به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، نشست «معرفی مجموعه اسناد مربوط به دکتر قاسم غنی در دانشگاه ییل» سه‌شنبه 13 شهریور در تالار محدث اُرمَوی واقع در بخش ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد.
در ابتدای این برنامه «غلامرضا امیرخانی» معاون کتابخانه ملی با بیان اینکه قاسم غنی در خانواده‌ای نه‌چندان مهم در سبزوار رشد یافت اما به مدارج قابل توجهی رسید، گفت: قاسم غنی چهره خاصی است و آثار او از دو جنبه اهمیت دارد؛ یکی تاریخ معاصر و دیگری ادبیات و تاریخ. او شخصیتی مُلّا و بسیار دقیق بود. سال‌ها پیش که درباره زمینه‌های ظهور تیمور تحقیق می‌کردم، به کتاب دو جلدی «بحث در آﺛﺎر و اﻓﮑﺎر و اﺣﻮال ﺣﺎﻓﻆِ» او مراجعه کردم و دیدم که او در بیان مسائل تاریخی قرن هشتم و خاندان مظفری در شیراز واقعا کم نظیر کار کره و به نوعی تاریخ ایرانِ قرن هشتم است.
وی اضافه کرد: یادداشت‌های غنی اما سرشار از اطلاعات است و مثلا آنچه درباره عبدالحسین تیمورتاش ارائه می‌دهد، منحصر به‌فرد است. او خاطرات خود را البته بسیار شیرین نوشته و نثر خسته‌کننده‌ای ندارد. غنی با اینکه چهره‌ای مُطّلع است اما گاهی نظرات شاذی هم داده است. در میان آثار پژوهشی او، هرکس که درباره حافظ پژوهش می‌کند، نمی‌تواند از رجوع به آثار او بی‌نیاز باشد. همچنین در عرصه ترجمه، غنی نخستین کسی است که آثاری از آناتول فرانس، نویسنده فرانسوی را به فارسی ترجمه و به ایرانیان معرفی کرده است.
امیرخانی در پایان همچنین از فرزند او، سیروس غنی هم یاد کرد که سه سال پیش درگذشت و او را هم اهل فضل خواند و دو فراز از یادداشت‌های قاسم غنی را هم قرائت کرد.
در ادامه، «فرهاد طاهری» سندپژوه و پژوهشگر تاریخ معاصر با عنوان «قاسم غنی و غنای تاریخ معاصر ایران به همت او» برای حاضران سخن گفت و جلوه‌های شخصیت قاسم غنی را در چهار محور برشمرد؛ حافظ شناس، عرفان پژوه و مورخ تاریخ تصوف، ادیب فرهیخته و مترجم آثار آناتول فرانس، سیاستمدار و رجل سیاسی و دولتمرد عصر پهلوی و تاریخ نگار دوران معاصر به سبب تعلق خاطر او به تاریخ.
وی درباره یادداشت‌های غنی گفت: این یادداشت‌ها در 12 جلد طی سال‌های 1359 تا 1367 در لندن و در 8 جلد، دو بار طی سال‌های 1367 و 1377 در ایران و به سرمایه انتشار زوار نشر یافت. روزنگاشت‌های غنی از دوران کودکی شروع می‌شود و در پنجشنبه 29 اسفند 1330 پایان می‌پذیرد. در این یادداشت‌ها، خواننده هم با روحیات شخصی هم با روحیات شخصی و دیدگاه‌های سیاسی و فرهنگی غنی آشنا می‌شود و هم با نظریات او درخصوص خطی مشی سیاسی کشور و مصالح ایران از نظر او.
طاهری سپس درباره روحیات شخصی غنی اظهار داشت: او شخصیت سیاسیِ منزوی و رنجور و عصبانی از عملکرد دولتمردان است، بسیار هوشمند و نکته بین است، شخصیت فرهنگیِ وسیع‌المشربی است که با بیشتر اهل علم مراوده دارد و گردشگری پرعلاقه و سرشار از شوق برای دیدن آثار تاریخی و موزه‌ها و نسخ خطیِ کتاب‌ها و اسناد و مجموعه‌هاست.
این پژوهشگر تاریخ معاصر درباره خطی مشی سیاسی غنی هم گفت: مهم ترین دوران مسئولیت سیاسی قاسم غنی، دوره سفارت او در ترکیه است. او در این دوران در پی تحقق چند هدف بود؛ یافتن راه مسالمت جویانه درخصوص حل مسئله فلسطین، ایجاد روابط صمیمی با ترکیه به منظور ایستادگی در برابر تهدیدات شوروی و نزدیک شدن به آمریکا، بررسی دقیق روابط ترکیه با ممالک مجاور و دول آنگلوساکسون و در صورت امکان تحقق چنین روابطی میان ایران و دیگر کشورها و تدوین گزارش تحولات 25 ساله اخیر ترکیه از زمان رضاشاه تا دوره سفارت خود(از 15 دی 1327 تا 13 آبان 1328).
به گفته طاهری، قاسم غنی نتیجه مطالعاتش در عرصه بین الملل را اینگونه نوشته است: «برای ساختن کشوری قدرتمند و پراقتدار در عرصه بین‌الملل، باید براساس منافع ملی اقدام کرد و نه صرفاً براساس زبان ملی، یا نژاد ملی یا مذهب ملی!».
بخش دیگر صحبت‌های طاهری درباره ارزش تاریخی یادداشت‌های غنی بود که در این زمینه گفت: در اختیار داشتن پشت پرده بسیاری از حوادث مهم دوران مانند ماجرای خواستگاری و طلاق فوزیه، پی بردن به ضعف‌ها و کاستی‌های نظامِ دولت و تصمیمات دولتی، پرده برداری از فساد و بی‌کفایتی در مجموعه نهادِ دولت و جالب آنکه غنی درست خلاف اسدالله علم می‌نویسد. علم مدام از شاه تعریف می‌کند اما غنی حتی از واژه اعلیحضرت هم استفاده نمی‌کند.
این پژوهشگر افزود: جلوه دیگر غنی، تعلق خاطر به تاریخ و جمع آوری اسناد و مدارک بوده است اما در یادداشت‌های او، غیر از چند جا، اشاره صریحی به تعلق خاطر غنی در جمع آوری اسناد نشده است و مثلا یک جا در یادداشت‌های دوران سفارت ترکیه به معرفی اجمالی اسناد مهم دوران قاجار اشاره کرده که همین مجموعه اسناد موجود در دانشگاه یِیل است. درباره ماجرای فراهم آمدن این اسناد، فیروز کاظم‌زاده معتقد است: «دکتر غنی در طول سال‌ها به شغل طبابت در تهران اشتغال داشته و غالباً محل اطمینان پزشکی بوده و به کار معالجه بسیاری از خاندان دیوانی و درباری عهد قاجار پرداخته بود.
طاهری گفت: ظاهراً وی به جای دریافت حق معالجه از بیمارانی از این دست، می‌خواسته است اگر مدارک و اسناد قدیمی در خانواده ایشان باقی مانده است در اختیار او قرار دهند. بسیاری از مدارک این مجموعه با توجه به ماهیت آنان، به‌ویژه اینکه هر بخشی از جایی به‌دست آمده، نشان می‌دهد این جمع آوری تدریجی است. دکتر فیروزمند که استاد روسیه جدید در بخش تاریخ دانشگاه ییل بوده همان کسی است در سال 1963 میلادی/ 1341 خورشیدی مجموعه اسناد غنی را از آقای سیروس غنی؛ فرزند قاسم غنی برای کتابخانه استرلینگ خریداری کرده است.
وی در جمع بندی، با توجه به این نقل قول، ذکر چند نکته را ضروری دانست: نخست آنکه قاسم غنی در تهران طبابت می‌کرده و به جای دستمزد، اسناد و نسخ خطی طلب می‌کرده، محل تامل است. زیرا غنی در تهران سرگرم مشاغل سیاسی و فرهنگی بوده و وقت طبابت نداشته است. نکته بعدی بسیار مهم مسئله انتقال اسناد دولتی به مجموعه خصوصی دکتر غنی است و اینکه چرا این اسناد به کتابخانه ملی ایران، کتابخانه دانشگاه تهران و یا کتابخانه مجلس اهدا و یا فروخته نشد. ظاهراً دکتر غنی مجموعه فرهنگ و میراث فرهنگی را جدا از حکومت و سیاست و حاکمان می‌پنداشته است و اعتمادی به آنان نداشت که در این کار، درستکار و امین بوده باشند.
سپس، «بهزاد برهان» پژوهشگر دانشگاه یِیل آمریکا در این باره، مجموعه مطالبی ارائه داد و ضمن معرفی و تشریح بخش‌های مختلف این مجموعه در وب‌سایت آن، گفت: مجموعه غنی در مرکز اسناد و دست نوشته‌های کتابخانه استرلینگ (Sterling Memorial Library) در دانشگاه یِیل، اسنادی ارزشمند از دوران قاجار به زبان فارسی است. بیشتر این اسناد در باب عملکرد حکومت در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی است؛ اما بخشی نیز در باب روابط ایران با سایر کشورهای خاورمیانه و اروپا است. او این مجموعه را بین سال‌های 1930 تا 1950 از منابعی مختلف، ازجمله نوادگان خاندان قاجار گردآوری کرده است. اوایل دهه 1960 دانشگاه ییل آن را از دکتر سیروس غنی، فرزند دکتر قاسم غنی، به واسطه دکتر فیروز کاظم‌زاده خریداری کرد و کمی پس از آن، محقق و دیپلمات ایرانی، کاظم کاظم‌زاده، فهرستی مفصل بر این مجموعه نوشت.
وی در ادامه بیان کرد: این مجموعه دربردارنده بیش از هزار سند است؛ مکاتبات اداریِ حکام و دولتمردان قاجار، یادداشت‌های مهم - مانند آنچه که ناصرالدین شاه از صدراعظم خویش، امیرکبیر، دریافت کرد - اسناد مالی، مکاتبات دیپلماتیک، گزارش‌های محرمانه، نامه‌هایی خصوصی از افرادی برجسته چون میرزا حسین خان مشیرالدوله. نامه‌های خصوصی دکتر محمد مصدق در آغاز حرفه سیاسی‌اش نیز بخشی از این مجموعه است. به علاوه، اسنادی می‌توان یافت از انقلابیون و دگراندیشان سیاسی همزمان با پیش از انقلاب مشروطه، مکاتباتی در باب رهبران بابی - بهایی در تبعید بغداد در دهه 1860، جامعه تاجران ایرانی در قاهره و تعرضات نمایندگان دیپلماتیک دهه‌های 1870 و 1880، نامه‌هایی از زنان اعیان قاجار، و گزارش‌هایی از دگراندیشان پرآوازه همچون سیدجمال الدین اسدآبادی و میرزا ملکم خان.
این پژوهشگر دانشگاه ییل افزود: در این میان گه‌گاهی هم فرمان‌هایی از دربار، تظلم‌نامه‌هایی از عوام به شاهان و صاحب منصبان قاجار، و اموری قضایی که نزد مقامات دولتی بازگو شده، به چشم می‌خورد. بخشی دیگر از این مجموعه، شماری از نامه‌هایی به سبک و سیاقی تشریفاتی است که میان فتحعلی شاه و ولیعهدش، عباس میرزا، از جانبی و درباریان اروپایی از جانبی دیگر رد و بدل شده است. از جمله نامه‌های رد و بدل شده با شاهزاده نایب السلطنه انگلستان و ناپلئون بناپارت، در آغاز قرن نوزدهم، شایان اهمیت است؛ زمانی که انگلستان و فرانسه هر دو در پی پیمانی با ایران بودند و ولایات ایران در قفقاز برای اول بار در معرض تهدید قرار گرفت و در نهایت به تسخیر روسیه درآمد.
برهان سپس گفت: رَقَمی کردن (Digitization) مجموعه اسناد غنی، نخستین مرحله از طرح آرشیو اینترنتی تاریخ ایران در دانشگاه یِیل آمریکا (Yale Iranian History Internet Archive_YIHA) است که می‌کوشد به مرور مجموعه‌های دانشگاه ییل و دیگر مراکز، از جمله مجموعه‌های خصوصی کمتر شناخته شده را در دسترس همگان قرار دهد. بخش مهمی از تصویر این اسناد به همراه متن پیاده شده آنها در سایت رسمی اسناد در دانشگاه ییل به آدرس www.ghani.macmillan.yale.edu قرار گرفته و طبق برنامه به زودی تمام اسناد بارگذاری خواهند شد. همگان دسترسی رایگان به این اسناد دارند و می‌توانند بر اساس کلیدواژه‌های نام کسان، جایگاه‌ها، اصطلاحات و بازه‌های تاریخی اسناد را جستجو کنند.
