توبه و استغفار

استغفار در لغت از ماده غفر[1] مصدر باب استفعال به معنی پوشانیدن و محو آثار خطاء است[2]و در اصطلاح طلب غفران نمودن با زبان و عمل[3]است و طلب مغفرت در صورتی محقّق می شود که ندامت قلبی و پشیمانی از خطایی که واقع شده است حاصل گردد.[4] نخستین مرتبه تقوی، بیزاری از زشتیها و انگیزه های نفسانی می باشد که با خرد، منافات دارد. این مرتبه، همان مقام استغفار است.[5] استغفار درجه بلند مرتبگان و صدای استغفار خوش ترین صدا در نزد پروردگار است.

توبه و استغفار

استغفار طلب آمرزش است و او مقرون به توبه است.[6] حال فرق میان توبه و استغفار این است که:

1- استغفار، طلب آمرزش است بوسیله دعا، توبه یا. .. ولی توبه پشیمانی از معصیت و تصمیم بر عدم تکرار آن است.[7]

2- استغفار، طلب مغفرت می باشد برای گناهان گذشته، نه گناهان آینده ولی توبه، طلب مغفرت از گناهان گذشته و تعهد بر ترک گناهان آینده است.[8]

3- در توبه درخواست لقاء خدا و درک وصل او است، ولی در استغفار درخواست آمرزش خود و رفع موانع و حجاب ها است.[9]

4- توبه مختص به گنهکار است که حقیقتاً از عمل خود پشیمان است و لکن استغفار دعاء است بمعنی طلب مغفرت.[10]

شرایط استغفار

حضرت علی (ع) فرمودند: می دانی معنای استغفار چیست؟ استغفار درجه والا مقامان است و دارای شش معنا است، اوّل- پشیمانی از آنچه گذشت، دوّم- تصمیم به عدم بازگشت، سوم- پرداختن حقوق مردم چنانکه خدا را پاک دیدار کنی که چیزی بر عهده تو نباشد، چهارم- تمام واجب های ضایع ساخته را به جا آوری پنجم- گوشتی که از حرام بر اندامت روییده با اندوه فراوان آب کنی چنانکه پوست به استخوان چسبیده، گوشت تازه بروید. ششم- رنج طاعت را به تن بچشانی چنانکه شیرینی گناه را به او چشانده بودی. پس آنگاه بگویی استغفر اللَّه![11] علامه طباطبایی(ره) استغفار را مشروط به توبه و عمل صالح دانسته است[12]و می فرمایند: استغفار کسی مؤثر است که نخواهد آن عمل زشت را هم چنان مرتکب شود.[13] پس استغفار به درگاه خداوند، زمینه نزول برکاتی را فراهم می کند اما این حکم شامل مشرکین[14]نمی شود. استغفار کردن برای منافقان به دلیل کفر و فسق آنها بی اثر می باشد.آیه ای[15]خطاب به رسول گرامی(ص) می فرماید: چنانچه در باره منافقان طلب عفو و آمرزش نمائی و یا از این درخواست صرف نظر کنی یکسان است و چنانچه هفتاد بار برای آنان طلب عفو و مغفرت نمائی پروردگار آنها را نخواهد آمرزید؛ زیرا مغفرت و آمرزش عبارت از محو گناه است و تیره گی آن از صحیفه روان گناهکار زایل شود و صفاء یابد.

زمینه های استغفار

آنچه زمینه استغفار می شود به قرار ذیل می باشد:

1-آگاهی از آمرزش پذیری خداوند[16] مقتضی درخواست آمرزش از او[17]

2-امید به رحمت خدا[18]

3-ایمان[19]«فرشتگانی که حاملان عرشند... برای مؤمنان استغفار می کنند»[20]

4-توبه پذیری خدا«پروردگارت را تسبیح و حمد کن و از او آمرزش بخواه که او بسیار توبه پذیر است»[21]

5-توجه به حکمت و عزت خدا« پروردگارا!... ما را ببخش، ای پروردگار ما که تو عزیز و حکیمی!»[22]

6-توجه به فرجام امور[23]

7-توجه به قدرت خدا[24]

8- توجه به ولایت خدا[25]

9-ذکر خدا[26]

10-مشاهده عذاب: «و چیزی مردم را بازنداشت از اینکه- وقتی هدایت به سراغشان آمد- ایمان بیاورند و از پروردگارشان طلب آمرزش کنند، جز اینکه. .. یا عذاب (الهی) در برابرشان قرار گیرد»[27]

موانع استغفار

1-شرک و بت پرستی[28]«و ای قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید...*گفتند:... و ما خدایان خود را بخاطر حرف تو، رها نخواهیم کرد!...»[29]

2-تقلید کورکورانه[30]

3-جهل«ازپروردگار خود، آمرزش بطلبید...*گفتند: «ای شعیب! بسیاری از آنچه را می گویی، ما نمی فهمیم!...»[31]

4-ظلم[32]

5-فسق[33]

6-لجاجت[34]

7-عصیان و نافرمانی[35]

آداب استغفار

1- استغفار در سحر:«و در سحرگاهان، استغفار می نمایند.»[36]

2-استغفار درشب جمعه:[37] «بزودی برای شما از پروردگارم آمرزش می طلبم...»[38] علت اینکه حضرت یعقوب در همان حال برای آنها طلب آمرزش نکرد این بود که می خواست در سحر شب جمعه برای آمرزش آنها دعا کند[39]

3- از آداب دعا و استغفار، ابتدا اعتراف به گناه است.[40] «پروردگارا! ما به خویشتن ستم کردیم! و اگر ما را نبخشی و...»[41]

4- اظهارایمان:[42]«پروردگارا! ما ایمان آورده ایم پس گناهان ما را بیامرز،»[43]

5-توجه به ربوبیت خدا:[44] «رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا. .. »[45]

6-توجه به ولایت خدا:[46] « پروردگارا!. .. ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده! تو مولا و سرپرست مایی،..»[47]

7-توسل به انبیاءبرای آمرزش خواهی:[48] « اگر این مخالفان. ..به نزد تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش می کردند و پیامبر هم برای آنها استغفار می کرد خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند»[49]

8-ذکرصفات کمال خدا در استغفار:[50]«پروردگارا! مرا ببخش و رحمت کن و تو بهترین رحم کنندگانی! »[51]

9-یاد خدا:[52]«و آنها که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند، یا به خود ستم کنند، به یاد خدا می افتند و برای گناهان خود، طلب آمرزش می کنند- و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟...»[53]

آثار استغفار

1- زمینه ساز آمرزش گناه:« کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.»[54] حضرت رضا(ع) فرمودند: «مثل استغفار (و ریختن گناهان بسبب آن) چون برگی است بر درختی که (در فصل پائیز آن درخت) بجنبد و آن برگ بریزد...»[55]

2-بهترین عبادت: حضرت رضا(ع):«استغفار و کلام لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، بهترین عبادت است»[56]

3-بهترین دعا:رسول خدا (ص) فرمود:« بهترین دعا استغفار است.»[57] و زمینه ساز اجابت دعا:[58]«پروردگارا! مرا ببخش و حکومتی به من عطا کن...پس ما باد را مسخّر او ساختیم...»[59]

4-نورانیت نامه اعمال:امام صادق(ع) فرمود: «هر گاه بنده بسیار استغفار کند نامه عملش بالا رود در حالی که می درخشد.»[60]

5- سبب افزایش توان: «ای قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید، سپس به سوی او بازگردید تا... نیرویی بر نیرویتان بیفزاید!»[61]

6- زمینه ساز نزول باران، امداد با فرزند،مال ورونق کشاورزی:[62] «از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است * تا باران های پربرکت آسمان را پی در پی بر شما فرستد* و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند و باغهای سرسبز و نهرهای جاری در اختیارتان قرار دهد.»[63]

7- منشأ بهره مندی از امکانت خوب دنیا: «از پروردگار خویش آمرزش بطلبید سپس بسوی او بازگردید تا شما را تا مدّت معیّنی (از مواهب زندگی این جهان) به خوبی بهره مند سازد...»[64] رسول خدا (ص) فرمودند: «هر که استغفار کند خدا برای او از هر غمی گشایش و از هر تنگنائی مفری پدید آرد. و او را از جایی که انتظار ندارد روزی دهد»[65]

8- سبب جلب رحمت و محبت خدا: «از پروردگار خود آمرزش بطلبید و به سوی او بازگردید که پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه کار) است!»[66] «...چرا از خداوند تقاضای آمرزش نمی کنید تا شاید مشمول رحمت (او) شوید؟!»[67]

9-مایه نجات از عذاب الهی: «...و (نیز) تا استغفار می کنند، خدا عذابشان نمی کند»[68]امیر مؤمنان (ع) فرمود: «در زمین دو وسیله برای امان از عذاب الهی است، یکی از آن دو از دست رفته و اینک به دوّمی متمسّک شوید، امّا امان اوّلی رسول اکرم(ص) است ولی امان دوّم استغفار است.»[69]

10-راه نجات:حضرت علی(ع): «شگفتا از کسی که ناامید باشد و نجات با اوست. پرسیدند نجات چیست؟ فرمود: استغفار.»[70]

11-قطع کننده ریشه شیطان:رسول خدا(ص) فرمود: «استغفار و طلب آمرزش از خداوند، ریشه شیطان را قطع می نماید.»[71]

12-جلاء دهنده دل:رسول خدا(ص) فرمود: «قلبها را زنگاری است چون زنگ مس که باید با استغفار، جلایش دهید.»[72] پس آنگاه که آدمی در اثر غفلت و یا طغیان هواهای نفسانی دچار گناه شد باید بی درنگ خود را در معرض رحمت واسعه الهی قرار دهد و از او آمرزش طلبد و با استغفار دل و جان خویش را شست و شو دهد.

پی نوشت ها