قرآن کریم انسان ها را درخصوص هدایت پذیری و قبول تکالیف و یا عدم پذیرش آن، به دو گروه تقسیم می کند:
گروه اول: آن دسته از مردمی هستند که در برابر دین و اندرز و موعظه پیامبر(ص) احساس مسئولیت نموده و تقوای الهی پیشه می کنند. آن ها در مقابل عظمت خداوند متعال، خاشع هستند و در دل از خداوند پروا دارند:
سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشَى([1])؛ «کسی که [از خدا] می ترسد به راستی اندرز را می پذیرد.»
به درستی که تا روح خشیَت و ترس در وجود انسان شکل نگیرد و انسان، خداوند عالم را حاضر و ناظر بر اعمال خود نبیند، روح حق طلبی و حق جویی را ـ که مرتبه ای از تقوای الهی است ـ نمی تواند درک کند. از این رو توصیه ها و پندهای پیامبران الهی: در آن گروه از انسان هایی مؤثر واقع می شود، که در برابر خداوند متعال خاشع بوده و قدرت پذیرش مواعظ انبیا و اولیا را در وجودشان مهیّا و آماده کرده باشند.
گروه دوم: افرادی هستند که در برابر هدایت و پند و اندرز پیامبر(ص) بی تفاوت بوده و از آن دوری می جویند. در حقیقت این گروه، افراد سخت دل و بدبختی هستند که در مقابل مواعظ و دل سوزی های پدرانه پیامبر(ص) جبهه می گیرند و در نتیجه بهره ای از تذکّرات نمی برند:
وَیَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى([2])؛ «و بدبخت ترین [مردم] از آن کناره می گیرد.»
توضیح این نکته نیز مهم است که در آیه شریفه از کلمه «اشقی» به معنای «بدبخت تر» و «دل سخت تر» ـ که اسم تفضیل برای کلمه «شقی» می باشد ـ سخن به میان آمده است. از این رو می توان نتیجه گرفت که امیدی به بازگشت افراد «شقی» هست و عاقبت به خیری و سعادت مندی برای این افراد، دور از انتظار نیست و در عالم افراد بسیاری بوده اند که از شقاوت به سعادت نائل شده اند.
اما «اشقی» دشمنان و معاندان حق هستند، که پند و اندرز و تذکر در آن ها هیچ تأثیری ندارد و همواره دین گریز هستند و با دین و دین داران میانه ای ندارند. در حقیقت، شقاوت با آنان عجین شده و در وجودشان لانه کرده است و ایشان همیشه و همه جا با تحقیر و تمسخر به مؤمنان می نگرند.
خداوند در آیه بعد، سرنوشت گروه شقاوت مند را چنین بیان می کند:
الَّذِی یَصْلَى النَّارَ الْکُبْرَى([3])؛ «همان کسی که در بزرگ ترین وسوزان ترین آتشِ [جاودانه] گرفتار می شود.»
برخی از مفسران درخصوص «النَّارَ الْکُبْرَى» آتش بزرگ تر، گفته اند منظور همان «اسفل السافلین» یعنی پایین ترین مرتبۀ جهنّم است. چراکه این گروه به سبب شقاوت و عنادی که نسبت به شریعت اسلام دارند، مستحق چنین عذاب هولناک و شدیدی هستند.([4])
علاوه بر این که چنین افرادی از ایمان و اعتقاد راستینی برخوردار نیستند، از سوی دیگر از نعمت زندگی خوب و سالم هم بی بهره اند. چراکه رفتارهای عنادورزانه آنان نسبت به دین، زمینه ساز اثراتی هم چون اضطراب، ترس، نگرانی و افسردگی در آنان می گردد. باید دانست که اعراض و روی گردانی از یاد خداوند و دستورهای او، انسان را دچار تشویش و بیماری روحی کرده و سلامت روانی اش را در معرض خطر قرار می دهد. زیرا یاد خداوند رحیم موجب آرامش دل و روح و روان آدمی است.([5])
سهولت دست یابی به آسایش فردی و اجتماعی
بدیهی است هر اندازه از دین اسلام و قرآن غافل شویم، به همان میزان از گسترۀ محبّت و رحمت خداوند دور خواهیم شد. از سوی دیگر این امر سبب اخلال در روابط اجتماعی و فردی شده و چه بسا عقب ماندگی جوامع اسلامی به دلیل فاصله گرفتن از دین مبین اسلام و دستورات کتاب آسمانی آن باشد.
حدود چهل سال پیش مقاله ای از دانشمندی فرانسوی خواندم، که هم برایم جالب و شگفت انگیز و هم بسیار دردناک بود. این دانشمند فرانسوی نوشته بود من از ابتدا تا انتهای قرآن مجید را با تمام دقت مطالعه کردم و بعد از سیر مطالعات و پژوهش هایی که در 6236 آیۀ آن داشتم، به این نتیجه رسیده ام که اگر پس از رحلت پیامبر اسلام(ص) تا به امروز، مسلمانان فقط به یک آیه از قرآن و آن هم آیۀ نود سورۀ نحل عمل می کردند، همین یک آیه برای تسلط آنان بر تمام مذاهب و فرق از جمله آیین یهود، مسیحیت و زرتشت کافی بود.
این، تنها نشانه ای کوچک از تأثیرگذاری قرآن (به عنوان کتاب آسمانی مسلمانان) بر دل های انسان های آزاده و حقیقت طلب است. اگر قرآن سرلوحه و سرمشق حکومتی و رفتاری جوامع اسلامی و تمامی مسلمانان جهان می بود، امروز جامعۀ مسلمانان به چنین سرانجامی گرفتار نمی آمدند و در اجتماع آرامش، رفاه و امنیت و راحتی حاکم بود. خداوند می فرماید:
إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ([6])؛ «به راستی خدا به عدالت و احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از فحشا و منکر و ستم گری نهی می کند. شما را اندرز می دهد تا متذکّر [این حقیقت] شوید [که فرمان های الهی، ضامن سعادت دنیا و آخرت شما است].»
این آیۀ شریفه جامع ترین برنامه های اجتماعی، انسانی و اخلاقی را برای بشر بیان می کند. در ابتدا آیۀ مبارکه به شش اصل مهم اشاره می نماید، که سه اصل آن جنبۀ امری و سه اصل دیگر آن جنبۀ نهی دارد. در این نوشتار فقط به توضیح اصول امری می پردازیم و این اصول مهم را برای نیل به رفاه و زندگی فردی و اجتماعیِ توأم با آسایش بیان می کنیم. آن اصول عبارتند از:
الف. عدالت و انصاف
در بدو آیه، خداوند متعال به عدل فرمان می دهد:
إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ([7])؛ «به راستی خدا به عدالت [و احسان و بخشش به خویشاوندان] فرمان می دهد.»
و در ادامۀ آیه به عنوان مثال دربارۀ سخن گفتن، چنین می فرماید:
وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا([8])؛ «هر گاه سخن بگویید عدالت [در گفتار] را رعایت کنید.»
رعایت عدالت و تعادل در سخن، دوری از غیبت و دروغ، بهتان و افتراء، دشنام و نفرین، طعن و شماتت، تمسخر و استهزاء، مدح نابه جا و تملّق همه از جمله مواردی است که هنگام سخن گفتن باید رعایت شود. خداوند متعال در سوره های قصص، طه، یونس و نیز در جزء آخر قرآن، حتی دربارۀ فرعون به عدالت و بدون افراط و تفریط سخن گفته است.
گفته شده ابوجهل در جنگ بدر به دست عبداللّه بن مسعود کشته شد. پس از اتمام جنگ ابن مسعود نزد پیامبر(ص) آمد و خبر کشته شدن ابوجهل را به حضرت داد. پیامبراکرم(ص) فرمودند: ابوجهل از فرعون زمان موسی(ع) بدتر بود؛ چون فرعون در حال غرق شدن گفت: «وَحَّدَ اللَّه؛ به خدا ایمان آوردم»، ولی ابوجهل تا آخرین لحظات مرگ به لات و عزّیٰ (دو بت مشرکین) قسم می خورد و حتی لحظه ای هم ایمان نیاورد.([9])
امام خمینی; به مثابۀ سرمشق و الگویی برای جهان اسلام، در طول هشت سال جنگ تحمیلی، در تمامی سخنرانی های خود حتی یک بار هم دربارۀ صدام ناسزا و کلامی خلاف آداب اسلامی بر زبان نیاوردند.
سرمنشأ طلاق در جامعه این است که یا زن و شوهر هر دو ظالم اند و یا یکی از آن دو در حق دیگری ظلم می کند. اگر هر دو عادل باشند، بحث و مجادله ای پیش نمی آید و زندگی آن ها سرشار از محبّت و عشق خواهد بود.
هم چنین تقلّب در اجناس نیز معلول عدم انصاف و عدالت است. خداوند تبارک و تعالی در قرآن مجید می فرماید:
وَأَوْفُوا الْکَیْلَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ([10])؛ «و پیمانه و ترازو را براساس عدالت و انصاف کامل و تمام بدهید.»
این آیه شامل تمام کسانی است که معامله های وزنی و پیمانه ای دارند. خداوند می فرماید: داد و ستدهای خود را براساس عدالت و انصاف قرار دهید و تقلب نکنید. از این رو هرگونه افراط و تفریط و تجاوز به حقوق دیگران برخلاف اصل عدالت است.
عبیداللّه بن حرّ جعفی از مردان شجاع و اشراف کوفه بود. اگرچه او در ظاهر از شیعیان امیرمؤمنان علی(ع) بود، اما چون دل در گرو عثمان بن عفّان داشت، به بهانۀ خون خواهی عثمان به معاویه پیوست و در جنگ صفین در سپاه شام و در برابر امام(ع) ایستاد. وی پس از پایان جنگ صفین، مدتی طولانی به کوفه نیامد و در شام می زیست و چون همسرش گمان می کرد که عبیداللّه از دنیا رفته است، با عکرمة بن خبیص ازدواج کرد و از او حامله شد.
هنگامی که عبیداللّه با خبر شد همسرش ازدواج کرده است، با شتاب خود را به کوفه رسانید و خدمت امام علی(ع) رسید، تا تقاضای بازگشت همسرش را نماید. امیرمؤمنان(ع) پس از مواجهه با وی فرمودند:
آیا تو همان کسی هستی که در جنگ صفین دشمن ما را یاری نمود؟ عبیدالله بدون آن که پاسخی در این باره بدهد، گفت: «أیَمنَعُنی ذلکَ مِن عَدلِک»؟ آیا این کار من مانع از اجرای عدالت شما خواهد شد؟ امام(ع) فرمودند: هرگز! سپس عبیدالله داستان ازدواج همسرش را با عکرمه مطرح کرد. حضرت علی(ع) دستور دادند که همسرش به او بازگردد؛ اما چون وی حامله بود، ایشان دستور دادند که همسرش تا زمان وضع حمل، نزد شخصی امین و مورد وثوق بماند و با هیچ یک از همسران به سر نبرد. زمانی که فرزند به دنیا آمد، حضرت نوزاد را به عکرمه ـ شوهر دوم که اولاد از او بود ـ داد و زن را به عبیدالله سپرد. عبیدالله نیز همسرش را به شام برد و پس از شهادت امیرمؤمنان(ع) به کوفه بازگشت.([11])
شاهد این سخن این جاست که حضرت(ع) حتی با دشمن خویش از راه عدل و انصاف وارد شده است.
ب. احسان و بخشش
واژۀ احسان از ریشۀ «حُسن» به معنای زیبایی و نیکی می باشد.([12]) در ادامۀ آیه خداوند کریم، به بخشش و نیکی به دیگران امر می کند و می فرماید:
إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ([13])؛ «همانا خداوند به عدالت و نیکوکاری [و انفاق به خویشاوندان] فرمان می دهد.»
امیرمؤمنان علی(ع) در این رابطه می فرمایند:
«الْعَدْلُ الْإِنْصَافُ وَالْإِحْسَانُ التَّفَضُّل([14])؛ عدل آن است که حق مردم را به آن ها برسانی و احسان آن است که بر آن ها تفضّل کنی.»
در دین مبین اسلام، احسان تکلیفی الهی برای کسب کمال و خشنودی پروردگار است و عمل به این دستور الهی موجب آرامش و امنیت روحی و روانی در خود محسِن (احسان کننده) و دیگران می شود.
ج. نیکی به نزدیکان
در قرآن کریم می خوانیم:
وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَى([15])؛ «[همانا خداوند] به انفاق به خویشاوندان فرمان می دهد.»
نیکی به خویشاوندان، امری است که خداوند متعال بارها در قرآن بدان سفارش نموده است. دیدگاه اسلام مبنی بر توجه و محبّت به خویشاوندان و نزدیکان، نشان از این واقعیت دارد که انسجام و آسایش اجتماع کوچکی هم چون بستگان، به امنیت و اعتماد کل جامعه می انجامد. بنابراین، احسان و بخشش به بستگان توصیه ای از جانب خداوند رحیم است، که انسان ها را به عزّت و برتری می رساند. مساعدت و دست گیری از فقرای فامیل و تهیه جهیزیه دختران و یا پرداخت هزینه برگزاری جشن عروسی پسران، اموری است که به انسان آرامش و عزّت می دهد.
یکی از دوستان قدیمی و متدیّن بنده در یکی از خیابان های شهر تهران مغازه پارچه فروشی داشت. از میدان قیام تا میدان گمرک مغازه ای شهره به مشتری زیاده، و به همین دلیل درآمد خیلی خوبی داشت. بیشتر متدیّنان و افراد مذهبی بازار تهران به دلیل منصف بودن و کیفیّت خوب اجناس، از مغازۀ ایشان خرید می کردند.
ایشان در سن 85 سالگی فوت کرد. چند سال بعد نوۀ ایشان را در مسجد گوهرشاد مشهد دیدم. پس از احوال پرسی، راجع به آن مرحوم سوال کرده و گفتم: پدربزرگ شما برای ثروت و اموالش چه وصیّتی کرده است؟ او گفت: ایشان در زمان حیات خود به زندگی تمام فرزندانش رسیدگی کرد و به پدرم و عموهایم خانه و مغازه و سرمایه داد و اجازه نداد بعد از مُردنش کسی نیازمند به ارث باشد و اصلاً ارثی هم باقی نگذاشت. حتی خانه ای که مادربزرگم در آن ساکن است و مغازه ای که در اختیار یکی از عموهایم هست، جزء ورثۀ آن مرحوم نیست. زیرا بعد از مرگ پدربزرگم، شبی همه فرزندان و ورثۀ ایشان جمع شدند و درب صندوق مدارک و اسناد ایشان را بازکردند و برگۀ وصیت نامه ای با این مضمون یافتند:
«بسم الله الرحمن الرحیم؛ من سپرده ای نزد هیچ بانکی نداشته و هیچ پولی در خانه یا به دست شخصی نداده ام. از سی سال پیش تاکنون که وصیت نامه ام را می نویسم، نزدیک حرم حضرت رضا(ع) نوَد یا صد باب [تردید از نقل کننده] خانه صدمتری ساخته ام و وسایل آن را نیز مهیاکرده ام و هرجا مطلع می شدم جوان متدینی می خواهد ازدواج کند، بدون این که خودش متوجّه شود، کار سامان دادن به زندگیش را به دوستی امین می سپردم، تا پس از ازدواج، خانه را در اختیار او قرار دهد و به دوست خود گفته بودم هرکسی از تو پرسید این خانه را چه کسی داده است؟ بگو خداوند مهربان! من ثروت پنجاه ساله ام را به حسنه تبدیل کرده ام و با خودم به سرای باقی می برم.»
این عمل، احسان به نزدیکان و تفضّل و بخششِ بی منّت به مردم است. چنان که خداوند متعال می فرماید:
الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا یُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ([16])؛ «آنان که اموالشان را در راه خدا انفاق می کنند آن گاه به دنبال انفاقشان نه منّتی [بر نیازمند] می گذارند، و نه کاری که سبب آزار و رنج اوست انجام می دهند، برای آنان نزد پروردگارشان پاداشی شایسته است، نه بیمی بر آنان است، و نه اندوهگین می شوند.»
انفاق بدون منّت و آزار، سبب آمرزش گناهان و مصداق تجارت پرسود است. اگر انسان توانایی انفاق را دارد، باید به این عمل خیر اقدام نماید و پیش از فرارسیدن روزی که نه امکان خرید و فروش است و نه رابطۀ دوستی به آدمی سودی می رساند، سعادت خود را فراهم آورد. سعادت و نجات از عذاب الهی تنها در سایۀ عمل نیک و شایسته ممکن است. البته آثار انفاق و عمل خیر تنها جنبۀ اخروی ندارد، بلکه در این دنیا نیز چنین افرادی از سود سرشاری برخوردار خواهند شد و زندگی خود را شایسته، برتر و بهتر می سازند. چراکه انگیزه احسان، بخشش و نوع دوستی و برادری، روح انسان را بزرگ می کند و برای تکامل روحی و پرورش شخصیّت انسان نیز مفید است.
سود و منفعت آسان در سایۀ قرآن
کسانی که قرآن را با تدبّر و تفکّر در مفاهیم و معانی بلند آن تلاوت می کنند، با خداوند وارد تجارتی سودمند شده اند. در حقیقت این تجارت نه ضرر و خسارتی در پی خواهد داشت و نه مفسده ای متوجّه تاجر خواهد شد. خداوند متعال می فرماید:
إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِیَةً یَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ([17])؛ «به راستی کسانی که همواره کتاب خدا را تلاوت می کنند و نماز را [با شرایط ویژه اش] می خوانند، و از آن چه روزی آنان کرده ایم در نهان و آشکار انفاق می کنند تجارتی را امید دارند که هرگز کساد و نابود نمی شود.»
بدیهی است که مراد از تلاوت کتاب الهی که انسان را وارد تجارتی پرسود و بدون کساد می کند، قرائت بدون تأمل آن نیست؛ بلکه منظور تلاوتی است که باعث ایجاد فکر و اندیشه ای شود و آن اندیشه و تفکّر، عملی را به دنبال داشته باشد؛ عملی که از یک سو انسان را به خداوند نزدیک می کند (اقامه نماز) و از سوی دیگر موجبات ارتباط با خلق خدا را فراهم می کند[که مظهر آن انفاق است]. به راستی چه تجارتی را می توان این چنین یافت که ورشکستگی، خسارت و خرابی در پی نداشته باشد؟! چه این که خداوند آن را ضمانت کرده است.
بارها در اخبار و رسانه ها شنیده ایم که یک کارخانه یا شرکت بزرگ، در فلان کشور با زیان چند میلیاردی ورشکست شد. این خود دلیلی بر این مطلب است که هیچ تجارتی وجود ندارد که ضمانت قطعی برای سوددهی داشته باشد و به خسارت و خرابی و نابودی نینجامد. پس برای این گونه تجارت ها، ضمانت سوددهی دائمی ممکن نیست. تنها تجارتی که در این عالم خسارت ندارد، فهم قرآن و عمل به قرآن مجید است. این نکته نیز قابل توجه است که در آیۀ شریفه:
یَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ([18])؛ «تجارتی را امید دارند که هرگز کساد و نابود نمی شود.»
«تبور» از ماده «بوار» به معنی شدت کسادی است([19]) و از آن جا که شدّت کسادی موجب فساد می شود؛ خداوند می فرماید تجارت خالی از بوار، تجارتی است که فساد و کسادی ندارد.
-------------------------------------------------------------------
[1]. أعلی(87): 10.
[2]. أعلی(87): 11.
[3]. أعلی(87): 12.
[4]. روم(30): 10؛ )ثُمَّ کَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوأَى أَنْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ(؛ «آن گاه فرجام کسانی که مرتکب زشتی ها شدند این بود که آیات ما را انکار کردند.»
[5]. رعد(13): 28؛ )الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ(؛ «[هدایت یافتگان] آنان [اند] که مؤمنند، و دل هایشان به یاد خداوند آرامش می یابد، آگاه باشید! دل ها فقط به یاد خدا آرامش می گیرد.»
[6]. نحل(16): 90.
[7]. انعام(6): 152.
[8]. انعام(6): 152.
[9]. الامالی«طوسی»: 310.
[10]. انعام(6): 152.
[11]. الکامل«ابن اثیر»: 3/24.
[12]. لغت نامه دهخدا: واژه حسن؛ تاج العروس: 18 / 140؛لسان العرب: 13 / 114؛ النهایة: 1 / 387.
[13]. نحل(16): 90.
[14]. نهج البلاغه: حکمت 231.
[15]. نحل(16): 90.
[16]. بقره(2): 262.
[17]. فاطر(35): 29.
[18]. فاطر(35): 29.
[19]. مفردات الفاظ القرآن: ذیل واژه تبور.
برگرفته شده از کتاب اسلام دین آسان نوشته استاد حسین انصاریان
