هر از چند گاهی جسد فوک‌ها در کنار ساحل دریای خزر مشاهده می‌شود. بیشترین مشاهدات از فوک خزری در جزیره آشوراده، سواحل حیات وحش میانکاله، محدوده پارک کیانشهر و ساحل بندر انزلی است. این در حالی است که در استان گیلان اغلب جسد فوک‌ها مشاهده می‌شود. درضمن در جزیره آشوراده و کشورهای حاشیه شمالی دریای خزر فوک‌های زنده بیشتر مشاهده می‌شوند.
به گزارش ، آرمان نوشت: 30 سال پیش جمعیت فوک‌های خزری یک‌میلیون تخمین‌زده می‌شد. هم اکنون به دلایل مختلف همچون صدور مجوز قانونی شکار از سوی کشور روسیه و گرفتاری فوک‌ها در تور ماهیگیران روزبه‌روز از جمعیت آنها کاسته می‌شود. از سوی دیگر به دلیل تخلیه فاضلاب در دریا از سوی کشور ما و دیگر کشورهای همسایه خزر روند آلودگی‌ها تشدید می‌شود. از دیگر عوامل تخریب زیست بوم دریای خزر می‌توان به دفن زباله‌های اتمی از سوی کشور روسیه اشاره کرد. همچنین کشور آذربایجان به دلیل فرسودگی سکوهای نفتی در آلودگی آب خزر نقش دارد. همین نارسایی‌ها در به خطر افتادن زیست بوم دریای شمال تاثیرگذار است.
افزایش تلفات فوک خزری در سواحل گیلان
نبود مدیریت صحیح دفع پساب‌های شهری، کشاورزی، صنعتی و همچنین آلودگی‌های نفتی نسل فوک خزر را همانند دیگر آبزیان در معرض تهدید قرار داده است. مسئول مرکز درمانی و تحقیقاتی فوک خزری با اعلام اینکه هفت لاشه فوک خزری در دو‌ماهه گذشته در سواحل ایرانی دریای خزر پیدا شده است، گفت: «از میان این هفت لاشه چهار لاشه در استان گیلان کشف شده‌اند که این مساله به عدم آگاهی ماهیگیران بومی این استان مربوط است.» امیر صیاد شیرازی با یادآوری این نکته که مرکز درمانی و تحقیقاتی فوک خزری در سال‌های گذشته از مسئولان محیط‌زیست این استان خواسته بود که شرایط آموزش ماهیگیران گیلانی را فراهم کنند، افزود: «ما با مخالفت مسئولان استانی مواجه شدیم و نتیجه این عدم آموزش را امروز در تلف شدن فوک‌ها می‌بینیم.»
او ادامه داد: «عمده دلیل مرگ فوک‌های خزری در ایران گیر افتادن در تورهای ماهیگیری است و چهار لاشه فوک خزری که در دو ماه گذشته پیدا شدند، نیز به همین منوال و با ضرباتی که به سرشان وارد شده بود، مرده‌اند.» همچنین در روزهای اخیر هم عضو مجمع نمایندگان استان گیلان ورود فاضلاب صنعتی و خانگی و افزایش آلودگی دریا و برداشت بی‌رویه منابع تغذیه‌ای را در کاهش جمعیت این گونه در معرض انقراض موثر دانست. منوچهر جمالی درباره انقراض نسل فوک خزر هشدار داد و گفت: «افزایش آلودگی دریای خزر، ورود فاضلاب صنعتی و خانگی، آلودگی نفتی، سموم کشاورزی، برداشت و صید بی‌رویه منابع آبزیان مورد تغذیه فوک‌ها از جمله صید بی‌رویه ماهی کیلکا و کاهش ذخایر از جمله عوامل موثر در کاهش جمعیت فوک‌های خزر و سایر آبزیان است.»
حفاظت از فوک‌ها با ارتقای دانش جوامع محلی
یک فعال محیط‌زیست درباره وضعیت فوک‌ها در دریای خزر می‌گوید: در سال‌های اخیر حساسیت‌ها نسبت به محیط‌زیست و به‌طور ویژه گونه فوک خزری افزایش یافته است، تا جایی که در روزهای اخیر خبری مبنی بر اینکه دولت روسیه موظف شده تا پایان سال 2018 از کشتار فوک‌ها جلوگیری کند، منتشر شد. از سوی دیگر به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه هر پنج کشور حاشیه دریای خزر ذخایر این دریا در چهار دهه اخیر به شدت کاهش یافته است. برای مثال به دلیل فعالیت شناورها و صید، از میزان کیلکا به عنوان یکی از منابع تغذیه‌ای فوک‌ها کاسته شده است. بی‌شک وقتی منبع اصلی تغذیه‌ای از یک جانور گرفته می‌شود به سمت سایر آبزیان رفته و به‌دلیل اینکه کیلکا ماهیان سرشار از پروتئین هستند و سایر ماهی‌ها این مزیت را کمتر دارند، ماهی بیشتری باید صید کنند که به میزان آن آلودگی موجود در بدن ماهیان نیز به فوک‌ها منتقل می‌شود و جمعیت آن مورد تهدید قرار می‌گیرد. ماهان مهرو می‌افزاید: یکی از راه‌های جلوگیری از کشتار فوک‌ها فعالیت‌های فرهنگی در جوامع روستایی و در بین صیادان برای ارتقای دانش آنها نسبت به فوک خزری و چگونگی برخورد اصولی با این جانور است. در این شرایط می‌توان از ظرفیت انجمن‌های مردم نهاد برای افزایش آگاهی جوامع محلی استفاده کرد.
به گفته او فوک خزری تنها پستاندار دریای خزر است و این گونه در معرض خطر انقراض از ارزش ویژه‌ای در محیط‌زیست برخوردار است. این فعال محیط‌زیست تاکید می‌کند: برای اقدامات فرهنگی باید جوامع ماهیگیر را نسبت به حفاظت از فوک‌ها و منابع تغذیه‌ای آن آگاه کرد، چون صیادها بر این باورند که فوک‌ها ماهی‌ها را می‌خورند و به نوعی رقیب آنها محسوب می‌شوند. این در حالی است که فوک‌ها در تنظیم سلامت اکوسیستم نقش حیاتی دارند. به‌طور معمول فوک‌ها ماهی بیمار و غیر چالاک را شکار میکنند. مهرو درباره اقدامات انجام شده برای حفاظت از فوک‌ها می‌افزاید: باید سازمان حفاظت محیط‌زیست برای فوک‌ها برنامه حفاظتی تعریف و طراحی کند. اگر از سوی این سازمان گشت دریایی نیز لحاظ شود، از مشکلات زیست بوم دریای خزر و گیر افتادن فوک‌ها در تورهای ماهیگیری کاسته می‌شود. برای مثال پناهگاه حیات وحش میانکاله و جزیره آشوراده در استان مازندران و گلستان و سواحل پارک ملی بوجاق تا عمق شش متری دریا و در امتداد خط ساحلی تا بندر انزلی در استان گیلان بیشترین نقاطی است که فوک خزری چه به صورت زنده یا جسد مشاهده می‌شود و بخش‌های زیادی از این اراضی تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست است، اما تاکنون این سازمان گشت یگان حفاظت دریایی تشکیل نداده است.
همچنین از راهکارهای اصلی برای جلوگیری از مرگ و میر فوک‌های جلوگیری از انتشار آلودگی و فاضلاب به دریای خزر است. او توجه به کلینیک امداد و نجات فوک خزری را از دیگر اقدامات برای حفاظت از این جانور می‌داند و می‌افزاید: در شمال ایران و در جزیره آشوراده یک مرکز توسط افراد داوطلب برای نجات فوک‌ها تحت عنوان مرکز امداد و نجات فوک خزری «لنی هارت» تشکیل شده و نیاز است در نقاطی که فوک‌ها مشاهده می‌شوند مراکز امداد تشکیل شود. با وجود کلینیک تخصصی و آموزش می‌توان با آگاهی‌رسانی به جوامع محلی حاشیه سواحل افراد را درباره چگونگی و حفاظت از فوک دریای خزر آگاه کرد. اگر افراد محلی حضور فوک‌های زنده را به سازمان حفاظت محیط‌زیست اطلاع دهند می‌توان از مرگ و میر آنها جلوگیری کرد و حتی در صورت مشاهده جسد فوک‌ها با اطلاع به موقع پیش از فاسد شدن جسد می‌توان با نمونه‌برداری دلایل مرگ و میر فوک‌ها را مطالعه کرد و تشخیص داد. این فعال محیط‌زیست می‌گوید: یکی از ویژگی‌های فوک این است که به‌دلیل بدن دوکی‌شکل هنگام خروج از دریا زیاد از ساحل فاصله نمی‌گیرد تا در صورت احساس خطر به دریا وارد شود؛ بنابراین نباید به آن استرس وارد کرد. برای مثال چندی پیش یک فوک خزری در سواحل بندر انزلی زنده پیدا شد، اما به‌دلیل عدم آگاهی لازم توسط فرد کمک‌کننده با کشیدن دم به دریا هدایت شد که حیوان به‌دلیل وجود بیماری و استرس وارد شده از این اقدام از بین رفت.
آموزش ماهیگیران برای نگهداری از فوک دریایی
امروزه تنها گروهی که می‌توانند به ادامه حیات فوک‌ها در آب‌های خزر در ایران کمک کنند، ماهیگیران هستند. از سوی دیگر عمده‌ترین تهدید این پستاندار نشت نفت در دریای خزر است. بر اساس بررسی‌های انجام شده میزان آلاینده‌ها در این دریا هر سال بالاتر می‌رود و این آلودگی باعث ضعیف‌تر شدن سیستم ایمنی فوک خزری می‌شود.
ورود فاضلاب به دریای خزر
تاکنون ساماندهی فاضلاب‌های شهری مناطق دریایی شمال کشور به نتیجه نرسیده است. بسیاری از شهرهای دنیا به‌طور کامل در حاشیه دریا قرار داشته و برای جلوگیری از آلودگی دریا تدابیر و راهکارهای پیشگیرانه‌ای را اتخاذ کرده‌اند، اما ساماندهی فاضلاب‌های شهری مناطق دریایی شمال کشور تاکنون به نتیجه نرسیده است. باید دانست که ورود فاضلاب‌های صنعتی و خانگی به دریای خزر از مهم‌ترین عوامل موثر در انقراض نسل آبزیان به‌ویژه فوک است. از سوی دیگر همسایگی پنج کشور حاشیه دریاچه خزر هرگونه تصمیم‌گیری برای ساماندهی این دریاچه را با چالش مواجه کرده است. با بررسی اقدامات انجام شده باید گفت که همکاری و هماهنگی موثر میان کشورهای همسایه برای مدیریت آلودگی این دریا دیده نمی‌شود. به صورت جدی نیاز است وزارت امور خارجه با تدابیری دیپلماتیک و هوشمندانه معضل آلودگی دریای خزر را با همکاری کشورهای همسایه برطرف کند. این در حالی است که کنوانسیون حفاظت از محیط‌زیست دریای خزر با حضور نمایندگان محیط‌زیست پنج کشور حاشیه دریای خزر جلساتی را برگزار می‌کند، اما لازم است که این جلسات بیشتر شود و تمامی کشورها ملزم به منع صید بی‌رویه آبزیانی شوند که نسل آنها در خطر انقراض قرار دارد.
زیست‌بوم شمال کشور و خطرات زیست‌محیطی
این روزها طبیعت منحصر به فرد شمال کشور از شرایط مناسبی برخوردار نیست. این خطه در اثر آلودگی ناشی از منابع مختلف فعالیت‌های انسانی از جمله تخلیه مواد مضر، خطرناک، مواد زائد و سایر آلودگی‌های ناشی از منابع دریایی و منابع مستقر در خشکی، نگرانی کشورهای حاشیه این پهنه آبی را برانگیخت و این مساله موجب شد قوانین و مقررات هر کشور برای خزر به رسمیت شناخته شود و برنامه مشترکی نیز در قالب برنامه محیط‌زیست دریای خزر با حمایت سازمان‌های بین‌المللی شکل گیرد. حال در این شرایط، اینکه پنج کشور همسایه به چه میزان نسبت به تعهدات پایبند هستند نیازمند بررسی است.
