ویژگی‌های طبی رازی، پزشک بزرگ ایرانی

در این‌باره مطالبی بسیار فشرده به عرض می‌رسانم:
1- ابوبکر محمدبن زکریابن یحیی الرازی اولین طبیب در تمدن اسلام و ایران از نظر مؤلفات و مصنفات است، حقیر که قریب شصت سال است در خدمت این طبیب بزرگ هستم، تعداد مؤلفات و مصنفات طبی وی را از صد عدد بیشتر یافته‌‎ام.
2- رازی اولین طبیبی است که تشخیص افتراقی diagnostie differential بین آبله و سرخک را داده است. و در این کتاب در فصل پنجم از آبله زگیلی (= آبله مرغان varicela) هم صحبت کرده است. این کتاب به اغلب زبانها ترجمه شده است.
3- رازی اولین طبیبی است که ملاحظات و مشاهدات بالینی را در ابتدای کتاب حاوی آورده است. طی 33 حکایت شرح بیماری، نام بیمار، درمان و داروهای تجویزی و عاقبت (پیش‌آگهی) بیماری را بیان نموده است. افرادی که رازی ذکر کرده است تمام ایرانیهای ساکن بغداد هستند جز یک نفر که رومی بوده است. این حکایات اول دفعه توسط ماکس میرهون Max Merhon چشم پزشک مقیم قاهره به انگلیسی ترجمه و با شرح و حواشی و ملحقات به چاپ رسیده است. نگارنده هم آنها را به فارسی ترجمه کرده که دو بار از طرف دانشگاه تهران چاپ شده است.
4- رازی اولین طبیبی است که استحصالات داروئی را در طب وارد کرده است: او سه نوع سورمه (collyre) برای چشم داشته است یک گرد یا سورمه خشک، یکی مایع (قطره) و یکی باکره یا مواد چربی که برای چشم درد استعمال می‌کرده است این مطلب در کتاب عرب و نفوذ آن در قرون وسطی آمده است.
5- رازی اولین طبیبی است که از حساسیت صحبت کرده است. می‌گوید: بعضی افراد هستند که در فصل بهار مبتلی به زکام می‌شوند و زکام آنها خیلی طولانی می‌شود. در صورتی که زکام عادی یک هفته بیشتر طول نمی‌کشد.
6- رازی اول طبیبی است که سل مفصلی انگشتان را شناخته است و ایضاً مورد استعمال پنبه را در طب در کتاب آبله و سرخک آورده است.
7- رازی در باب «سنگ مثانه و کلیه» کتابی دارد که در آن شرح بسیار جامع درباره این بیماری آورده است که مورد توجه تمام مورخان طب است. این کتاب توسط دکتر مهریزی به صورت رساله اجتهادیه «تز» به خوبی حلاجی شده است.
8- عده‌ای از مورخان رازی را جراح عرب نامیده‌اند. از جمله آردنودوویلنو (1240-1313م) وی را طبیب مجربی می‌داند که با کمال مهارت به جراحی می‌پرداخته است لیکن اشتباه بسیار بزرگی است که وی را عرب بدانند.
9- رازی معتقد بود که بیماری را حتی‌الامکان باید با مایعات و غذاهای مایع برطرف سازند، اگر ممکن نشد به دارو بپردازد.
10- رازی اولین طبیبی است که بخیه‌های زخمهای شکمی را شخصاً با روده تابیده گوسفند عملی نموده است. وی مخترع فتلیه دو طرفی (فتیله‌های دو طرفی که با موی اسب و امثال آن در جراحی معمول بوده و تا قریب صد سال قبل در اعمال جراحی استعمال می‌شده است) که در دملها عمل می‌شده است.
11- کشف الکل و جوهر گوگرد منسوب به رازی است. وی توانست با این ماده استحصالات زیادی در طب وارد سازد.
12- در تمدن اسلامی اغلب شیمیستها در پی دو ماده بودند: یکی اکسیر اعظم و دومی حجرالفلاسفه یا حجرالفلسفی که اولی پیری را به جوانی و دومی فلزات کم قیمت مانند مس و امثال آنها را به طلا و نقره تبدیل کند. رازی هم در این باب زحماتی کشیده است گرچه نتوانست به مقصود رسد ولی بسیاری از مواد داروئی را در طب ساخت.
13- کتاب حاوی رازی دائرةالمعارف بزرگ طبی است و تاکنون در 22 مجلد در حیدرآباد دکن از روی نسخه کتابخانه اسکوریال مادرید به چاپ رسیده است. در این کتاب درباره دارو و درمان و شرح بیماری رازی نظرات پزشکان سلف را یک یک آورده، آنگاه عقیده خود را اظهار داشته است و گفته است: این مطلب می‌رساند که وی تا چه حد احاطه به دانش پیشینیان داشته و آثار آنها را مطالعه کرده است.
14- رازی برخلاف عده زیادی از پزشکان در خدمت امراء و سلاطین نبوده است. فقط نظامی عروضی سمرقندی حکایتی به وی نسبت داده است که معلوم نیست کاملاً صحیح باشد که برای درمان حاکم نیشابور سفری به این شهر کرده است و بس. پس وی به تمام معنی طبیب مردمی یا به بیان بهتر «طبیب محله» بوده است.
15- به طور خلاصه رازی برخلاف عده‌ای از پزشکان، صاحب مال و منال نبوده و هنگام مرگ از خود چیزی باقی نگذاشته است. و چون در آخر عمر نابینا شده است استطاعت حق‌العمل چشم پزشکی (کحال) را نداشته است. وی به تمام معنا، طبیب خلق خدا بوده است.
16- در سایر علوم و فنون وابسته به طب نیز رازی خدماتی انجام داده که از سخن ما خارج است.

پی‌نوشت‌ها:

1- استاد بازنشسته دانشگاه تهران

منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.