شیدا قماشچیl نظر کلی ایالات متحده و بریتانیا درباره آنچه در ایران اوایل سال 1357 می‌گذشت یکسان بود، اما وقتی مقامات وزارت خارجه دو کشور با هم در این باره گفت‌وگو کردند، دو لحن متفاوت داشتند. طبق گزارشی که سفیر آمریکا در تهران ارسال کرده و در سایت ویکی‌لیکس آمده، هر دو کشور هم‌عقیده بودند که بخشی از نارضایتی‌ها علیه شاه ابعاد اقتصادی دارد، اما راه‌حل این ماجرا بهبود اوضاع اقتصادی نیست.
[متن سند]دیدگاه بریتانیایی‌ها درباره اوضاع ایران
سه‌شنبه 25 آوریل 1978 [5 اردیبهشت 1357]1. گفت‌وگوی میان ساندرز، معاون وزیر امور خارجه آمریکا و وِیر، معاون وزارت امور خارجه بریتانیا و لوکاس، رئیس دپارتمان که در روز 18 آوریل در ارتباط با وقایع ایران اتفاق افتاد برای ما بسیار جالب بود.
ما با کل آن چیزی که وزارت امور خارجه بریتانیا می‌گفت: موافق بودیم، ولی بر سر لحن کلی گفت‌وگو اختلاف نظر داشتیم که شاید در اثر اختصار در این مکالمات فشرده چنین اختلاف نظری پدید آمده باشد.
2. شاه به جناب سفیر سالیوان و همین‌طور آشکارا اعلام کرد که قصد دارد تا برنامه‌های لیبرالیزاسیون داخلی‌اش را ادامه دهد. همان‌طور که انگلیسی‌ها نیز اشاره کردند، این موضوع می‌تواند چندین مساله و مشکل پدید بیاورد. ما نخواستیم که نتیجه‌گیری کنیم که شاه «نمی‌خواهد نهاد‌های واقعی سیاسی» به وجود بیاورد، زیرا واژه «واقعی» در پیش‌زمینه ایران بسیار دشوار تعریف می‌شود. به سختی می‌توان به یک دوره در تاریخ مدرن ایران اشاره کرد که چنین نهاد‌های سیاسی وجود داشته و کارآمد بوده‌اند.
3. به نظر می‌رسد مشکل شاه این است که روند تشکیل نهاد‌های مدرن را به پیش ببرد، ولی در عین حال خود را از گزند تندرو‌های چپ و راست حفظ کرده و روابط خوبی با رهبران مذهبی که تأثیر زیادی بر مردم دارند، حفظ کند.
نوعی «برخورد» در همکاری‌های موجود بین مذهبیون و دیگر مخالفین (همچون روشنفکران چپ‌گرا) وجود دارد، ولی این برخورد یک عنصر کلیدی به شمار نمی‌رود، بلکه مطابق با تحلیل جدید ما، شکاف ارتباطی میان تشکیلات مسئول مدرنیزاسیون و محافظه‌کاران مذهبی می‌تواند به طور جدی به بی‌ثباتی داخلی منجر شود و سلطنت قصد دارد از این بی‌ثباتی بهره بگیرد.
بریتانیایی‌ها عقیده دارند که بسیاری از این حوادث به خواسته شاه اتفاق می‌افتند. به نظر می‌رسد که یکی از جدی‌ترین درگیری‌های مذهبی که در ماه ژانویه در قم رخ داد، از حمله عجیب و غیرمنتظره یک روزنامه به یکی از رهبران مذهبی جناح راست (آیت‌الله خمینی) ناشی شد که سعی داشت مردم را به گفت‌وگو و فعالیت سیاسی بیشتر دعوت کند.
4. ما با سفارت انگلیس در تهران و وزارت امور خارجه بریتانیا هم‌عقیده هستیم که بخشی از نارضایتی‌های کنونی ابعاد اقتصادی دارند، ولی ریشه بسیاری از این مخالفت‌ها به سال‌های گذشته و صف‌بندی‌ها و درگیری‌های سیاسی بازمی‌گردد.
به نظر می‌رسد که بریتانیایی‌ها نیز با ما موافقند که راه‌حل این ماجرا بهبود اوضاع اقتصادی نیست. تکنیک و نحوه کنترل شاه در قبال ارتش، نیرو‌های امنیتی، وزارتخانه‌ها و دیگر مواردی که سلطنتش را تهدید می‌کند تاکنون به سود او تمام شده است، به خصوص اگر آنچه که در کشور‌های اطراف اتفاق می‌افتد را در نظر بگیریم.
5. ناآرامی‌های ایران از حدود 15 سال گذشته به این‌سو بی‌سابقه بوده‌اند (از سال‌های 1963-1962)، ولی نحوه واکنش شاه به این ناآرامی‌ها بسیار پیچیده است. سفارت یک تحلیل مفصل راجع به برخی از عوامل کلیدی توسعه ایران در سال‌های اخیر، عقیده ما نسبت به اهداف و سیاست‌های شاه و تخمین اینکه سرانجام چه خواهد شد، را در دست تهیه دارد و در چند روز آینده این تحلیل را ارسال خواهد کرد.
منبع: تاریخ ایرانی
