ارگ علیشاه در تبریز ؛ از بناهای تاریخی تبریز

تبریز یکی از شهرهای برجسته ایران از دیرباز می باشد. این شهر پر است از جاذبه های تاریخی و با ارزش که ارگ علی شاه یا همان ارگ تبریز یکی از بناهای تاریخی تبریز می باشد. ارگ علیشاه در تبریز در حقیقت یک دیوار بسیار بلند است که صاحب معماری آذری ارگ تبریز نیز استادی است به نام فلکی تبریزی. این ارگ از جمله دیوارهای بلند ایران از گذشته تا کنون بوده است و در مرکز شهر تبریز درست در قسمت جنوبی نقطه مشترک دو خیابان فردوسی و خمینی واقع شده است. در حال حاضر از فضای ایجاد شده پیرامون ارگ علیشاه برای برپایی نماز جمعه در شهر تبریز استفاده می شود و مدت زمانی است که مصلای بزرگ تبریز را نیز در ارگ علیشاه در تبریز ایجاد کرده اند.

کمی آشنایی با ارگ بزرگ تبریز

شخصی که سبب ایجاد ارگ علیشاه در تبریز که از بناهای تاریخی تبریز می باشد، بوده است، فردی است به نام خواجه تاج الدین علی شاه که قطعا به سبب نام و آوازه وی پس از گذشت این همه زمان هنوز هم که هنوز است این بنای ارزمشند قدیمی را با نام او خطاب می کنند. از ارگ تبریز در حال حاضر چیز زیادی برجای نمانده است و سهم عمده ای از آن توسط زلزله و گذشت زمان از بین رفته است! جالب است بدانید که پیش از تخریب فضای داخلی و بزرگ ارگ علیشاه به جهت ایجاد مصلای بزرگ تبریز در زمان امام جمعه آیت الله ملکوتی (در سال 1360 هجری شمسی) به دست نیروهای جهاد سازندگی با بولدوزر و برخی مواد منفجره مدرسه ای تحت نام مدرسه نجات که از جمله مدارس اولیه ایرانی به حساب می آید و همچنین سالن تئاتری به نام شیر و خورشید در آن قرار داشته است. لازم به ذکر است ارگ تبریز یا همان ارگ علی شاه که از بناهای تاریخی تبریز است، به همراه تمام محوطه و متعلقاتش در تاریخ 15 دی ماه سال 1320 شمسی با شماره 170 در فهرست آثارهای ملی کشور به ثبت رسانده شد و پس از گذشت مدت زمان زیادی سرانجام در تاریخ 29 خرداد سال 1357 یک نقشه کلی از منطقه تحت اختیار آن برای قوانین محافظتی و همچنین حریم استحفاظی آن در مجلس شورای حفاظت آثار تاریخی اداره کل تعیین و در همان جلسه مورد تایید همه اعضای شورا قرار گرفت. طبق آنچه تاکنون از بررسی ها و مشاهده های آثار برجای مانده از این ارگ به دست آمده است ارگ تبریز که از بناهای تاریخی تبریز است، در گذشته دارای مسجد بسیار بزرگ و باشکوهی نیز بوده است که در حال حاضر تنها بخش کوچکی از دیوارهای آن به همراه محراب شبستان جنوبی آن باقی مانده است. به احتمال خیلی زیاد این دیوارهای بزرگ برجای مانده سبب ایجاد ایوان طاق پوش و حمال طاقِ استوانه ای شکل بزرگی بوده اند که در کنار یکدیگر شبستان ارگ علیشاه را که از جمله عناصر برجسته آن نیز به حساب می رود تشکیل می داده اند. همچنین با بررسی های صورت گرفته در مکان وجود این مسجد را می توان این طور عنوان کرد که در این مکان ایوانی به پهنای 30.15 متر و دیوارهای قطوری به ضخامت 10.40 متر قرار داشته است. البته از پی و فوندانسیون گود و سازه های چشم نواز و مرتفع آن که تا خط آغازین طاق استوانه ای چیزی در حدود 25 متر بوده است نیز نباید غافل شد!

معرفی معماری آذری در خصوص ارگ تبریز:

معماری آذری ارگ تبریز است که پس از ظهور اسلام در ابعاد گسترده مورد استفاده قرار گرفت. این نوع شیوه و روش معماری که به آذربایجان تعلق دارد، بیشتر با نام معماری مغولی - ایرانی شناخته می شود و می توان عصر پرکاری آن را مربوط به حکومت ایلخانان در ایران که از سال 736 لغایت 1256 قمری بوده است، دانست. در سال های گذشته مطالب زیادی در خصوص معماری کهن و باستانی ایرانیان به قلم بسیاری از اساتید دانشگاهی و متخصصان این حرفه نوشته شده است که محمدکریم پیرنیا یکی از آن ها می باشد. آقای پیرنیا در مقاله ای با نام سبک شناسی معماری ایران، ریشه معماری ایرانی را مربوط به حکومت های ایجاد شده پیش از ظهور اسلام دانسته و سبک آذری را در برهه ای از تاریخ، ادامه دار آنان عنوان نموده است. به گفته وی سبک آذری که در زمان ایلخانان یا همان مغول بسیار رایج بوده است از جمله سبک های مطابق میل ایرانیان از گذشته های بسیار دور تا کنون بوده و می توان آن را یکی از چندین سبک معماری ترکیبی در ایران به حساب آورد. از طرفی دونالد ویلبر نیز معماری سلجوقی یا همان روش رازی را شکل اولیه معماری آذری دانسته و خود معماری سلجوقی را از سبک ساسانی که پیش از ظهور اسلام وجود داشته است می داند که البته تمامی این موارد را می توان از نوع گنبدها و شکل و شمایل آن ها نیز متوجه شد! البته محمدکریم پیرنیا در نوشته خود این مورد را نیز ذکر می کند که با استقرار هولاکوخان در مراغه بین سال های 657ق تا 1259م وضع و اوضاع معماری ایرانی بسیار متحول شد و به دنبال تغییرات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی در جوامع آن روز ایران سبک رازی یا همان معماری مورد علاقه سلجوقی دستخوش تغییراتی شد و معماری آذری ارگ تبریز رفته رفته به وجود آمد.

کلام پایانی

در پایان باید این را نیز خاطر نشان کرد که شروع و محل تولد معماری و سبک آذری از مراغه بوده و از همان روزهای نخست آن را سبک مغولی می نامند و در ابتدا تبریز، سلطانیه و پس از آن نیز در سراسر ایران و حتی خارج ایران رایج می شود و با گذشت زمان رفته رفته ابعاد وسیع تری از توانایی های خود را بروز می دهد. نهایت اوج و شکوفایی معماری و سبک آذری را می توان از بناهای ساخته شده در عصر جانشینان تیمور و به خصوص شاهرخ متوجه شد! محمدکریم پیرنیا که می توان آن را پدر معماری باستانی و قدیمی ایران دانست  در اغلب نوشته های خود، سبک آذری در 2 دوره ایلخانان (مغولان) و تیموری را تقریبا یکی دانسته و هیچ تفاوتی برای این نوع از سبک معماری در این دو دوره سلسله قائل نبوده است و این درحالی است که محققان و پژوهشگران زیادی بطور کلی 2 دوره حکومتی ایلخانان و تیموریان را کامل جدا از یکدیگر و منحصر به فرد می دانند.