فشار و عذاب قبر

فشار قبر چیست؟
 

از جمله عذابهای دردناک عالم برزخ، طبق روایات بسیاری همین فشار قبر است که بدن انسان بوسیله ی دو جسم فشار داده می شود یکی بدن مثالی و دیگری بدن دنیوی. و در واقع فشار قبر اولین نقطه ی کیفرهای عالم برزخ است.

فلسفه فشار قبر چیست؟
 

در مورد فلسفه فشار قبر که اعمال آن بر طبق روایات اسلامی حتمی است دو نظر است؛
نظر اول: از آنجایی که وقتی روح از بدن مادی جدا می شود و در یک بدن لطیف و مثالی قرار می گیرد و این بدن مثالی و لطیف در دنیا هم همراه و قرین با همین بدن مادی بوده است و ممزوج و مخلوط با آن، لذا در قبر این جسم مثالی با یک فشار از جسم مادی جدا و کنده می شود و این درد و فشار ناشی و عارض از آن جدایی است. و اما نظر دیگر: این فشار قبر بنا بر روایات برای مؤمنین کفاره ی گناهان و سبک شدن عذاب آخرت آنان است. و برای کافرین هم مکافات اعمال سوء و کفرآمیزشان می باشد.

آیا عقل هم این فشار و عذاب را تأیید می کند؟
 

دلیل عقلی نمی توان بر فشار قبر اقامه نمود چنانچه بسیاری از دانشمندان اسلامی بر این باورند اما روایات فراوانی آن را تأیید می کند.
مرحوم مفید می گوید: برای عذاب قبر، دلیل عقلی نیست بلکه مدرک آن روایات بسیاری است که به ما رسیده است که شخص مؤمن، متنعّم و شخص گنه کار معذّب است.
خواجه نصیرالدین طوسی نیز در تجرید می نویسد: عذاب قبر مسلم است و اخبار متواتر بر آن دلالت می کند.
و همچنین علامه حلّی در شرح تجرید آورده است: اجماع مسلمانان بر مسلّم بودن عذاب قبر است.

چه کسانی از فشار قبر در امانند؟
 

در روایات زیادی آمده است: کسانی که به بعضی از اعمال خیر، مانند چند حج، یا مداومت بر بعضی از سوره های قرآن و یا بعضی از اذکار داشته باشند از فشار قبر در امانند. (1)
و در تفسیر آیه ی شریفه ی «فرحینَ بما اتیهمُ اللهُ من فَضله» (2) مرحوم مجلسی می فرماید: مؤمنین به آنچه که خداوند به آنها عطا کرده در بهشت خوشحالند و همچنین در قبرهایشان. یعنی بواسطه ی ایمان و اعمال نیکشان از فشار قبر و سایر عذابهای آن در امانند.(3)

اگر فشار قبر برای عموم مردم حتمی است کسی که چندین روز به دار آویخته شده فشار قبر او چگونه است؟
 

این سئوالی است که یکی از صحابه از امام صادق (ع) نمود و حضرتش در جواب فرمود: «انَّ رَبُّ الارض هُوَ ربُّ الهَواء فَیُوحَی الله عزّوجلّ الیَ الهَواء فَیُظغطُهُ ضََغطَة القَبر»، پروردگار زمین همان پروردگار هواست پس خداوند عزّوجل به هوایی که بر او احاطه دارد وحی میکند که از هر طرف بر او فشار وارد کند. (4) و هم چنین است فردی که در دریا غرق شده است و آبهای اطراف بر او فشار خواهند آورد.

آیا تمام انسانها دچار این عذاب و فشار قبر می شوند؟
 

ابوبصیر می گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم: آیا کسی از فشار قبر نجات می یابد؟ فرمود: پناه می برم به خداوند از آن چه بسیار کم است (یعنی افراد کمی از این فشار رهایی می یابند) و حضرت ادامه می دهند، وقتی رقیه دختر رسول اکرم (ص) به دست عثمان شهید شد، رسول اکرم (ص) بر قبر او ایستاده و سر به آسمان بلند کرد و از خداوند تقاضا کرد که او را مورد محبت خود قرار دهد و خداوند او را از فشار قبر معاف کرد: « قال ابو بصیر: سَمعتُ اَبا عبدالله «ع» یقول: ان رُقیه بنت رسول الله «ص» لمّا ماتَت قامَ رسول الله (ص) علی قبرها، فَرَفَعَ یَدَهُ تلقاء السَّماء و دَمَعَت عَینا، فَقالوُ لَهُ، یا رَسول الله انّا قدرَ عَیناکَ رَفَعتَ رَأسَکَ الی السَّماء و دَمَعتَ عَیناکَ، فَقالَ: انّی سَأَلتُ رَبّی ان یَََهَبَ لی رُقیَّةَ من ضَمَّة القَبر: ابو بصیر گفت: که از امام صادق شنیدم که فرمود: رقیه دختر رسول خدا از دنیا رفت، رسول خدا در کنار قبرش ایستاد و دست مبارک به سوی آسمان برافراشت و اشک از چشمانش فر ریخت، اصحاب عرض کردند یا رسول الله (ص) تو را دیدیم که سر بر آسمان برافراشتی و گریستی، فرمود: من ضعف و ناتوانی رقیه ام را می دانستم لذا از پروردگارم خواستم که رقیه ام را از فشار قبر به من ببخشد. (5)
نمونه ای دیگر از فشار قبر برای مؤمنین که در روایات و در تاریخ ثبت شده است، یکی از صحابه رسول الله (ص) بنام سعد است که پیامبر با پای برهنه جنازه اش را تشیع کردند و خود حضرت او را داخل قبر گذاشته و برایش دعا خواندند. مادر سعد در حالی که ناظر بود، عرض کرد: ای سعد این کرامت گوارایت باد.
حضرت فرمودند: هم اکنون قبر او را فشار داد. صحابه عرض کردند: یا رسول الله (ص) ما امروز چیزهای عجیبی دیدیم و شنیدیم که دلیل هیچکدام را نمی دانیم اینکه شما با پای برهنه تشیع فرمودید و اینکه با این همه تکریم که کردید فرمودید: قبر سعد او را فشار داد این چگونه ممکن است؟ پیامبر فرمودند: اینکه با پای برهنه تشیع کردم چون هفتاد هزار فرشته برای تشییع بدن سعد آمده بود و اینکه گفتم قبر او را فشار داد چون سعد با خانواده اش خود رفتاری نداشت. (6)
روایت دیگری از پیامبر است که می فرماید: «ضَغطَةُ القَبر للمُؤمن کَفّارَة لما کانَ منهُ منَ تَضییع النِّعم»، فشار قبر از برای مؤمن کفاره ی ضایع ساختن نعمتهای خدا توسط خود اوست. (7) لذا مؤمن و کافر دچار این عذاب و فشار قبر می شوند مگر اندکی که از آن رهایی یابند.

چه عواملی باعث تخفیف و نجات از فشار قبر است؟
 

برخی از این عوامل، کارهایی است که خود انسان می تواند در زمان حیات خویش انجام دهد و برخی دیگر کارهایی است که دیگران برای انسان انجام می دهند.
در روایات بسیاری مواردی که باعث تخفیف از فشار و عذاب قبر است ذکر شده است که به بعضی از آنها اشاره می شود.
اول- از حضرت امام رضا (ع) منقول است که فرمود بر شما باد به نماز شب، نیست بنده ای که برخیزد آخر شب و بجا آورد هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر و استغفار کند در قنوت وتر هفتاد مرتبه مگر آنکه پناه داده شود از عذاب قبر و از عذاب جهنّم. (8)
دوم- از حضرت رسول اکرم (ص) مروی است: هر که بخواند سوره ی مبارکه ی «تکاثر» را در وقت خواب از عذاب قبر نگه داشته می شود. (9)
سوم- همچنین روایتی از معصوم است که می فرماید: هر که چهار روز از ماه رجب روزه بگیرد و یا دوازده روز از ماه شعبان، از عذاب قبر محفوظ می ماند. (10)
چهارم- شیخ کلینی از حضرت امام محمد باقر (ع) روایت کرده که فرمودند: سوره «ملک» مانعه است یعنی منع می کند از عذاب قبر (11) (چه بالای سر میتی خوانده شود و چه در حال حیات، کسی زیاد تلاوت کند)
پنجم- هر که در نجف اشرف دفن شود از عذاب و فشار قبر ایمن است چرا که از خواص آن تربت شریف آن است که عذاب قبر و حساب منکر و نکیر از کسی که در آن مدفون شود ساقط می شود. (12)
ششم- از حضرت امام صادق (ع) منقول است که هر که بمیرد ما بین زوال روز پنجشنبه تا زوال روز جمعه حق تعالی او را از فشار قبر پناه می دهد. (13).
هفتم- شیخ کفعمی از حضرت رسول اکرم (ص) نقل کرده است که هر کس روزی ده مرتبه این دعا را بخواند خداوند سبحان او را از سکرات مرگ و فشار قبر و صد هزار هول قیامت نجات دهد و نیز از شر شیطان و لشگریان او محفوظ گردد و دینش ادا شود و همّ و غمش زایل گردد. دعای مذکور چنین است:
«اَعدَدتُ لکلِّ هولٍ لا اله لا الله، وَ لکلِّ همٍّ و غَمٍّ ما شاءَ اللهُ، و لکُلِّ نعمَةٍ الحمدُ لله، وَ لکُلِّ رَخاءٍ الشُّکرُلله، و لکُلِّ اعجوبَةٍ سبحان الله، و لکل ذنبٍ استغفرُالله، و لکلّ مصیبَةٍ انّا لله و انا الیه راجعونَ، ضَیق حسبیَ باللهُ و لکُلّ قضاءٍ و قدرٍ توکَّلتُ علی الله، و لکلِّ عدوٍّ اعتصَمتُ بالله، و لکلِّ طاعَةٍ و معصیَّةٍ لا حولَ و لا قُوَّةَ الا بالله العلیِّ العظیم.» (14)
هشتم- روایت شده هر که مداومت کند به خواندن سوره ی مبارکه ی زخرف، خداوند تعالی او را در قبرش از جانوران زمین و نیز از فشار قبر ایمن گرداند. (15)
نهم- روز اول ماه مبارک رجب ده رکعت نماز بخواند که در هر رکعت، یک مرتبه حمد و سه مرتبه توحید بخواند تا از فتنه قبر و عذاب روز قیامت محفوظ بماند.(16)
دهم- شیخ طوسی در مصباح متهجد از رسول اکرم (ص) روایت کرده، هر که در شب جمعه دو رکعت نماز بخواند و در هر رکعت حمد و پانزده مرتبه سوره مبارکه ی زلزال بخواند حق تعالی او را از عذاب قبر و از هواهای روز قیامت ایمن می گرداند. (17)
یازدهم- از دعوات راوندی نقل شده که حضرت رسول (ص) فرمود: هر که نزد میّتی، هنگامی که دفن می شود سه مرتبه این ذکر را بخواند خداوند تعالی از او عذاب را بر می دارد. (18) و آن ذکر عبارت است از «اللهمَّ انی اسئَلک بحقِّ محمدٍ و آل محمدّ اَن لا تُعذِّب هذا المیت.»
دوازده- از حضرت امیرالمؤمنین روایت شده هر که در هر جمعه سوره ی نساء را بخواند از فشار قبر ایمن می شود. و همچنین هر که سوره ی «ن و القلم» را در فریضه و یا نافله بخواند حق تعالی او را از فشار قبر پناه دهد. (19)
سیزدهم- از امام محمد باقر (ع) روایت شده که فرمودند: کسی که رکوعش را کامل انجام دهد وحشت قبر نخواهد دید. (20)
چهاردهم- از جمله موارد دیگری که در روایات اشاره به آن شده که سبب تخفیف عذاب قبر و فشار آن است، پرهیز از غیبت و سخن چینی، پرهیز از نجاست ادرار، دوری کردن از خوردن مال یتیم، دوری از گواهی به ناحق، پرهیز از بداخلاقی نسبت به همسر و فرزندان و ضایع نکردن نعمتهای خداوند است. (21)
پانزدهم- از پیامبر اکرم (ص) روایت شده که فرمودند: سه گروه از زنان عذاب قبر ندارند و در قیامت هم با حضرت زهرا «س» محشور می شوند، زنی که با فقر و تنگدستی همسر خود بسازد، زنی که با بداخلاقی همسر، صبر خود را از دست ندهد و زنی که مهریه خود را به همسرش ببخشد (که بدینوسیله باری را از دوش او برداشته). (22)
شانزدهم- در روایات آمده که زائر قبر امام حسین (ع) از عذاب و فشارهای قبر ایمن است. (23)

سؤال شب اول قبر و فلسفه آن
 

اول کاری که در قبر برای انسان پیش می آید چیست؟
اولین کاری که برای انسان در قبر رخ می دهد سؤال از اوست، که توسط دو ملک صورت می گیرد.

با توجه به علم خداوند و آگاهی خالق از تمام بندگانش، فلسفه سئوال قبر چیست؟
 

درست است که خداوند، عالم به کلیه اعمال و افعال بندگانش است و بندگان مؤمن و کافرش را هم به خوبی می شناسد ولی از آنجایی که کلیه کارهایی که از سوی پروردگار مدّبر صورت می گیرد از روی حکمت است بی شک سئوالات شب اول قبر هم بی دلیل نمی باشد.
آن چه که بنظر می رسد در واقع سئوال و جواب در آغاز کار، نعمت بزرگی برای مؤمن است و او از آن لذّت می برد آن هم موقعی که دو ملک با قیافه های زیبا مشاهده می کند و این پرسش و پاسخ برای میّت مؤمن بسیار لذّت بخش است. درست مانند دانش آموز زرنگی که درسش را خوانده است وقتی از او سئوال می شود و به خوبی پاسخ می دهد لذّت عجیبی می برد چرا که کمال خود را نشان داده است. مؤمن هم تمایل دارد که از خدایش و رسولش و اعتقاداتش بپرسند و او با همان ایمان و اطمینانی که در دنیا داشت پاسخگو باشد. در تفسیر آیه ی شریفه ی «یُثَبتُ الّذینَ امنوا بالقول الثابت فی الحَیوة الدُّنیا و فی الاخرة» (24): خداوند سخن و قول مؤمنین را در حیات دنیا و آخرت ثابت می کند مرحوم علامه مجلسی از قول پیامبر اکرم (ص) نقل می کند که ایشان فرمودند: «فی القَبر اذا سُئل الموتی» وقتی که در قبر از او سئوال می شود با استواری سخن می گوید. (25)
این امر (سئوال و پرسش) به همان اندازه که برای مؤمن سرورآفرین است برای گنه کاران و کافران ترسناک و زجرآفرین است. (26)

آیا خود قبر هم با شخص میّت سخن می گوید؟
 

در روایتی از پیامبر اکرم (ص) منقول است که می فرماید: مرده را وقتی در قبرش می گذارند، قبر به او می گوید: وای بر تو ای فرزند آدم، چه چیز تو را از من غافل ساخت؟ آیا نمی دانستی که من سرای آشوب و تاریکی و تنهایی هستم، چه چیز مرا از یاد تو برد؟ در صورتی که بارها از کنار من گذشتی؟ اگر مرده، شخص صالحی باشد از جانب او به قبر پاسخ می رسد و می گوید: آیا دیدی آن کسی را که امر به معروف و نهی از منکر می کرد؟ سپس قبر می گوید: در این صورت به شکل باغ سرسبز بهشتی می شوم و این موقع جسد او نیز نورانی می شود.
آری قبر با مرده اش سخن می گوید، همانطور وقتی که او زنده بود هر روز با او سخن می گفت ولی زنده ها توانایی شنیدن صدای قبر ندارند.
در روایتی دیگر از «انس بن مالک» منقول است که می گوید: قبر هر روز ده مرتبه صدا می کند و می گوید: ای اولاد آدم سعی در امورات دنیا می کنی و عاقبت در شکم من خواهی آمد، مال حرام می خوری و آخر بدن تو را کرمها می خورند، در پشت من خوشحالی، در حالی که در شکم من محزون خواهی شد، حرام جمع می کنی در حالی که در پشت من آب خواهی شد، تکبّر می کنی در حالی که در پشت من ذلیل خواهی شد، بر روی من با خوشحالی راه می روی در حالی که با اندوه در من خواهی افتاد، در میان جمعیت در پشت من راه می روی در حالی که تنها در شکم من خواهی افتاد. (27)

آیا همه انسانها در قبر مورد سئوال واقع می شوند؟
 

در روایات متعددی به این مطلب اشاره شده است که سئوال قبر تنها از دو گروه است: کسانی که دارای ایمان خالص و یا کفر خالص اند. و اما بقیّه به حال خود رها می شوند و سئوالشان به روز قیامت موکول می شود. چنانچه امام صادق (ص) می فرماید: «لا یَسألُ فی القَبر من مَحَّضَ الایمانَ محضاً او مَحضَّ الکُفَر مَحضاً و الاخرون یَلهُونَ عنهم» (28)، در قبر سئوال نمی شود مگر از کسانی که ایمان خالص یا کفر خالص دارند متعرض سایر اشخاص نمی شوند.
و نظیر همین معنا را امام باقر (ع) در جواب یکی از صحابه می فرمایند: وقتی یکی از اصحاب از آن حضرت می پرسد: «مَن المَسؤُلُونَ فی قُبورهم»؟ از چه کسانی در قبر سئوال می شود؟ امام می فرماید: «من مَحَّضَ الایمانَ و من مَحَّضَ الکفَر»، کسانی که ایمان خالص یا کفر خالص دارند. (29)

سئوال قبر چیست؟
 

در روایات بسیاری از معصومین (ع) آمده است که هنگامی که انسان را در قبر گذاشتند سئوالاتی از او می شود که پیرامون اصول عقاید او، توحید و نبوت و ولایت و حتی چگونگی مصرف عمر و طرق کسب اموال و... می باشد.
چنانچه در روایتی امام سجاد (ع) می فرماید: « الا و انَّ اوَّل ما یَسئَلانک عن ربِّکَ الَّذی کنتَ تعبدهُ و عن نبیِّکَ الذی ارسلَ الیکَ، و عن دینکَ الّذی کنتَ تُدینُ به، وَ عَن کتابکَ الذی کنتَ تتلوهُ، و عن امامکَ الذی کنتَ تَتَوَلاهُ، ثمَّ عن عمرک فیما افنیتَهُ و مالکَ من اینَ اکتَسَبتَه و فیما اتلفتَهُ فَخُذ حذرک و اَنذر لنفسکَ...» (30).
بدان نخستین چیزی که از تو سئوال می کنند این است: پرودگارت که می پرستیدی، و از پیامبری که به سوی تو فرستاده شده، و از دینی که به آن پای بند بودی و از کتابی که آن را می خواندی، و از امامی که ولایتش را پذیرفته بودی سپس از عمرت سئوال می کنند که در کدام راه بر باد دادی؟ و از اموالت، که از کجا آوردی؟ و در کجا مصرف کردی؟ پس جانب احتیاط را نگهدار و درباره ی خویش ییندیش.

چه کسانی در قبر، انسان را مورد سئوال قرار می دهند؟
 

طبق بسیاری از روایات دو فرشته هستند که انسان را مورد بازخواست قرار می دهند. در برخی از روایات از این دو فرشته با عنوان «ناکر» و «نکیر» یاد شده چنانچه می فرماید: (31) اِنَّما سُمِّیَ مَلِکا الکافِر ناکراً و نَکیراً لِانَّهُ یُنکر الحقّ و یُنکِرُ ما یَأتیانِه بِهِ و یُکرهه.
و در برخی دیگر از روایات از این فرشتگان با نام های «منکر» و «نکیر» یاد می کند چنانچه می فرماید: (32) «... فَاذا اُدخل قبره و فارَقَهُ النّاس اتاهُ منکر و نَکیر فی اَهوَل صورة فَیُقیمانه ثُمَ یقولان لهُ: مَن ربُّک؟ و ما دینُک؟ و مَن نَبیُّک؟...» و «... وَ اقتَحَم علیکَ فیه مَلکاک: مُنکَر و نَکیر لمَساءلَتکَ...»
ناگفته نماند که در بعضی از روایات، بازپرسان قبر برای مؤمنین و کافرین با نامهای مختلفی نام برده شده است. بازپرسان کافرین «نکیر و منکر» و بازپرسان مؤمنین «بشیر و مبشر» می باشند: و قیلَ فی بعض الاخبار: اِنَّ اِسمی اَلملِکین اللذّین یَنزِلان علی المؤمن مُبشّر و بَشیر(33)

وجه تسمیه این نام برای بازپرسان قبر چیست؟
 

«نکیر و منکر» گویند چون از منکران خدا و پیامبر و امام سئوال می کنند و همچنین از انجام دهندگان منکرات و زشتی ها سئوال می کنند.
«بشیر و مبشّر» گویند چرا که بشارت دهنده و مژده آور برای اهل ایمان و نیکوکاران هستند. (34)

قیافه های بازپرسان قبر چگونه می باشد آیا با قیافه واحد بر کافرین و مؤمنین ظاهر می شوند؟
 

روایات بسیاری پاسخ به این سئوال را به خوبی مطرح می نماید. چنانچه از امام صادق (ع) منقول است که می فرمایند: قیافه بازپرسان برای مؤمنین و کافرین یکسان نخواهد بود.
«بازپرسان مرگ با قیافه های هراسناک و وحشتناک، فقط به سراغ بدکاران می آیند و این دیدار نامیمون سزای کمی از گناهان بزرگ آنهاست». (35)
و در روایتی از امام حسن عسگری (ع) نقل شده که فرمودند: «هنگامی که بدن مؤمن را داخل قبر می خوابانند دو نفر ملک مأمور به روح او خوش آمد می گویند.
روح مؤمن را می شناسند که با روح رسول الله (ص) و روح ائمه (ع) آشنایی دارد ولی باید بر حسب فرمان خدا از این جمله ها از او پرسش می کنند: «مَن رَبُّک و ما دینُک و مَن نبیّک و مَن امامَک و ما قبلَتُک؟» پروردگارت کیست؟ و دین تو چیست؟ و چه کسی را به نبوت قبول داری؟ امام تو کیست؟ قبله تو کجاست؟ در جواب می گوید: خدای من آفریدگار جهان است و اسلام را دین خود می دانم و حضرت محمد بن عبدالله (ص) پیامبر و رسول من است و حضرت علی بن ابیطالب (ع) امام و ولی خداست و وصی رسول گرامی است و کعبه را قبله ی خود می دانم و از دوستان ائمه اطهار (ع) می باشم و با دشمنان آنها دشمن هستم، شهادت می دهم خدایی به جز آفریدگار جهان نیست و اقرار می کنم که محمد (ص) رسول خداست و برادرش علی بن ابی طالب ولیّ الهی است. و کسانی که از جانب خدا منصوب هستند با اعتقاد کامل امام و پیشوای من می باشند. ملائکه رحمت به او خواهند گفت: آفرین به این ایمان و با همین عقاید حقه به این جهان منتقل شدی و با خواست خداوند به همین عقیده ی پاک محشور خواهی شد. (36)

آیا سئوالات نکیر و منکر در شب اول قبر عمومی است؟ و برای افرادی که در قعر دریا فرو می روند چگونه خواهد بود؟
 

بلی، سئوالات نکیر و منکر در شب اول قبر، حتمی است و هر کس به هر نحوی و در هر کجا روح از بدنش جدا شود با استقرار در قبر «نکیر و منکر» به سراغشان خواهند آمد چنانچه روایتی از حضرت علی (ع) است که می فرماید: فرو گذار نمی شود احدی از مردم که در شرق و غرب زمین و دریا و صحرا هستند مگر آن که فرشته های سئوال کننده به ملاقات آنان خواهند رفت.»
لذا در شب اول قبر بازپرسان الهی سراغ همه خواهند رفت البته ناگفته نماند که خانه ی قبر ملاک و مراد نیست حتی افرادی که در میان جنگ سوخته اند و یا افرادی که غرق می شوند و در قعر دریا و یا در دل حیوانات دریایی جا می گیرند و یا به انواع مختلف دیگر از دنیا می روند و به نحو عادی به خاک سپرده نمی شوند و حتی افرادی که مومیایی گرفته شده و در اهرام ها محفوظ می مانند آنها هم در همان حال و وضعیّت مورد سئوال و پرسش قرار خواهند گرفت.

تلقین و نکیر و منکر
 

آیا تلقینی که به میّت می شود بر او اثر دارد؟
 

اصل تلقین کردن به میّت خود یک دستور اسلامی است و بایستی انجام شود. ولی آن چه که از روایات بدست می آید این است که سئوال و جواب قبر، یک سئوال و جواب ساده ی معمولی نیست که انسان هر چه مایل باشد در پاسخ بگوید. بلکه سئوالات به نحوی است که جواب آن از درون جان انسان و از باطن عقاید او می جوشد و تلقین کردن اموات کمکی به جوشش آن است و این طور نیست که بتواند مستقلاً اثر بگذارد و این جواب ها از عمق جان و حقیقت باطن و اعمال انسان برمی خیزد.

آیا تمام افراد قادر به پاسخگویی به سئوالات «نکیر و منکر» هستند؟
 

آن چه مسلم است انسان با تمام اعمالش در آن عالم حاضر می شود. چنانچه کوله بارش از اعمال صالح و نیک باشد همان اعمال به داد او می رسد و زبانش را گویا می کند و در غیر این صورت زبانش به لکنت می افتد. چنانچه امام علی بن الحسین (ع) می فرماید: «... وَ ان تَکُ مؤمناً تَقیّاً عارفاً بدینکَ مُتَّبعاً الصّادقین مُوالیاً لاُولیاء الله لقاکَ الله حُجَّتکَ و اَنطق لسانکَ بالصَّواب فَاَحسَنتَ الجَوابَ فَبُشِّرتُکَ بالجَنَّة و الرّضوان منَ الله و الخَیرات و الحسان و وَاستَقَبَّلتَکَ الملائکَةُ بالرُّوح و الرَّیحان و ان لَم تَکن کَذالکَ تَلَجلَجَ لسانَکَ و دَحَضَت حُجَّتُکَ و عمیَت عن الجَواب و بُشِّرَت بالنّار و استَقبَلتَکَ ملائکَةُ العذاب...» (37)، اگر با ایمان و متّقی و آگاه به دین و پیرو صادقین و موالی اولیاء الله باشی، خداوند پاسخ لازم را به تو تلقین می کند و زبانت را به حق می گشاید و جواب خواهی داد و در این هنگام از سوی خدا بشارت جنّت و رضوان و خیرات فراوان به تو داده می شود و فرشتگان الهی با روح و ریحان از تو استقبال میکنند و اگر چنین نباشد زبانت به لکنت می افتد و دلیلت باطل می شود و از دادن پاسخ فرو می مانی و نابینا می شوی و بشارت به آتش داده می شوی و فرشتگان عذاب به استقبال تو می آیند....

چگونه اعمال نیک انسان، در قبر به دستگیری او برمی خیزند؟
 

از حضرت امام صادق (ع) منقول است که چون مؤمن را داخل در قبر کنند نماز در طرف راست او، زکوة در طرف چپ او، برّ و نیکی و احسان رو به روی او و صبر در ناحیه ای دیگر قرار می گیرد، پس وقتی که دو ملک سئوال بیایند، صبر به نماز و زکوة و برّ می گوید: شما صاحب خود را یعنی میّت را نگهداری و مواظبت کنید پس هر گاه عاجز شدید من نزد او هستم. (38)

آیا خیرات و صدقات افراد، تأثیری بر وضعیت میّت در قبر دارد؟
 

بلی، آن چه که مسلم است انسان بعد از مرگ دست خودش از عمل کوتاه می شود و با اعمالی که از پیش فرستاده چه نیک و چه بد مأنوس و همدم است. ولی با توجه به روایات متعدّدی که از معصومین نقل شده است در می یابیم که اعمال نیکی که به نیّت مرده انجام می گیرد سبب نجات و رهایی او از عذابها و فشارهای قبر است و حتی سبب رهایی او از عذاب آخرت. و بالاتر اینکه خود مردگان از فرزندان و خویشان خود انتظار دارند که به فکر آنها بوده و برایشان صدقات و خیراتی بدهند. چنانچه از لبّ اللباب قطب راوندی مروی است که مردگان در هر شب جمعه می آیند و فریاد می کنند ای اهل من، ای فرزندان من، ای خویشان من، به ما مهربانی کنید، ما را به خاطر بیاورید، ما را فراموش نکنید، بر ما و غربت ما رحم کنید، بدرستیکه ما در زندان تنگی و اندوه و زاری و غم و سختی هستیم به ما رحم کنید و بخل نکنید به دعا و صدقه و شاید خدا به ما رحم کند. (39)
و در جامع الاخبار نیز از پیامبر اکرم (ص) نقل شده که فرمودند: برای مردگان خود هدیه بفرستید، پس گفتند هدیه مرده ها چیست؟ حضرت فرمود: صدقه و دعا و افزودند: ارواح مؤمنین هر جمعه به آسمان دنیا، مقابل خانه های خود می آیند و با گریه فریاد می کنند این پدر مادر و خویشان و اهل من بر ما مهربانی کنید خدا شما را رحمت کند آن چه در دست ما بود عذاب و حساب آن برای ماست و نفعش برای غیر ما می باشد. پس به یک درهمی یا قرص نانی یا جامه ای به ما مهربانی کنید که خداوند شما را از جامه ی بهشت می پوشاند. آنگاه رسول خدا گریستند. بحدّی که قدرت بر سخن گفتن نداشتند. (40)
و روایت دیگری از حضرت فاطمه زهرا «س» که در وصیّت خود به حضرت علی (ع) فرمودند: چون من وفات کردم شما مرا غسل بده و تجهیز کن و بر من نمازگزار و مرا داخل در قبر کن و در لحد بسپار و خاک بر روی من بریز و نزد من بنشین و در مقابل صورتم قرآن و دعای بسیار بخوان، زیرا که آن ساعت، ساعتی است که مرده محتاج به انس گرفتن با زنده است. (41)
و سید بن طاووس «ره» از حضرت رسول (ص) روایت کرده که فرمود: بر میّت ساعتی سخت تر از شب اول قبر نمی گذرد پس مردگان خود را بر صدقه رحم کنید و اگر صدقه نیافتید، نماز گذارید. به این نحو: دو رکعت نماز که در رکعت اول حمد و دو مرتبه «توحید» و رکعت دوم حمد و ده مرتبه «تکاثر» و در بعد از نماز بگوید «الّلهم صلّ عَلی مُحمد و آل محمد وابعَث ثَوابَها الی قَبر ذلکَ المیّت فلان بن فلان»، «پس خداوند در همان ساعت هزار ملک به سوی قبر او می فرستد تا او را از تنگی قبر نجات دهند. (42)

آیا میّت آگاهی از اشخاص زنده و خویشان و نزدیکان خود دارد؟
 

بلی، اموات نه تنها از رفتار و اعمال خویشان خود مطلعند بلکه برخی از اوضاع و مسائلی که در آینده نیز می گذرد با خبرند. و روایات زیادی این مطلب را تأیید می نماید: چنانچه شیخ کلینی از اسحاق بن عمار روایت می کند، که گفت: از حضرت موسی بن جعفر (ع) پرسیدم، آیا مؤمن کسی را که به زیارت قبرش می آید می شناسد؟ فرمود: آری و تا زمانی که در نزد قبر اوست با او مأنوس می شود و چون از کنار قبرش برخاست و رفت، مؤمن از رفتن او دلتنگ می شود.
و همچنین میّت به اندازه ی مرتبه ایمانی که دارد از خانواده و خویشانش دیدن می کند چنانچه امام موسی کاظم (ع) می فرماید: مؤمن بنا به قدر موقعیّت و مرتبه اش در جمعه و ماه و سال به نزد خانواده اش می آید و به صورت پرنده زیبایی روی دیوار خانه می نشیند و اهل خانه را تماشا می کند اگر آنها را در وضع خوبی دید خوشحال می شود و اگر در وضع بدی دید دلتنگ می شود. (43) در روایت دیگری از امام صادق (ع) است که فرمود: مؤمن خویشان خود را ملاقات می کند و از وضع آنان، آنچه را دوست دارد می بیند و آن چه را دوست ندارد از او مستور می ماند و کافر به دیدن اهل خانه خود می رود از حالت آنان هر چه را که دوست ندارد مشاهده می کند و هر چه را دوست دارد از او پنهان می ماند. (44) و حتی اموات از حوادثی که پس از مرگ آنان رخ داده با خبرند و نه تنها چیزهایی را که مصداق خارجی دارند مانند ازدواج شخصی، یا فوت شخص دیگر را می دانند بلکه از آنچه که مصداق خارجی هم ندارد مانند نیّتی که شخصی برای انجام کاری در دل دارد نیز آگاهند.

با توجه به مسئله خلود عذاب برای کافران، آیا این مسئله با عدالت الهی سازگار است؟
 

آن چه مسلم است مجازاتها بر چند قسم است:
قسم اول: مجازات و کیفر قراردادی،
قسم دوم: مجازاتی که با گناه رابطه تکوینی و طبیعی دارد،
قسم سوم: مجازاتی که تجسّم خود جُرم و گناه است و چیزی غیر از آن نمی باشد.
و عذابهای اخروی نه از نوع اول و نه از نوع دوم بلکه بالاتر از آن است و از نوع سوم می باشد. بین اعمال بد این دنیا و عذاب آخرت یک رابطه «عینیّت» و «اتّحاد» برقرار است چنانچه در آیات زیادی در قرآن به آن برخورد می کنیم. از جمله؛ «فَالیومَ لا تُظلَمُ نفسٌ شَیئاً و لا تُجزون الّا ما کُنتم تَعمَلون» (45)، امروز (روز رستاخیز) به هیچ کس ستم نشده و به کسی جزا داده نمی شود، مگر آن چه را که عمل کرده است. و یا در جای دیگر می فرماید:
«یومَ تَجدُ کُلُّ نَفسٍ ما عملَت من خیرٍ مُحضَرا و ما عملَت من سوء تَوَدُّ لَو اَنَّ بینَها و بَینَهُ اَمَداَ بعیداَ» (46)، روزی که هر کس آن چه از کار نیک و یا زشت انجام داده است آن را حاضر می بیند و آرزو می کند که کاش بین او و بین کار زشتش مسافت زیادی بود.
و نیز می فرماید: «انَّ الذین یَاکلونَ اَموالَ الیَتامی ظلماً انَّما یَاکلونَ فی بُطُونهم ناراً و سَیَصلونَ سعیراً» (47) آنان که ثروت و اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که در شکم خویش آتش فرو می برند، و به زودی در آتش افروخته و شعله ور می افتند. پس عذاب آخرت همان عمل سوء در دنیای انسان است همانگونه که در دنیا اگر کسی گوش به نصایح و اندرز دیگران نداد و خودش را آلوده به الکل و مواد مخدّر نمود برای همیشه خودش را گرفتار کرده است کسانی در عذاب مخلّدند که گناه سراسر وجودشان را پر کرده باشد و با شفاعت و بخشش و... آمرزیده نشوند و مورد عفو الهی قرار نگیرند.

پی نوشت ها :
 

1- سفینة البحار، ج2، ص 397 ماده قبر.
2- آل عمران 170.
3- بحارالانوار، ج 6- باب احوال البرزخ و القبر، 209.
4- بحارالانوار، ج 6، ص 266، حدیث 112.
5- آثار الصادقین، ص 25946، حدیث 1.
6- آثار الصادقین، ص 25947، حدیث 4.
7- آثار الصادقین، ص 25946، حدیث 3.
8- سفینة البحارة، ج 2، ص 397 ماده قبر.
9- مستدرک الوسایل، ج 1، ص 340- باب 11.
10- اقبال الاعمال، ص 629- به نقل از منازل الاخرة، ص 30.
11- بحارالانوار، ج 92، ص 314.
12- سفینة البحار، ج 2، ص 572 ماده نجف.
13- بحار الانوار، ج 6، ص 22، 243.
14- سفینة البحار، ج 2، ص 397 ماده قبر.
15- سفینة البحار، ج 2، ص 397 ماده قبر.
16- بحارالانوار، ج 82، ص 23، حدیث 10.
17- اقبال الاعمال، ص 656.
18- سفینة البحار، ج 2، ص 397.
19- سفینة البحار، ج 2، ص 397.
20- بحارالانوار.
21- بحارا لانوار و آثارالصادقین، ج 17، ماده 2596، حدیث 1.
22- مواعظ العدیده، ص 75.
23- کامل الزیارات، ص 143،حدیث 3.
24- ابراهیم 27.
25- بحارالانوار، ج 6- باب احوال البرزخ و القبر، ص 228.
26- معادآیة الله دستغیب، ص 24.
27- انیس العارفین، ص 24.
28- بحار الانوار، ج 6- ص 266، حدیث 112.
29- اصول کافی، ج 3،ص 237، حدیث 8.
30- بحارالانوار، ج 6، ص 233، حدیث 24.
31- بحارالانوار، ج 6، ص 280.
32- بحارالانوار، ج 6، ص 222، حدیث 22، 24.
33- بحارالانوار، ج 6، ص 280.
34- حیات پس از مرگ (علی محمد اسدی)، ص 116، 117.
35- اصول کافی، ج 2، ص 239.
36- گفتگویی پیرامون قبر، ص 156، 157.
37- بحارالانوار، ج 6، ص 223، حدیث 24.
38- مستدرک الوسایل، ج 1، ص 183- باب 30، حدیث 24 و بحارالانوار، ج 6، ص 234.
39- سفینة البحار، ج 2، ص 556.
40- جامع الاخبار، ص 197.
41- مستدرک الوسایل، ج1، ص 148- باب 79، حدیث 8.
42- سفینة البحار، ج 2، ص 47.
43- وافی جزء 13 از ملامحسن فیض کاشانی.
44- انوارنعمانیه، ج 2 (مرحوم جزایری).
45- یس 54.
46- آل عمران 30.
47- نساء 9.
 

منبع کریمی، فاطمه؛ (1388) تصویر برزخ و برزخیان در قرآن، قم، جامعه القرآن الکریم، چاپ پنجم.