چکیده
مقالة حاضر معرفی وقف نامه های خطی است که در فهرست نسخ خطی مختلف همچون فهرست نسخ خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانة ملی ملک، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس، کتابخانة آیت الله العظمی گلپایگانی، کتابخانة آیت الله العظمی مرعشی نجفی و کتابخانة ملی ایران از آنها یاد شده است. مؤلف با بررسی این فهرست نسخ، سیاهه ای از 96 مورد وقف نامه را با بیان واقف و موقوفٌ علیه و مشخصات نسخه، به ترتیب تاریخی ارائه کرده است.
کلیدواژه: وقف، وقف نامه های خطی
مقدمه
شناسایی موقوفات به جهت حفظ و احیای آنها از جمله امور مهمی است که در این دوران به طور ویژه باید بدان پرداخته شود. دلایل مختلفی را می‌توان از جمله نتایج فراموشی موقوفات و یا مواد وقفنامهها دانست که از آن جمله باید به مواردی چون گذشت زمان، گسترش جغرافیایی و جمعیتی شهرها و روستاها، از بین رفتن اسناد و مدارک، سودجویی عده‌ای از افراد منفعت‌طلب و بسیاری دیگر از موارد دانست. با نگاهی به موارد ذکر شده و نتایج حاصل از عدم دسترسی به اسناد و مدارک موقوفات می‌توان به این مهم پی برد که امروز بیش از هر زمان نیازمند شناسایی و دستیابی به اسناد و مدارک موقوفات هستیم؛ چرا که با گذشت زمان حفظ موقوفات مشکل و مشکل‌تر می‌گردد و سازمان اوقاف باید بیش از هر زمان عزم خود را جزم کند تا با استفاده از کارشناسان زبده و تجهیزات کافی در صدد شناسایی و دستیابی به این اسناد و مدارک برآید.
آنچه پیش روی شما قرار دارد، بخشی از وقفنامههای خطی است که در فهارس نسخه‌های خطی کتابخانه‌های ایران و برخی از کشورهای دیگر موجود است. این وقفنامهها بر اساس ترتیب تاریخی معرفی گردیده است. قابل توجه آنکه متأسفانه تا کنون حجم قابل توجهی از آثار خطی در ایران و سایر کشورها هنوز فهرست‌نویسی نشده است و چه بسا حجم قابل توجهی از اسناد و مدارک موقوفات هنوز در گوشة کتابخانه‌های ایران و جهان انتظار می‌کشند. در ثانی متأسفانه بخش قابل توجهی از اصل و یا سواد وقفنامهها به جهت آنکه در ابتدا، یا انتها و یا حواشی نسخ خطی قرار داشته، از سوی برخی فهرست‌نگاران که تعجیل در فهرست‌نویسی داشته و یا دقت لازم را در این فن نداشته‌اند مورد بی‌توجهی قرار گرفته و آنان اطلاعی از آنها به دست ما نداده و یا اگر داده‌اند بسیار اندک است. در هر صورت این مقاله برآن است که ضمن ارائة آنچه تا کنون به دست مؤلفش رسیده است، توجه مسؤولان و فهرست‌نگاران را به بخش قابل توجه و ارزشمندی از اسناد و مدارک پیرامون موقوفات را جلب نماید.
قبل از مطالعه به اطلاع می‌رسانم که در این مقاله وقفنامههای دیگر کشورها که در فهارس نسخ خطی موجود است نیامده و وقفنامههای کتب هم که حجم قابل توجهی را به خود اختصاص داده‌اند مجالی دیگر برای طرح می‌طلبد.
برخی از وقفنامههای موجود در این مقاله متعلق به مجموعه‌های شخصی و برخی دیگر متعلق به آرشیو برخی از ادارات اوقاف است؛ و ما از آن رو آنها را ذکر کرده‌ایم که در نشریة نسخه‌های خطی و در کنار اطلاعاتی از نسخه‌های خطی بدان‌ها اشاره رفته است.
در چینش وقفنامهها ملاک در درجة اول تاریخی است که وقف‌نامه به نگارش درآمده است. در صورتی که به این تاریخ حتی به صورت حدودی دست نیافته باشیم، تاریخ کتابت وقف‌نامه ملاک ترتیب وقفنامهها گردیده است.
1) وقف‌نامه
متن‌شناسی:
وقف‌نامة ناقص با دو جدول دایره دربارة حقوق موظفین مدرسه‌ای مورخ اول رجب 739ق. با سجلّ »مهنّی بن الحسن بن المهنّی الحسینی« تاریخ‌های 736ق. و737ق هم در آن دیده می‌شود.
نسخه‌شناسی:
تهران: ملک، ش 8/3781، نستعلیق و نسخ، عنوان شنگرف، 94گ، 18س، 8/12×6/18سم، کاغذ ترمه، جلد میشن یشمی ضربی لائی. [کتابخانة ملی ملک: 7/37]
2) وقف‌نامة قائد شمس‌الدین یارمیر
نسخه‌شناسی:
شیراز: ادارة اوقاف، 10 شعبان 825ق. [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 5/206]
3) گواهی و استشهاد بر وقف
متن‌شناسی:
گواهی و استشهاد بر وقف بودن کمهر و گلستان بر بقعه و آستانة سلطان نورالدین علی غازی علوی اردکانی در اردکان شیراز
موقوفه:
روستای کمهر و روستای گلستان
موقوف علیه:
بقعه و آستانة سلطان نورالدین علی غازی علوی اردکانی
نسخه‌شناسی:
شیراز: امین الله کوثر مورخ 21 ذی‌القعده 876ق. [ نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 5/279؛ فهرست میکروفیلم‌های کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران: 2/27]
4) وقف‌نامة کیومرث بن بیستون رستمداد بر مقبرة شیخ شمس‌الدین آملی
واقف: کیومرث بن بیستون گستهم بن زیار(897-857ق.)
متن‌شناسی:
تاریخ موقوفه 21 ربیع الثانی 871ق.
موقوف علیه:
مقبرة شیخ شمس‌الدین آملی
نسخه‌شناسی:
تهران: مجلس، ش 46/9452، ص 1743، نستعلیق، قرن 12ق. [فهرست مختصر نسخه‌های خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی: 888]
5) وقف‌نامة شاهچراغ
متن‌شناسی:
وقف‌نامة شاه چراغ با تولیت حبیب الله شریفی به دستور شاه اسماعیل صفوی ، مورخ 912 در مورد میمند و گرم‌سیر و قصرالدشت و تبدیان (هدیة احمدی، ص 29 و 132)
نسخه‌شناسی:
شیراز: کتابخانة آستانة حضرت احمد بن موسی (شاهچراغ) [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 5/242]
6) وقف‌نامة املاک دارالملک شیراز
واقف: غیاث‌الدین علی بن محمد بن مرشدالدین احمد غیاثی
متن‌شناسی:
طومار وقف‌نامة املاک دارالملک شیراز کردآباد و کمال‌آباد و قبله قنات مجدآباد و قنات سوتا و سندل و قنات فخرآباد و قنات صدری و قنات محمدآباد و دینکان و قنات غیاثی و قنات عمادآباد و امیرآباد و مزرعة خیرآباد و باغ قاضی در قصرالدشت و مزرعة جرمقان و پنجشنبه و برکان )بیرکون( و آویخان )رامجرد( بر رقبة حائریة حسینیة مشهد الحسین که در کربلا در 934 و 949ق وقف کرده و تاریخ نوشته شدن آن و گواهی که بر آن نوشته‌اند رمضان 951 است.
موقوفه:
کردآباد؛ کمال آباد؛ قنات مجدآباد؛ قنات سوتا؛ قنات سند؛ قنات فخرآباد؛ قنات صدری؛ قنات محمدآباد؛ قنات دینکان؛ قنات غیاثی؛ قنات عمادآباد؛ قنات امیرآباد؛ مزرعة خیرآباد؛ باغ قاضی در قصرالدشت؛ مزرعة جرمقان؛ مزرعة پنجشنبه؛ مزرعة برکان )بیرکون(؛ مزرعة آویخان )رامجرد(
موقوفٌ علیه:
حائریة حسینیة مشهد الحسین در کربلا
نسخه‌شناسی:
شیراز: سید امین‌الله کوثر، [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 5/205و279] (1).
7) وقف‌نامه و اسناد آستانه عبدالعظیم در شهر ری
متن‌شناسی:
وقفنامهها و اسناد آستانة عبدالعظیم در شهر ری که کهن‌ترین آنها مورخ 943 و 961 و 977 و 998 است .
[نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 3/62و4/490؛ راهنمای کتاب: س7، ش1: 140]
8) وقفنامههای آستان قدس رضوی
متن‌شناسی:
وقفنامههای آستان قدس رضوی که کهن‌ترین آنها مورخ 957 و 997 است. این وقفنامهها در بیاض بوده، مشتمل بر اسناد موقوفات است؛ مانند دفتر صریح‌الملک که دربارة وقف‌های دوران صفوی از شاه عباس تا شاه سلطان حسین است. این بیاض در ابتدا متعلق به حضرت آیت الله سید محمد علی روضاتی بوده که بنا به گفتة مرحوم دانش‌پژوه در حال حاضر در کتابخانة مجلس است.
نسخه‌شناسی:
تهران: کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 4/492؛ فهرست میکروفیلم‌ها: 1/753]
9) صریح‌الملک
گردآورنده: زین‌العابدین بن عبدالمؤمن بن محمد بن احمد قوامی شیرازی (سدة 10ق)
نسخه‌شناسی:
نسخ و نستعلیق. احتمالاً گردآمده در 975ق، در موقوفات به فارسی عنوان و اغلب خطوط به زر و لاجورد و شنگرف با آرایش در 348 صفحه کاغذ ترمه. جلد مقوا ابره تیماج مشکی ابعاد 8/20×30. وقف آستانة شیخ صفی، واقف شاه عباس صفوی، تاریخ و محل تحصیل 1308 ، آستانة شیخ صفی ر. ک: فهرست نسخه‌های خطی موزة ایران باستان، صفحة 209
تهران: کتابخانة ملی، ش 2734ف، 195گ، 15س، 5/11×5/20، نسخ و نستعلیق، کاغذ سمرقندی. مشتمل بر صورت وقفنامههای املاک اردبیل که ضمن آنها وقفنامهای با تاریخ 806 دیده می‌شود.( [فهرست میکروفیلم‌ها و نسخ خطی موزة ملی ایران: 1/45؛ نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 2/209؛ 4/491]
10) سواد وقف‌نامة شیخ صفی صریح الملک
گردآورنده: زین‌العابدین بن عبدالمؤمن بن محمد بن احمد قوامی شیرازی (سدة 10ق.)
متن‌شناسی:
شیخ ص‍ف‍ی‌ال‍دی‍ن اردب‍ی‍ل‍ی ج‍د اع‍لای ص‍ف‍وی‍ان چون از م‍ردان ص‍اح‍ب‌‌ن‍ام زمان خود خ‍اص‍ه در نزد طری‍ق‍ت‍ی‍ان بود، طای‍فة دروی‍ش‌دوس‍ت بر مزار او وقفها کردند و م‍ل‍ک‌ه‍ا ب‍ری‍ن وقفها رفت. در زمان شاه طهماسب اول صفوی به جهت م‍ع‍ل‍وم و م‍ع‍ی‍ن بودن این موقوفات بر آن ش‍دن‍د که ک‍ت‍اب‍ی از صورت این وقفنامهها ترتیب ده‍ن‍د؛ ل‍ذا به گردآوری آنها پرداخته و حاصل ک‍ار آنها کتاب صریح الملک شد. این جلد از این کتاب ح‍اوی صورت وقفنامههای املاک اردبیل است و در بین آنها وقفنامهای است که ت‍اری‍خ‍ش ه‍ش‍ت‍ص‍د و شش هجری م‍ی‌ب‍اش‍د.
آغاز نسخه: »بسمله، ح‍م‍دی صفی ص‍اف‍ی که ف‍ات‍ح‍ة کتاب ک‍ری‍م و ص‍در ال‍خ‍طاب ک‍لام ح‍ک‍ی‍م را کافی باشد«.
انجام نسخه: »و ق‍ول‍ه ت‍ع‍ال‍ی الله لای‍ض‍ی‍ع أج‍ر ال‍م‍ح‍س‍ن‍ی‍ن فی شهور سنة س‍تّ و ث‍م‍ان‍م‍ائ‍ة«.
نسخه‌شناسی:
تهران: کتابخانة ملی، ش 2026/د، نستعلیق و نسخ ، 1115ق، جلال الدین محمد الشریف الحسینی ، ساده، سرفصل‌ها و پاره‌ای از عبارات با مرکب قرمز، حواشی با مرکب مشکی، نسخه برگ‌شماری دارد که با برگ‌شماری جدید فرق می‌کند. جلد: تیماج زرد و عطف تیماج تریاکی، ترنج ونیم ترنج، کوبیده، مقوائی، 190 × 290. کاغذ: سمرقندی، 5/20×5/11،195برگ، 15 سطر کامل [کتابخانة ملی ایران: 6/341].
11) وقف‌نامچة آزاب
متن‌شناسی:
[پشت نامه ] الحمد لخالق البرایا والشکر لواهب العطایا. والصلوه والسلام علی سیدنا محمد و آله خیر الوری. و بعد باعث بر تحریر این حروف شرعیه و غرض از تسطیر این مقالات سمعی آنکه حاضر آمدند کدخدایان محترم حاجی آزابی و وردان آزابی فی حالت عقل و کمال عافیت از برای یوم لاینفع مال و لا بنون إلا من [أتی] الله بقلب سلیم، مساحت چهار پارچه املاک که از راه مااکتسب تعلق به آبا و اجداد ایشان است ]و[ مشهور است به کالمیان؛ و قبل از تحریرآن را به وقف نامزد کرده بودند و مُحادّ به حدود: آفتاب درآمدن به املاک درویش میرزای ابوالحسن و علی دوم؛ غربیاً به املاک ابراهیم ولد قاسم آزابی. حدّ سیم قِبلیّاً به سنگ بزرگ در مابین املاک ایشان واقع است. حد چهارم به املاک درویشان ... ابوالحسین املاک مذکور را ... وقف مزار سلطان ... و مداخل املاک مذکوره را مع وقفیة آن را مباح سیادت‌پناه سید میرزا ابوالحسین نمودند... ابوالحسین از حاصل و منافع و وقفیة املاک مذکور قطع کردند و آنچه حاصل و منافع املاک ...و اولاد او بطناً بعد بطن قرناً بعد قرن مباح و حلال نمودند که بعد الیوم ......حقی نیست؛ و جمع درویشانِ اولاد درویش حسن ولی را در آن وقفیّه و حاصل او دخلی نیست؛ و هر کس ... او تصرف کند باطل و عاطل دانسته خلاف کننده، به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتارآیند.
و کان ذلک فی شهر شوّال ختم بالخیر و الإقبال سنة 1039. قرارشد: املاک هر ساله آب زراعت. املاک بلامضایقه به درویش میرزا داده زراعت. الشهود: 1. رئیس بن محمد آزابی؛ 2. ابراهیم ولد رستم آزابی؛ 3. بابوی آزابی؛ 4. وجلال آزابی؛ 5. رئیس جلال نوایی؛ 6. رستم باطیب نو[ایی]. شهد بما فیه محمدزمان نوایی؛ 7. املاک مذکور را قربة الی الله و طلباً لِمرضاته وقف مزار کثیرالانوار کردند و حاصل و منافع آن را مباح شرعیة درویش میرزا واولاد او بطناً بعد بطن نمودند؛ و هذا خطی العبد الأقل (مهر: غلام بن محمدتقی).
نسخه‌شناسی:
نیاک لاریجان: اسناد آستانة درویش تاج‌الدین حسن ولی [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 4/630].
12) وقف‌نامة پادشاهان صفوی
کاتب: احمد غلام
متن‌شناسی:
جنگی است شامل نامه‌ها و فرمان‌ها و چند کتاب‌رساله و نیز گزیده‌هایی از کتاب‌ها و رساله‌های نادر که بیشتر آن نوشته و گردآوری احمدغلام کتابدار کتابخانة صفوی در اواخر سلطنت صفوی بوده و گاه یادداشت‌های سودمند دربارة آن زمان دارد. در این جُنگ، صورت وقف‌نامة پادشاهان صفوی )ص 22-23( در خصوص اموال اصفهان آمده است.
آغاز: »شروط وقفیة بندگان نواب همایون اعلی: غرض از تنمیق این صحیفه آنکه وقف نمود کلیه ... و عند صدور هذا الوقف در تحت تصرف مالکانة خود داشتند حالیّاً ...«.
انجام: »... وظروف و فروش و باغات و مستغلات و سایر بیوت نه به‌واسطه و نه بی‌واسطه«.
همچنین در ص 37-40( صورت وقف‌نامة برخی از املاک شاهی نیز ذکر گردیده است.)
آغاز: »آب و رنگ گلستان سخن‌پردازی و گلگونة بهارستان معنی‌طرازی وقف چهرة دلارای حمد جهان‌پیرائی‌ست که منظر رفیع نه فلک ...«.
انجام: ... پس اگر به خلاف این ادعا نماید، باطل و عاطل و از درجة اعتبار ساقط خواهد بود. والسلام علی من اتبع الهدی«.
نسخه‌شناسی:
تهران: مجلس، ش 74554، جُنگی به خط‌های گوناگون، بین سال‌های 1063-1141ق، قطع بیاض 5/15× 33، جلد تیماج یک‌لا قرمز، 459ص [کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی:10/1334].
13) وقف‌نامه
واقف: محمدصادق بن صدرالدین محمد وزیر
متن‌شناسی:
واقف میرزا محمدصادق بن میرصدرالدین محمد وزیر آذربایجان، کاشان و فارس بوده است و وقفنامهای برای مسجد طالبیة تبریز نگاشته شده است.
موقوف‌علیه:
مسجد طالبیة تبریز
نسخه‌شناسی:
تبریز: ادارة اوقاف تبریز، مورخ رجب 1068ق [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 4/336و 4/492]
14) وقف‌نامه
متن‌شناسی:
وقف‌نامچه‌ای که بندگان آقا حسینا به جهت میرزا ضیا نوشته‌اند.
آغاز: »بسمله و به نستعین. آب و رنگ گلستان سخن‌پردازی و گلگونة بهارستان معنی‌طرازی وقف چهره دل‌آرای شاهد صمد‌پیرایی است که منظر رفیع نه فلک پست‌ترین غرفه‌ای از ایوان ابداع اوست ...«.
انجام: »... پس اگر کسی به خلاف این ادعا نماید، باطل و عاطل و از درجة اعتبار ساقط خواهد بود و به مقتضای قواعد شرع شریف فاسد و غیر محکوم به. والسلام علی من اتبع الهدی )تمام شد خسرو و شیرین وحشی و وقف‌نامچة عالی‌جناب افضل العلماء آقا حسینا خُنساری فی یوم یکشنبه هشتم شهر رجب المرجّب سنة 1083 در ... اصفهان ... در حجرة اکابری ملاذی شهریاری ... به جهت ... محبّ علی بیک بن کلب علی بیک ... علی ید ... حیدری ابن لاچین سلطان محمودی محمدی اللهم اغفر لهما«.)
نسخه‌شناسی:
تهران: دانشگاه تهران، ش 38/1997، نستعلیق، عنوان شنگرف، صص. 162ر-167پ [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 4/492؛ دانشگاه: 8/616].
15) وقف‌نامة ظهیریه
واقف: محمدابراهیم ظهیرالدوله
متن‌شناسی:
ظهیر الدوله وزیر آذربایجان بوده است که در زمان شاه سلیمان برای مرقد شاه عباس در قم و مسجد اسماعیلیة اصفهان و آستانة سیدحمزه در کوی سرخاب تبریز وخیرات دیگر. اصل آن نزد آقای غلامرضا بزرگزاد کارمند شهرداری پسرحاج میرزا ابوالحسن خان بزرگزاد مستوفی مقیم اصفهان است و در چاپخانة داد اصفهان به چاپ رسیده است .
موقوف‌علیه:
مرقد شاه عباس در قم؛ مسجد اسماعیلیة اصفهان؛ آستانة سید حمزه در کوی سرخاب تبریز
نسخه‌شناسی:
اصفهان: غلامرضا بزرگزاد، مورخ 1090ق. [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 4/336و4/492] (2).
16) وقف‌نامة مدرسة امامیة شیراز
واقف: امام وردی بیک
نسخه‌شناسی:
قم: گلپایگانی، ش 23/93، 30گ، 22×16 [فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیة الله گلپایگانی: 755]
17) وقف‌نامه
واقف: شاه عباس صفوی
کاتب: محمدکریم بن اسماعیل قاضی
متن‌شناسی:
در این وقف‌نامه شاه عباس آنچه تا آن تاریخ یعنی سال 1013ق داشته است، شامل کاروان‌سرای میدان نقش جهان و قیصریه و بازار دور میدان و حمام معروف به حمام شاهی را که خود احداث کرده، وقف کرده است که نصف مال الاجارة آنها را مدد معاش سادات حسینی که ساکن مدینه‌اند ـ از زن و مرد ـ بپردازند و آنچه می‌ماند در مدد معاش ساکنین نجف صرف کنند؛ و نیز نصف کاروانسراها و مستغلات و املاک و اراضی و باغ‌ها و آسیاب‌ها و جداول و انهار و قنواتی را که در تصرف شرعی خود داشته است ـ چه در اصفهان و چه در جای دیگر ـ وقف کرده که حاصل آنها را در وجه سادات بنی‌فاطمی از زن و مرد به شرط آنکه شیعه باشند، یا در وجه مدد معاش مستحقان شیعه بپردازند؛ و قرار داده است که پس از مرگ او نصف دیگر آنها هم وقف باشد به این شرط که حاصل آنها را نخست صرف تعمیر و آبادانی و زراعت و مصالح آن املاک بکنند؛ و تولیت آنرا به پادشاه وقت سپرده و یک عُشر حق التولیه قرار داده؛ و نیز همة اسبان ایلخی خود را از نر و ماده و اخته و همة شتران و گوسفندان و گاوان و نیز همة جواهر و مرصع‌آلات و نقره‌آلات خود را بر مرقد علی بن ابی‌طالب )علیه السلام( وقف کرده است که چهار قبة مرصع بسازند و بر ضریح نصب کنند؛ و قید کرده است که چون خود به زیارت آن بقعه خواهد رفت، طلاآلات را صرف مذهّب کردن گنبد آن خواهد کرد؛ و نیز همة آلات چینی و مسینة خود و قالی‌های بزرگ و کوچک و قالیچه‌های خود را بر مقبرة صفویه وقف و قید کرده است که از این گونه اموال در آینده نیز هر چه به‌دست آید وقف باشد؛ و ثواب این موقوفات را متوجه شاه طهماسب و شاه اسماعیل و فخرالنساء بیگم مادر خود و سلطان حسن میرزا و سلطان حمزه میرزا و شیخ صفی الدین و سلطان احمد میرزا کرده و به صراحت گفته است که اسماعیل میرزا و حیدر میرزا و صدرالدین خان شیخ شاه بیک و اولاد آنها را از بازماندگان صفویه از این ثواب محروم کرده است.
آغاز: »الحمد لله الذی وقف کل حامد فی الوقف...«
انجام: »... فیه مصلحة الوقت کما هو المزبور«.
موقوفه:
1. کاروان‌سرای میدان نقش جهان؛ 2. قیصریه و بازار دور میدان؛ 3. حمام معروف به حمام شاهی؛ 4. کاروانسراها مستغلات و املاک و اراضی و باغ‌ها و آسیاب‌ها و جداول و انهار و قنوات اصفهان و دیگر شهرها.
موقوف‌علیه:
1. سادات حسینی ساکن مدینه؛ 2. سادات حسینی ساکنین نجف؛ 3. سادات بنی‌فاطمی؛ 4. مستحقان شیعه؛ 5. مرقد علی بن ابی‌طالب (علیه السلام)؛ 6. مقبرة صفویه.
نسخه‌شناسی:
تهران: مجلس، ش 14337، از قرن 11ق، رقم کاتب در پایان و مهر بدون تاریخ دیده می‌شود که شعر معروف »گر به هم بر زده بینی« (3)
. در اطراف آن نوشته شده. قطع رقعی 5/17× 5/11، جلد میشن زرشکی رنگ داغ کرده، صفحات : 298 ، سطور : 14، کاغذ: اصفهانی شکری آهار مهره‌دار [کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی: 10/506].
18) وقف‌نامه
واقف: حسین بن محمد خوانساری(1098ق.)
نسخه‌شناسی:
تهران: مجلس، ش 10/8908 )گ. 42الف.-46ب.( نستعلیق، قرن 11ق [فهرست مختصر نسخه‌های خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی: 886].
19) وقف‌نامه
متن‌شناسی:
جنگی مشتمل بر دو وقف‌نامه یکی وقف‌نامچة آقاحسینا و دیگری وقف‌نامة قرآن محمد بیکا پسر ابراهیم خان بیات است.
نسخه‌شناسی:
تهران: دانشگاه، ش 4727، شکسته نستعلیق سدة 11، جدول زر و لاجورد، اندازه بیاضی. سطر چلیپا 6 × 16 ، 346-352 و 435-436، کاغذ سپاهانی جلد تیماج زرد ضربی [کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 14/3678].
20) وقف‌نامه
واقف: شیخ علی‌خان زنگنه اعتمادالدوله
متن‌شناسی:
سند وقف اعتمادالدوله شیخ علی‌خان زنگنه است برای مدرسه‌ای در همدان، گویا ساختة خود او مورخ 6 شعبان 1100، سجلّات اصل وقف‌نامه و گواهان بر صحت آن در هامش نسخه از احمد بن زین الدین احسائی است و دیگری مورخ 1236 و مهدی بن اسدالله و [سید] محمد [ مجاهد ] بن علی طباطبائی و محمد کلیددار و محمد باقربن محمدتقی [مجلسی] و جمال الدین محمد [بن آقا حسین ] خوانساری و محمد رضی بن [آقا] حسین خوانساری و [میر] محمدصالح [بن عبدالواسع] حسینی [خاتون آبادی] مدرس و محمد صادق بن محمد باقر و عبدالله بن ابی تراب حسینی طباطبائی و محمدمسیح کاشانی و شیخ علی بن عبدالله کمره‌یی و داود بن ابی الحسن بن ابی طالب رضوی همدانی در 7 ع 2 / 1259 و عبدالله حسینی و ابوتراب بن ابی القاسم رضوی همدانی و کسان دیگر که ازخود نام نبرده‌اند.
موقوف‌علیه:
مدرسه‌ای در همدان
نسخه‌شناسی:
نسخ سدة 13، جدول زرین، حواشی نستعلیق، خشتی، 9س، 18 × 14، 16 گ، کاغذ فرنگی جلد مقوا ابره پارچه کبود.
- همدان: اداره اوقاف [تصویر]
- همدان: تقی یوسفی )رونوشت( [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 4/387].
- همدان: سید نصرالله بنی‌صدر )رونوشت( [ نشریه سنخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 4/380]
- تهران: دانشگاه تهران [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 4/492و 5/348و380و387؛ کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 15/4115]
21) وقف‌نامه
واقف: محمدمؤمن بیکار
متن‌شناسی:
وقف‌نامة حاج محمدمؤمن بیکار دربارة مدرسة زمانیة جهرم
نسخه‌شناسی:
شیراز: ادارة اوقاف، مورخ 1103ق [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 5/206].
22) وقف‌نامه
واقف: علویه زبیده‌بیگم دختر شاه سلیمان صفوی
متن‌شناسی:
این بانو به شرحی که می‌آید، تمام املاک و قُری و مزارع و مستغلات و باغات خود را وقف شرعی و حبس مؤبَّد کرده، که مقداری صرف حفظ شعائر حسینی)علیه السلام( و بقیه وقف اولاد ذکور از نسل سید میرزا محمد باقر و اولاد اولاد او شود، به تفصیل دقیق و منظمی که در متن وقف‌نامه آمده است. این وقف‌نامه را بزرگان علماء وقت گواهی و امضاء کرده، بعضی از آنان مانند مرحوم مجلسی صیغة وقف در حضورشان جاری شده است. تاریخ تنظیم این وقف‌نامه: ذی‌حجة سال 1107 قمری است. در حال حاضر طبق تصریح وقف‌نامه، تولیت این موقوفات به مرجع عالیقدر حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی ـ مدّ ظلّه العالی ـ که سلسلة نسبشان به شخصیت عظیم‌الشأن سلطان العلماء خلیفه سلطان منتهی می‌شود، مربوط است.
آغاز: »الحمد لله الذی وفّق السعداء من عبیده بالخیرات«.
انجام: »و صیغة شرعیه بالعربیة و الفارسیة جاری و واقع گردید؛ و حُرِّر ذلک فی ثانی عشر شهر رجب المرجب من شهور الاثنین و التسعین بعد الألف من الهجرة المقدسة النبویة«.
رقبات:
1. کل شش دانگ قریه بردشاء فریدن از نواحی اصفهان با جمیع توابع و لواحق آن از اراضی و صحاری و مزارع و انهار و عیون و دهکده و مراتع و آب‌کاری و دیم‌کاری و غیره؛ 2. تمامی پانزده حبه از جمله هفتاد و دو حبه از کل ششدانگ قریة خیر آباد مشهور به شاه‌بلاغی از محال فریدن با جمیع توابع؛ 3. کل شش دانگ قریة شادان و مزرعة چاهک از توابع کَروَن سفلی از نواحی اصفهان با جمیع توابع؛ 4. تمامی دوازده حبه از شش دانگ مزرعة چه لنجان از بلوکات اصفهان با جمیع توابع؛ 5. شش حبه از شش دانگ قریة طاد لنجان از بلوکات اصفهان با جمیع توابع؛ 6. کل شش دانگِ دو مزرعه به نام‌های 1- هویه مشهور به حیدرآباد، 2- زنه واقع در کرارج از بلوکات اصفهان با جمیع لواحق؛ 7. کل شش دانگِ قریة حسن آباد دره از توابع برخوار از بلوکات اصفهان با جمیع لواحق؛ 8. کل شش دانگِ یک درب باغ مشجر واقع در قریة الیادران ماربین از بلوکات اصفهان معروف به باغ سلطان العلماء خلیفه سلطان با جمیع لواحق به مساحت هجده جریب؛ 9. کل شش دانگ قریة خاوه از بلوک قهستان از محال دارالمؤمنین قم با جمیع توابع شرعیه از مضافات و قنوات و جداول و انهار و اراضی و صحاری و مراتع و معالف و دهکده و عمارات؛ 10. کل شش دانگ قریة بوره از بلوک قهستان از محال قم، با جمیع توابع و لواحق به نهج قریة خاوه؛ 11. کل شش دانگ یک باب یخچال مشهور به یخچال باباحسن در محلة باب القصر اصفهان با جمیع لواحق؛ 12. همگی و تمامی کل چهار سوق با نه چشمه طاق که از سه طرف معبر عام است و دکاکین طرفین که عبارت از بیست و یک باب دکان با کارخانة شماعی و پیش‌دکان واقع در محلة باب القصر اصفهان با جمیع توابع و لواحق.
موقوف‌علیه:
1. حفظ شعائر حسینی؛ 2. اولاد ذکور
نسخه‌شناسی:
قم: مرعشی، نسخ ، از روی نسخة اصل، ذی الحجة 1107ق. در اول و آخر صورت مهر و امضاء علامه مجلسی و آقا جمال خوانساری و بسیاری از علمای بزرگ زمان با تاریخ‌های مختلف دیده می‌شود. همچنین صورت امضا و مهر شاه سلیمان صفوی در اول با سجع )بندة شاه ولایت سلیمان( و در خاتمه صورت مهر واقفه با شعر »اگر چه هست به گیتی به دو فلک رانم/ ز نسل فاطمه دختر سلیمانم« دیده می‌شود. در آغاز امضاء و مهر عده‌ای از علمای اوائل قرن سیزدهم هجری که این نسخه را با نسخة اصل مقابله کرده‌اند دیده می‌شود. 37 لوحه، 6 سطر، این وقف‌نامه از نسخه‌های خاندان خلیفه‌سلطان در اصفهان بوده است [فهرست نسخه‌های عکسی کتابخانة آیة الله العظمی مرعشی نجفی: 1/198].
23( وقف‌نامه
واقف: شاه سلطان حسین صفوی
متن‌شناسی:
مربوط به رساله و کتاب
نسخه‌شناسی:
تهران: دانشگاه، مورخ 1113ق [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 4/492؛ دانشگاه 1/4094].
24) وقف‌نامه
واقف: شاه سلطان حسین صفوی
کاتب: احمد نیریزی
متن‌شناسی:
دربارة وقف شاه سلطان حسین موسوی حسینی صفوی بهادرخانی است که ده‌های زیرواز فسا و بیابان بالایی )صحرای علیا( خفرک و حسن‌آباد بشنجان خفرک و حسین‌آباد فارس را بر فرزندان خود با گواهی محمدباقر پسر سید حسن حسینی و سید مرتضی پسر سید علی حسینی و شاهقلی زنگنه و محمدحسین پسر شاه محمد تبریزی و سیدمحمد پسر محمدامین حسینی و حسین قلی چوله وقف کرده است.
موقوفه:
1. زیرواز فسا؛ 2. صحرای علیای خفرک؛ 3. حسن آباد بشنجان خفرک؛ 4. حسین‌آباد فارس
موقوف‌علیه:
فرزندان واقف
نسخه‌شناسی:
تهران: موزة ملی ایران، ش 8550، رقاع، به گواهی لطفعلی صدرالافاضل دانش دارندة نسخه در 1339، بی رقم و تاریخ، با سرلوح و حاشیه‌سازی و جدول و ستون‌بندی به زر و لاجورد و شنگرف، کاغذ فرنگی، جلد تیماج سرخ با آستر چرم، 350گ، [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 2/217].
25) وقف‌نامه
واقف: شاه سلطان حسین صفوی
کاتب: احمد نیریزی
متن‌شناسی:
وقف‌نامه با گواهی به این مطلب دربارة وقف زمین مسجد و مدرسة پهلوی چهارباغ شهر اصفهان نزدیک به نه جریب توسط شاه سلطان حسین صفوی با تولیت خودش در مورخ 15 رجب 1118 با گواهی محمد مؤمن وزیر دیوان و جمال‌الدین محمد خوانساری و محمد باقر پسر اسماعیل حسین خاتون‌آبادی مدرّس همین مدرسه سلطانی و محمدباقر حسینی و محمدزمان حسنی حسینی.
موقوفه:
زمین مسجد و مدرسة پهلوی چهارباغ شهر اصفهان نزدیک به نه جریب
نسخه‌شناسی:
تهران: موزة ملی ایران، سرلوح و حاشیه‌سازی، جدول و ستون‌بندی به زر و لاجورد و شنگرف، عنوان زرین، در 48 صفحه، کاغذ فرنگی، جلد تیماج سرخ با آستر چرمی سبز، اندازه : 6/17 × 26، تاریخ و محل تحصیل : 317/1338 نامعلوم . نسخه در سال 1259 در کتابخانة بهمن میرزا بوده است [فهرست میکروفیلم‌ها و نسخ خطی موزة ملی ایران: 1/111؛ نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 2/217؛ فهرست نسخه‌های خطی موزه: 217 و 218].
26)وقف‌نامة مدرسة میرزا محمدصادق
واقف: ابوطالب حسینی
نسخه‌شناسی:
قم: گلپایگانی، ش 37/87، 1118ق، 24گ، 21 × 14 [فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة آیة الله العظمی گلپایگانی: 756]
27) وقف‌نامه
واقف: شاه سلطان حسین صفوی
کاتب: میرزا احمد نیریزی
متن‌شناسی:
وقفنامهای لست که شاه سلطان حسین صفوی مزرعة ایزدخواست موسوم به علی‌آباد را که در بهبهان کهکیلویه واقع بوده است با تمام ملحقات و منضمّات از اراضی و صحاری و مجاری و قنوات و دهکده وقف کرده است.
آغاز: »هو الواقف. بسمله. بعد التحمید و التصلیة، باعث بر تسطیر این کلمات شرعیة المبدء و المآب آن است که بندگان ثریامکان، عالمیان‌مآب، مقدس‌القاب، شاهنشاه دین‌پناه.
انجام: و کان ذلک الوقف فی تاسع شهر ذی القعدة الحرام من شهور سنة سبع و عشرین و مائة و الألف من الهجرة المبارکة علی مهاجرها و آله ألف آلاف سلام و صلاة و ثناء و تحیة.
موقوفه:
مزرعة ایزدخواست موسوم به علی‌آباد واقع در بهبهان با تمام ملحقات و منضمّات از اراضی و صحاری و مجاری و قنوات و دهکده
نسخه‌شناسی:
تهران: مجلس، ش 64516، نسخ 1127ق، کاغذ سپاهانی، 8س، 18 × 11 سم، جلد تیماج مشکی مقوائی، بسمله زرین،، عنوان شنگرف، کمندزرین و مشکی جدول لاجورد و شنگرف زرین و مشکی و سبز. در آغاز یادداشتی است به نام میرزا احمد نیریزی کاتب وقف‌نامه، و دیگری به نام محمد بن الحاج سید عبدالعظیم الحسینی اللنجانی و یادداشتی در سبّ امیرتیمور و چنگیز. یادداشت به تاریخ بیست و دوم رجب سنة 1126 و دیگری به نام محمد المدعو بالقاسم التبریزی مؤرخ 1329 و اشاره به مهر شاه سلطان حسین صفوی که پیش از آخرین برگ موجود است و تاریخ حک آن را سنة 1125 نگاشته است. در حواشی مهرهایی به نام‌های عبده محمدباقر، سیدحسین الحسینی، و نصر من الله و فتح قریب عبده سیدالحسینی، و در خاتمة وقف‌نامه مهر شاه سلطان حسین موجود است که چنین است: »بسم الله الرحمن الرحیم. کلب امیرالمؤمنین سلطان حسین 1125( [کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی: 11/209].
28) وقف‌نامة مدرسة امامیة اصفهان
واقف: شاه سلطان حسین صفوی
انشاء: آقا جمال خوانساری
کاتب: احمد نیریزی
نسخه‌شناسی:
تهران: مجلس، ش 15181، نسخ، 1129ق [فهرست مختصر نسخه‌های خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی: 888].
29) وقف‌نامه
واقف: شاه سلطان حسین صفوی
کاتب: احمد نیریزی
نسخه‌شناسی:
تهران: موزة ملی ایران، مورخ 1129ق [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 2/217و218؛ 4/492؛ موزة ایران باستان: شماره‌های 8549و8550].
30) وقف‌نامه
واقف: شاه سلطان حسین
کاتب: جمال‌الدین محمد بن حسین خوانساری
نسخه‌شناسی:
تهران: دانشگاه تهران، ش 4594 [کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 14/3523].
31) وقف‌نامة مدرسة هاشمیة شیراز
نسخه‌شناسی:
شیراز: ادارة اوقاف، تاریخ 1133ق [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 5/206].
32( کتابچة رقبات، مستقلات و موقوفات حضرت رضا(علیه السلام)
متن‌شناسی:
کتابچة آستان قدس رضوی است که با مقدمة ادبی طولانی در حمد و ثنای خداوند متعال و صلوات و سلام بر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) و امام رضا (علیه السلام) آغاز شده و تمامی اسناد هزینه‌ها به حساب سیاق نگارش یافته است.
آغاز: »فرمان همایون شد آنکه از روزی که ناظم دستور مشاهد مقدسة عالم لاهوت و حافظ قانون صوامع، مؤسس مالک و ملکوت که الله یخلق ما یشاء إذا قضی أمراً فإنما یقول له کن فیکون ...«
انجام: »... ضبط نموده روز به روز به اطلاع عالی‌جناب متولی و ناظر به قلم وزیر و مستوفی داده نگذارد که چیزی از میان برود و ابواب جمع صاحب جمع ... نمایند«.
نسخه‌شناسی:
قم: مرعشی، ش 12811، شکستة نستعلیق 1160ق، عنوان‌ها و نشانی‌ها مشکی، کاغذ شرقی 39گ، 14س، 15 × 2/1 8 سم، جلد ساغری یشمی [کتابخانة بزرگ حضرت آیت الله مرعشی: 32/538].
33) وقف‌نامه
واقف: محمدتقی‌خان
متن‌شناسی:
وقف‌نامة محمدتقی خان برای مدرسة جدیدة خانیة محلة تبریزیان شهر یزد
نسخه‌شناسی:
یزد: ادارة اوقاف، مورخ 1188ق [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران:4/469و 4/492].
34)وقف‌نامه به جهت میرزا رضی و حوا بیگم
واقف: حسین بن محمد خوانساری (1098ق.)
نسخه‌شناسی:
تهران: مجلس، ش 33/8942، صص 364-366 )حاشیه(، نستعلیق، قرن 12ق. [فهرست مختصر نسخه‌های خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی: 887].
35)جُنگ
واقف: جمشیدخان قوللر آقاسی
کاتب: نعمت الله آصف حسینی (سدة 12ق)
متن‌شناسی:
از صفحة 398 تا 400 صورت وقف‌نامة املاک جمشیدخان قوللر آقاسی و از 379 تا 386 صورت وقف‌نامة میرزا رضی و در صفحة 367 صورت وقف‌نامة دیگری است.
نسخه‌شناسی:
تهران: کتابخانة ملی، ش 13/2116/ف، 2گ، 40س، 14 × 24، کاغذ اصفهانی [کتابخانة ملی]
36) وقف‌نامه
کاتب: احمد نیریزی
نسخه‌شناسی:
تهران: موزة ملی ایران، ش 3/38، خط رقاع، قرن 12 ق، با سرلوح و حاشیه‌سازی و جدول و ستون‌بندی به زر، لاجورد و شنگرف در 69 صفحه، کاغذ فرنگی، جلد تیماج سرخ با آستر چرم، اندازه : 3/17 × 25، تاریخ و محل تحصیل : 1338 نامعلوم [فهرست میکروفیلم‌ها و نسخ خطی موزة ملی ایران: 1/49].
37) وقف‌نامه
واقف: زین‌العابدین بن ابوتراب بافقی
واقف: ام کلثوم بنت محمدبیک بافقی
نسخه‌شناسی:
یزد: کتابخانة جامع کبیر یزد، تاریخ 15 ذی الحجه 1235ق [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 4/416].
38) دیباچة وقف‌نامة جعفرآباد و عبدآباد
متن‌شناسی:
دیباچة وقفنامهای که برای جعفرآباد، عبدآباد و املاک خود نوشته است.
نسخه‌شناسی:
تهران: ملک، ش 7/1369، شکستة نستعلیق، 1227ق، با مهر محمدحسن، 161گ، 3/15 × 21، سطرها گوناگون، کاغذفرنگی، جلد قهوه‌ای لایی با جدول )مقالة محمدتقی دانش‌پژوه، یادگارنامة مدرس رضوی، ص 201-222دیده شود( [ کتابخانه ملی ملک: 8/355].
39) وقف‌نامة عبدالحسین خان پسر فضل‌الله بیک قراگوزلو
وقف‌نامة عبدالحسین خان پسر فضل‌الله بیک قراگوزلو مربوط به مِلک‌های قرخلر و عربلو و دستجرد ، مورخ 20 ج 1/1236 .
نسخه‌شناسی:
یزد: ادارة اوقاف [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 5/348].
40)وقف‌نامة اسماعیل بن قربان‌قلی
واقف: اسماعیل بن قربان‌قلی
متن‌شناسی:
وقف‌نامة حاجی اسماعیل پسر کربلایی قربان‌قلی دربارة یک دانگ گرمابه نو در بازار همدان، مورخ 22 رمضان 1232.
موقوفه:
یک دانگ گرمابه نو در بازار همدان
نسخه‌شناسی:
همدان: محمود ایزدی، [نشریة نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: 5/369].
پی نوشت ها :
1)رونوشتی از این وقف‌نامه در ادارة اوقاف شیراز موجود است.
2)رونوشتی از این وقف‌نامه در ادارة اوقاف تبریز موجود است.
3)تمام شعر: گر به هم برزده بینی سخنم عیب مکن/که مرا محنت ایام به هم برزده است.
منبع:فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 72
ادامه دارد...
/ع
