ده سال پس از «درباره الی»: همه چیز درباره یک تخلی پایان ناپذیر و یک پایان تلخ

ده سال از ساخت «درباره الی» می‌گذرد؛ فیلمی که به‌زعم بسیاری از کارشناسان، آغازکننده جریان رئالیسم و فصل جدیدی از موج نوی سینمای ایران بوده است. اصغر فرهادی، ده سال پیش، یک فیلم‌ساز خوش‌قریحه ولی صرفاً داخلی بود. وقتی «درباره الی» ساخته شد، فرهادی، فرهادی «جدایی نادر از سیمین»، «فروشنده» و محبوب جشنواره‌های بین‌المللی نبود. «درباره الی» هم فیلمی بود که برای مخاطبان، کارگردان «چهارشنبه‌سوری» ساخته است؛ نه چیزی بیشتر و نه کمتر. بعد از «درباره الی» بود که فرهادی با فتح جشنواره برلین، نظر منتقدان داخلی و خارجی را به خود جلب کرد و بعد از «درباره الی» بود که «جدایی نادر از سیمین» موفق شد جایزه اسکار را کسب کند. می‌خواهم بگویم، «درباره الی» ازهرجهت فیلم خاص و متفاوتی است؛ چه در کارنامه سینمایی فیلم‌سازش و چه در تاریخ سینمای ایران. «درباره الی» یک نقطه عطف است، فیلمی است که تجارب فیلم‌ساز و مخاطب را به بعد و قبل از خود تقسیم می‌کند.

همچنین بخوانید:
نقد و بررسی فیلم «زرد»: زرد یواش متمایل به سیاه

«درباره الی» همه خصوصیات سینمای فرهادی را در بارزترین شکل ممکن منعکس می‌کند. خصوصیاتی که اکنون به‌عنوان، ویژگی‌های سبکی این فیلم‌ساز در سراسر دنیا شناخته می‌شود. مهم‌ترین ویژگی که «درباره الی» را از آثار مشابه سینمای ایران متمایز می‌کرد، رویکرد ویژه فرهادی به رئالیسم سینمایی بود.

فرهادی «درباره الی» را به‌گونه‌ای به بیننده عرضه می‌کند که نه‌تنها او را به میان یک درام پر افت‌وخیز می‌برد بلکه با به‌کارگیری شیوه‌های نامرسوم ایران او را در میان تعلیقی نفس‌گیر نگه می‌دارد. فرهادی با حذف رویداد اصلی که اکنون به‌عنوان یکی از ویژگی‌های سبکی وی شناخته می‌شود، «درباره الی» را به اثری فراتر از یک رئالیسم اجتماعی تبدیل می‌کند. درعین‌حال، با جریان حوادث خارج از کادر، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های سینمای رئال، «درباره الی» را به برجسته‌ترین نمونه سینمای واقع‌گرای دوره خود می‌شناساند.

«درباره الی» با رعایت یک ساختار کاملاً خطی اما درست، از یک نقطه شروع می‌شود، مقدمه‌چینی می‌کند و کاراکترها را معرفی می‌کند، به نقطه اوج می‌رسد، کنش و واکنش کاراکترها را در قبال حوادث پیش‌آمده بررسی می‌کند و با یک پایان محشر، قصه را به پایان می‌رساند. درواقع «درباره الی» باوجود روایت خطی، هوش فیلم‌ساز را نشان می‌دهد و هوش بیننده را به چالش می‌کشد؛ فرهادی باعرضه اطلاعات جزئی و مختصر، روایتش را به‌پیش می‌برد و این مخاطب است که باید با اثر درگیر شود و از قوه ادراک و تخیل خود، استفاده کند و قسمتی از ماجرا را کشف کند و در دنیایی از دروغ، حقیقت را کشف کند.
به‌هرحال، «درباره الی» به حد کافی بررسی‌شده است و جنبه‌های ساختاری و محتوایی آن معرفی‌شده است. در این مطلب، قصد داریم پس از ده سال، حقایق و نکته‌هایی را بازگو کنیم که شاید در سایه موفقیت همه‌جانبه فیلم کمتر موردتوجه قرارگرفته باشد یا بعد از گذشت این سال‌ها، مرورشان خالی از لطف نباشد.درباره گلشیفته
«درباره الی» که آخرین فیلم گلشیفته فراهانی در ایران بود، پیش از آغاز بیست و هفتمین جشنواره فیلم فجر، پیش از داوری هیئت انتخاب، به دلیل بازی گلشیفته در آن توسط مقامات وزارت ارشاد از جشنواره کنار گذاشته شد، اما سرانجام پس از رایزنی‌های فراوان، محمود احمدی‌نژاد به وزیر ارشاد دستور حضور فیلم در جشنواره فیلم فجر را صادر کرد و با تصمیم هیئت انتخاب، به‌عنوان یکی از فیلم‌های بخش مسابقه برگزیده شد. البته ماجرای گلشیفته و «درباره الی» و سازنده‌اش همین‌جا پایان نیافت. ده سال پس از «درباره الی» گلشیفته و فرهادی در مراسم کن، در کنار یکدیگر قرار گرفتند و گلشیفته در مصاحبه‌ای در حاشیه این مراسم عنوان داشت که:” فرهادی آگاهانه مرا نادیده می‌گیرد و سعی می‌کند از من دور بماند.” وی همچنین در این مصاحبه فرهادی را متهم به آزار وی درصحنه فیلم‌برداری کرد و با اشاره به سکانس سیلی خوردنش از مانی حقیقی گفت:” اصغر فرهادی مرا شکنجه می‌کرد، او درحالی‌که پرده گوش من سوراخ شده بود اجازه نداد برای مداوا به بیمارستان بروم.”
فرهادی یا ده‌نمکی؛ مسئله این استدرحالی‌که فیلم از وزارت ارشاد پروانه نمایش داشت و در برنامه اکران نوروز بود و حتی با گروه سینمایی آفریقا قرارداد بسته بود به دلایل ناشناخته‌ای از اکران آن‌که قرار بود 28 اسفند 1387 صورت گیرد، جلوگیری شد و که کسانی که بلیت این فیلم را پیش‌خرید کرده بودند به این اقدام غیرمنتظره اعتراض کردند. گفته می‌شد دلیل این اقدام، اکران «اخراجی‌ها» ساخته مسعود ده‌نمکی برای ایام نوروز بوده است. محمدرضا شریفی‌نیا در گفت‌وگویی که بعدها انجام داد، این موضوع را تکذیب کرد و ضمن ستایش «درباره الی»، گفت که هیچ فیلمی توان رقابت با «اخراجی‌ها» را نداشته و اکران هم‌زمان «درباره الی» با «اخراجی‌ها» فیلم را حیف می‌کرده است و اساساً «درباره الی» را فیلمی برای تابستان خواند. این فیلم، سرانجام در تاریخ 17 خرداد 1388 اکران شد.
نیکی کریمی و پانته‌آ بهرام در «درباره الی»؟
نیکی کریمی در مصاحبه‌ای گفته است:” ابتدا قرار بود نقش اصلی «درباره الی» را من بازی کنم. یک ماه هم تمرین کردیم که به خاطر قراردادی که شش ماه قبل با تهیه‌کننده دیگری داشتم و ناگهان تولید آن به جریان افتاد، با توافق فرهادی از پروژه انصراف دادم، به‌هرحال من برای «درباره الی» انتخاب‌شده بودم و کلی تمرین کرده بودم. فرهادی جزو افتخارات سینمای ایران است و طبیعی است هر بازیگری برای بازی در فیلمی از این کارگردان مشتاق باشد اما خب قسمت نبود…”به‌جز نیکی کریمی، پانته‌آ بهرام هم جز بازیگرانی بود که در کست اولیه فیلم قرار داشت اما به فیلم‌برداری نرسید. وی در یادداشتی که در مجله همشهری جوان درباره فرهادی و همکاری با وی در «چهارشنبه‌سوری» نوشته است به امکان همکاری مجدد در «درباره الی»، اشاره می‌کند:” یکی از دلایلی که از حضور در فیلم «درباره الی» محروم شدم، وسواس فرهادی بوده است. پیش از اینکه بازیگران فیلم قرارداد امضا کنند به دفتر او دعوت شدم و باهم درباره نقش حرف زدیم؛ اما مشکل این بود که من برای جشنواره‌ای که از یک سال قبل برنامه‌ریزی‌شده بود باید عازم سفری چندروزه می‌شدم و فرهادی اصرار داشت که همه بازیگرانش را سه ماه کامل در اختیار داشته باشد و به‌این‌ترتیب درباره الی و همکاری با فرهادی را از دست دادم.”
«ماجرای» فرهادی و رفقا
دیگر تقریباً همه می‌دانند که «درباره الی» یک گرته‌برداری از فیلم تحسین‌شده آنتونیونی، یعنی «ماجرا» است. فرهادی در «درباره الی»، با اقتباس از یک اثر خارجی، فضای بومی و فرهنگ ایرانی را به نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد که یک اقتباس درست چگونه باید باشد. البته همین گرته‌برداری، باعث شد خیلی‌ها فرهادی را متهم به کپی‌برداری کنند، اما همان خارجی‌ها، با دیدن «درباره الی» انگشت‌به‌دهان ماندند و این اقتباس را ستودند.دیوید بوردل، منتقد و مؤلف شناخته‌شده سینمایی، «درباره الی» را یک شاهکار خواند و درباره این فیلم چنین نوشت: “نمی‌توانم فیلم دیگری را به یاد بیاورم که آن‌قدر عمیق به خطرات دروغ گفتن برای تخفیف غم و اندوه کسی پرداخته باشد.”
همچنین بعد از تمجید رابرت دنیرو از این فیلم و دعوت برای حضور در جشنواره ترابیکا، مایکل مور کارگردان مطرح آمریکایی، درخواست نمایش این فیلم را در جشنواره‌اش اعلام کرد.
کاهویی با پایان تلخ
اجازه بدهید این مطلب را با یک نکته کمی جالب و مفرح‌تر نسبت به بقیه موارد به پایان ببریم و درعین‌حال اشاره‌ای هم به نفوذ «درباره الی» به فرهنگ سینمایی و حتی تلویزیونی داشته باشیم.
یکی از ماندگارترین دیالوگ‌های سینمای ایران، مربوط به «درباره الی» است. جایی که احمد با بازی شهاب حسینی به الی (ترانه علیدوستی) درباره طلاقش می‌گوید:” یک پایان تلخ، بهتر از یک تلخی بی‌پایان است.” این دیالوگ چنان محبوب شد و دهان‌به‌دهان گشت که این روزها دیگر قسمتی از ادبیات عامیانه محسوب می‌شود. محبوبیت این دیالوگ تا جایی پیش رفت که وقتی شهاب حسینی در یک قسمت از «کلاه قرمزی 93» به‌عنوان مهمان حضور داشت، ببعی (با صدای محمد بحرانی) خطاب به وی می‌گوید:” یک پایان تلخ بهتر از تلخی بی‌پایان است. من هم یک کاهو خوردم که پایانش تلخ بود.”

کپی برداری و نقل این مطلب به هر شکل از جمله برای همه نشریه‌ها، وبلاگ‌ها و سایت های اینترنتی بدون ذکر دقیق کلمات “منبع: بلاگ نماوا” ممنوع است و شامل پیگرد قضایی می شود.