمایی‌های لازم وی را به ناشر و قراردادی که وی با ما بسته ارجاع میدهد.»
حق و حقوق مولفین در برخی موارد توسط ناشر در بحث چاپ الکترونیکی آثار نادیده گرفته می‌شود
«مهری شرفی»، از مترجمین کشور درباره حق و حقوق مولفان در بازار کتاب الکترونیکی اظهار بی‌اطلاعی می‌کند و معتقد است که چون بسیاری از کتب در زمان چاپ خود و انعقاد قرارداد آن، با مساله ای به اسم فروش الکترونیکی مواجه نبودند، در حیطه حق مولف و سایر موارد دچار مشکلات قانونی هستند. او به دیجیاتو می‌گوید: «با توجه به قیمت ارزان این کتابها سود چندانی هم سهم مولف نمی‌شود، اگر در کشور ما هم مثل سایر نقاط دنیا در هر صورت حقوق ناشر، مولف ومترجم حفظ بشود، وجود هر دو شکل کتاب یعنی هم کاغذی و هم الکترونیکی شانس انتخاب را به خواننده میدهد. با توجه به استقبال مردم از دنیای مجازی این کتابها هم جای خودشان را در قفسه‌های آنلاین مردم باز کند.»
به نظر می‌رسد اینترنت که تا چند سال پیش، متهم ردیف اول از بین بردن مطالعه و کتاب‌های کاغذی بود به تازگی به ناجی صنعت نشر تبدیل شده و راه خود را در بازار کتاب ایران باز کرده است. به نظر کارشناسان این مبحث در ایران برخلاف کشورهایی مثل سوئد که در آن از نشر الکترونیک چندان استقبال نشد، مورد توجه کاربران قرار می‌گیرد و در آینده‌ای نه چندان دور در کنار نشر کاغذی دنیای کتاب و کتابخوانی را دگرگون خواهند ساخت.
