احباط و تکفیر در قرآن

حبط، در لغت به معنای بیهوده، ناچیز و باطل شدن است. حبط در اصطلاح مفسّران غیر از حبط در اصطلاح اهل کلام است. در این جا هر دو اصطلاح بررسی خواهد شد. قبلاً لازم است حبط و احباط از یکدیگر تفکیک شده، هر کدام جداگانه مورد بحث قرار گیرد. حبط راجع به صحت و بطلان خود عمل است که آیا عمل خاص مانند بت پرستی سالم است یا حابط؛ یعنی بت پرستی فی نفسه صحیح است یا یاوه. اما احباط راجع به ابطال عمل نسبت به عمل دیگر است که آیا کار خاص سبب حبط اعمال قبلی می شود یا نه. پس حبط غیر از احباط است اولاً، و محور کلام کنونی بعضی به لحاظ حبط است و برخی به لحاظ احباط ثانیاً، از این رو آیات مورد استناد اختصاص به یکی از دو قسم ندارد، گرچه تفکیک بحث می توانست مطلوب را بهتر برساند.

از دیدگاه اهل تفسیر، حبط و احباط بدان معناست که اگر کسی کفر ورزید از اعمال صالح قبلی خود بهره ای نخواهد برد و کفر موجب محروم شدن از کردار نیک گذشته است. بت پرست هیچ اثری از پرستش بت نخواهد دید و عبادت او بی اثر و بیهوده است؛ یعنی اصلاً عمل صالح از او محقق نمی شود تا چیزی موجب حبط آن گردد. منطق بت پرستان این بود که بت ها نزد خدا مقرّبند و ما را نزد خدا تقرّب می بخشند، یا می گفتند: بت ها نزد خدا شفیعان ما هستند: «هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ».[1] قرآن می فرماید: این عمل از بت پرست بیهوده است؛ زیرا اصل بت موجودی باطل و یاوه است و توهم تقریب آن یا تخیل شفاعت آن نیز بیهوده خواهد بود. اکنون به آیات حبط اشاره می شود.

کسی که از آیینش برگردد و در حال کفر بمیرد همه اعمال نیک گذشته او در دنیا و آخرت باطل و بیهوده می شود. آنان اهل دوزخند و همیشه در آن خواهند بود.[2]

علامه ی طباطبایی ـ رحمه الله ـ ذیل این آیه به بررسی آیات حبط از دیدگاه قرآن پرداخته که به عصاره ی آن اشاره می شود: «حبط که به معنای باطل شدن است در قرآن جز به عمل نسبت داده نشده است. از این رو خدای سبحان می فرماید: اگر شرک بورزی به طور مسلم کردارت حبط شده و از زیان کاران خواهی بود».[3]

نیز فرموده است: قطعاً کسانی که کافر شدند و از راه خدا جلوگیری کردند و با رسول ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به دشمنی برخاستند، پس از آن که راه هدایت برایشان روشن شد بدانند که به خدا هیچ ضرری نمی رسانند و به زودی خدا اعمالشان را باطل می کند. ای کسانی که ایمان آورده اید شما خدا و رسول را اطاعت کنید و زنهار که اعمالتان را باطل سازید.»[4] این آیه به روشنی دلالت دارد که حبط به معنای بطلان عمل است؛ چنان که از آیه بعد نیز استفاده می شود: «وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فِیها وَ باطِلٌ ما کانُوا یعْمَلُونَ»[5] آنچه در دنیا کردند بی نتیجه شد و آنچه کردند باطل گشت و نزدیک به آن آیه بعدی است: «وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً»[6] و ما به آنچه کردند پرداختیم و همه ی کردارشان را به باد فنا دادیم.

بر این اساس، آنچه خدای سبحان درباره ی حبط بیان کرده این است که اعمال انسان هم در دنیا و هم در آخرت باطل می شود. پس اختصاصی به عمل آخرتی نیز ندارد؛ چنان که ایمان به خدا هم زندگانی دنیا و هم زندگی آخرت را پاکیزه می سازد: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً وَ لَنَجْزِینَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ»[7] هر کس چه مرد و چه زن کار شایسته ای کند به شرط آن که ایمان داشته باشد، ما او را به زندگی پاکیزه ای زنده کرده، پاداش شان را طبق بهترین کردارشان می دهیم.

چگونگی حبط عمل

آیات یاد شده نشان داد که تبه کاران، به ویژه کافران و مرتدان کردارشان در دنیا و آخرت نابود و تباه می شود و از زیان کاران شمرده خواهند شد. اما زیان کاری آنان در دنیا روشن است؛ زیرا اعمال آنان مطابق نظام هستی نبوده و در راستای اهداف صحیح سایر موجودات نیست. از این رو به مقصد نمی رسد. گذشته از آن، قلب آنان به هیچ امر ثابتی که همان خدای سبحان است بستگی ندارد تا در نتیجه وقتی به نعمتی رسند از ناحیه او دانسته و خرسند گردند و چون به مصیبتی گرفتار آیند آن را از ناحیه خود دانسته و قلب خویش را با اعتقاد به امتحان بودن این رخداد تلخ و تأثیر التجا به خداوند در رفع آن، تسلّی بخشند و نیز در هنگام نیاز دست به درگاه او دراز کنند. بر خلاف مؤمن که در همه ی این مراحل دل در گرو خدای سبحان دارد.

خداوند در این مقایسه می فرماید: آیا کسی که مرده بود ما زنده اش کردیم و نوری برایش قرار دادیم که با آن در میان مردم زندگی کند همانند کسی است که در تاریکی هایی قرار گرفته که نمی تواند از آن بیرون آید؟[8]قرآن حکیم، مؤمن را در زندگی دنیا دارای نور و حیات دانسته و کافر را مرده و بی نور برشمرده است.

آیه دیگری که سنجش مزبور را ارائه می کند این است: «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدای فَلا یضِلُّ وَ لا یشْقی ـ وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی»[9] پس هر کس از هدایت من پیروی کند، نه گمراه می شود، و نه در رنج خواهد بود و هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت، و روز قیامت او را نابینا مشحور می کنیم. زندگانی کافر در دنیا نیز تنگ و خسته کننده است که به قرینه ی مقابله، زندگی مؤمن و معیشت او وسیع و همراه با سعادت است. قرآن، همه ی این مطالب و همچنین علت سعادت و شقاوت را در یک جمله ی کوتاه بیان کرده است: «ذلِک بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ»[10] همه اینها بدان جهت است که خدا سرپرست مؤمنان است و کافران سرپرستی ندارند.

پس دانستیم که مراد از عمل، مطلق کارهایی است که کافر (مرتد) در حال ایمان برای تأمین سعادت زندگی خود انجام می دهد؛ عبادی باشد (کاری که نیت قربت لازم دارد) یا غیر عبادی.

افزون بر این ها، دلیل دیگری که می رساند مراد از عمل، مطلق کردار است نه تنها عمل عبادی، این است که خداوند حبط را به کافران و منافقان نیز نسبت داده است. در صورتی که کافر شامل بت پرست و ملحد شد؛ گرچه بت پرست عمل عبادی دارد و پرستش بت را وسیله تقرب بت ها به خدا یا شفاعت آنها از بت پرست می داند، لیکن ملحد و منکر محض اصلاً عبادتی ندارند؛ چنان که می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده اید اگر خدا را یاری کنید، یاریتان می کند، و قدم هایتان را استوار می سازد و کسانی که کافر شدند هلاک شوند و کردارشان گم گردد؛ چون آنان از آنچه خدا نازل کرده بود کراهت داشتند و خداوند نیز اعمالشان را حبط کرد،[11] نیز می فرماید: آنان که به آیات خدا کفر می ورزند و پیامبران را به ناحق می کشند و آنان را هم که مردم را به رعایت عدالت می خوانند به قتل می رسانند، تو ایشان را به عذابی دردناک بشارت ده. اینان کسانی هستند که اعمالشان در دنیا و آخرت باطل شده و هیچ یاوری ندارند.

بر این اساس، برخی از اعمال هم حابط و باطل است و هم مُحبط و مُبطل و بعضی از اعمال هم صحیح است و هم مصحّح؛ مثلاً بت پرستی عملی است حابط و باطل و ارتداد گذشته از حابط و باطل بودن محبط و مبطل نیز هست. اسلام و عبادت توحیدی صحیح است چنان که اسلامِ کافر و توبه مشرک گذشته از صحیح بودن، مصّحح نیز خواهد بود؛ یعنی کفر و ارتداد سبب می شود عمل انسان اثر سعادت بخش نداشته باشد؛ چنان که بر اثر ایمان اعمال انسان سعادت بخش خواهد شد. از این رو کسی که پس از کفر ایمان آورد به اعمالش که تاکنون حبط و باطل بوده حیات می بخشد که فرآیند آن سعادت است. اما اگر انسان پس از ایمان به کفر و ارتداد گراید همه اعمالش می میرد و حبط می شود و در سعادت دنیا و آخرت وی اثر نمی گذارد. البته هنوز نور امید وجود دارد که تا نمرده به اسلام باز گردد و اگر با حال کفر و ارتداد بمیرد حبط و بطلان اعمالش حتمی و شقاوتش قطعی است.

از این جا روشن شد که بحث و نزاع در این که آیا اعمال مرتد تا هنگام مرگ باقی است و هنگام مرگ حبط می شود، بحثی بیهوده است.

توضیح این که، برخی گفته اند؛ کرداری که مرتد پیش از ارتداد انجام داده تا هنگام مرگش باقی است و چنانچه تا این لحظه به ایمان خود باز نگردد آنگاه حبط می شود. آنان به این آیه استدلال کرده اند: «وَ مَنْ یرْتَدِدْ مِنْکمْ عَنْ دِینِهِ فَیمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِک حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ»[12]و چه بسا آیه «وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً» نیز آن را تأیید کند؛ زیرا این آیه به بیان حال کافران در هنگام مرگ می پردازد و نتیجه این نظریه آن است که اگر مرتد در هنگام مرگ به ایمان سابق خود بازگردد، صاحب اعمال سابق خود نیز می شود و دست خالی از دنیا نمی رود.

برخی دیگر بر این باورند که به محض ارتداد، همه ی اعمال صالح آدمی باطل می شود و دیگر باز نمی گردد؛ هر چند پس از ارتداد دوباره به ایمان باز گردد. البته پس از ایمان جدید می تواند تا لحظه ی مرگ کار شایسته کند و آیه شریفه که قید مرگ را آورده برای تبیین این است که همه ی اعمال که تا هنگام مرگ انجام داده حبط می شود، لیکن چنان که اشاره شد جایی برای این بحث نیست؛ زیرا آیه در صدد بیان این معناست که همه ی افعال مرتد از نظر تأثیر در سعادت باطل می شود.

اِحباط متقابل

مسأله ی دیگری که تا اندازه ای می توان آن را از نتایج مسأله حبط دانست مسأله احباط و تکفیر است. برای تبیین مطلب این پرسش قابل طرح است: آیا اعمال انسان در یکدیگر اثر متقابل دارد و همدیگر را باطل می کند (تحابط و تباطل) یا کردار شایسته حکم و اثر خود را داراست و گناهان نیز حکم و اثر خود را دارد؟ البته این معنا از نظر قرآن مسلم است که چه بسا کردار شایسته انسان اثر سیئات او را از بین می برد: «إِنَّ الْحَسَناتِ یذْهِبْنَ السَّیئاتِ».

دسته ای از پژوهش گران قائل به تحابط و تباطل بین اعمال شده، معتقدند اعمال صالح و طالح، یکدیگر را باطل می سازد. این دسته بر یک رأی نیستند؛ برخی گفته اند: هر گناهی کردار نیک پیش از خود را باطل می کند و هر کار نیک، گناه پیش از خود را از بین می برد. لازمه ی این سخن آن است که انسان یا تنها کردار نیک برایش می ماند یا تنها کردار ناشایست.

بعضی دیگر گفته اند: میان کردار شایسته و ناشایست «موازنه» برقرار می شود؛ از کردار نیک و بد هر کدام بیشتر باشد به مقدار آن که کمتر است از آن که بیشتر است کم می شود تا بقیه باقی بماند. لازمه ی این دو سخن این است که برای هر انسانی از اعمال گذشته اش جز یک قسم نمانده باشد؛ یا تنها کردارهای شایسته یا اعمال زشت یا این که هر دو قسم با هم مساوی بوده و تساقط کرده و هیچ چیز برایش باقی نمانده باشد. ولی این سخن صحیح نسیت؛ زیرا:

اولاً، از ظاهر آیه «وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَیئاً عَسَی اللَّهُ أَنْ یتُوبَ عَلَیهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»[13] (و دسته ای دیگر به گناهان خویش اعتراف کرده کرداری شایسته را با اعمال ناشایست به هم درآمیخته اند و امید است خدا از ایشان درگذرد که خدا آمرزنده ی مهربان است) بر می آید که اعمال انسان چه حسنات و چه سیئات همه باقی خواهد ماند و تنها به وسیله ی توبه و بازگشت وی، خداوند گناهان و سیئات او را از بین می برد. پس تحابط با هر گونه تصور، با این آیه سازش ندارد.

ثانیاً، خداوند سبحان در مسأله ی تأثیر اعمال همان روشی را دارد که سایر خردمندان در جامعه ی انسانی خود دارند و آن روش «مجازات» است، فرهیختگان کارهای نیک را جُدا پاداش می دهند و کارهای زشت را جدا کیفر می بخشند، مگر در برخی گناهان که باعث قطع ریشه ای رابطه میان عبد و مولاست، که در این صورت تعبیر به حبط و احباط می کنند. در قرآن مجید آیات فراوان بر این روش دلالت دارد.

دسته دیگری گفته اند: نوع اعمال محفوظ خواهد ماند و هر یک از آنها اثر خود را خواهد داشت، چه خوب و چه بد؛ گرچه گاهی کارهای نیک اعمال ناشایست را از بین می برد؛ چنان که فرمود: ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر از خدا بترسید خدای متعال برای تان نیروی جدا سازی حق از باطل قرار می دهد و گناهانتان را می پوشاند. نیز می فرماید: «فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یوْمَینِ فَلا إِثْمَ عَلَیهِ»[14] پس هر کس شتاب کند در دو روز بر او گناهی نیست. نیز فرموده است: «إِنْ تَجْتَنِبُوا کبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکفِّرْ عَنْکمْ سَیئاتِکمْ»[15] اگر از گناهان بزرگی که از آن نهی می شوید پرهیز کنید، گناهان کوچک شما را می پوشانیم.

بلکه پاره ای اعمال صالح، کردار ناشایست انسان را به کار خوب و حسنه مبدل می کند؛ چنان که فرمود: «إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِک یبَدِّلُ اللَّهُ سَیئاتِهِمْ حَسَناتٍ»؛[16] مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد. اینان همان کسانی هستند که خداوند گناهانشان را به حسنات مبدّل می کند.

پی نوشت ها