١- مقدمه
عملیات روانی، یکی از انواع جنگ هایی بوده که در طول تاریخ از آن بهره برداری شده و در حال حاضر نیز از جنگ های خطرناک به شمار می رود. عملیات روانی، علم تغییر و تثبیت باورهاست (کمالی کلیمانی، ١٣٨٨، ص١).
در حقیقت در این نوع جنگ ها، به جای نبردهای خصمانه و مسلحانه، بیشتر از تأثیر مسائل روانی بر روی گروه حریف بهره گرفته شده و آسیب های جبران ناپذیری را بر آنان وارد می کند. تأثیرات عمیق و نامحسوس عملیات روانی باعث شده است که ممالک دیگر به ویژه کشورهای مخالف سلطه، با به کارگیری بهترین وسایل پدافند روانی بر ضد مؤلفه های مؤثر عملیات روانی که در اختیار نظام سلطه می باشند و تأثیر آن در هر خانه، مدرسه و کارخانه ای مشهود است به مبارزه برخیزند. در بیان ضرورت پیگیری عملیات ضد عملیات روانی در جوامع اسل می، همین نکته کافی است که هرکجا سخن از جنگ نرم به میان می آید، اکثر محققان و نویسندگان مسلمان، بی درنگ به سراغ منابع و متونی می روند که نویسندگان آنها از طراحان و استراتژیست های جنگ نرم غرب به شمار می روند و هنگامی که کسی از پیشینه جنگ نرم در تاریخ انبیای الهی و مبارزة حق و باطل سخن می گوید، به منزله خروج از دایره علم و عقل نیت تلقی می شود؛ در حالی که همین موضوع به تنهایی شاهدی بر عمق پیشروی دشمن در عرصه های فکری و تحقیقاتی به شمار می رود.
به بیان دیگر، دشمن حتی خواسته خود را در این حوزه نیز بر ما تحمیل کرده است، یعنی او است که حیطه مطالعاتی ما را در مورد عملیات روانی تعیین می کند و او است که ما را وامی دارد هر روز از داشته های حقیقی و ارزشمند خود بیشتر فاصله بگیریم و در ورطه ای قدم برداریم که کوچک ترین خطری برای دشمن نداشته باشد. این استنباط، دلیلی برای انکار و کوچک شمردن تحقیقات و فعالیت های علمی در آن سوی مرزها نیست، بلکه تنها هشداری است به جوامع اسل می شیعه که دارای منابع علمی هستند که به منزله چشمه ای جوشان برای سایر انسان ها است و با وجود این، برای تنظیم سند آموزشی کودکان خود، چشم به ممالک سکول ر دوخته اند. در چنین عصری که نبرد فکر و فرهنگ غوغا می کند، هر مکتبی که بتواند با بهره گیری از شیوه های مؤثر، به دفاع از عقاید خود بپردازد، آسیب کمتری از عملیات روانی - تبلیغاتی گسترده ای که دنیا و به خصوص جهان اسل م را نشانه گرفته است می بیند. در همین راستا امامت محوری در اندیشه شیعه، که وجه ممیز تشیع از دیگر فرق و مذاهب کل می است، اقتضا می کند شیعیان در همه باورها و رفتارهایشان، امامان خود را الگوی خویش قرار دهند؛ زیرا آنها انسان های کامل و بی همتایی هستند که از صدر اسل م نه تنها اصحاب، یاران و شیعیان از ایشان بهره مند می شدند، بلکه بسیاری از مسلمانان در طول ادوار تاریخی، ایشان را الگوی خود می دانستند. بنابراین در مقاله حاضر سعی شده است راهکارهای پیشگیرانه امام باقر(ع) که برای مصونیت روانی جامعه و دفاع در برابر عملیات روانی دشمن، قابل استفاده است استخراج و معرفی شود. بنیاد اصلی این مقاله بر پاسخ به این سؤال استوار است که امام باقر(ع) به عنوان، جلوه اتم علم و دانش، در برابر عملیات روانی مخالفین چه موضعی اتخاذ نموده است؟ بررسی سیره عملی امام نشان می دهد موضع ایشان در دو بخش روش های پیشگیری و روش های مبارزه ای قابل تحلیل است که در این مجال صرفا به بازخوانی شیوه های پیشگیرانه پرداخته شده است.
٢- پیشینه پژوهش
کتاب با مضمون عملیات روانی به وفور نگاشته شده است. "امیر راهبریان یزدی " با هدف تبین عمایلت روانی پیامبر(ص) در برابر کارش کین مخالفنی اسلم، مقالهای با عنوان "جستاری در استراتژی جنگ روانی پیامبر اسل م " (١٣٧٢) نگاشته و برخی از اقدامات روانی که پیامبر در جنگ بدر عملی نمودند مانند جذب و دفع، تجزیه قدرت دشمن و تبلیغات را بیان کرده است. ولی با عنوان عملیات ضد جنگ روانی، کتاب های اندکی به چشم می خورد از جمله اثر "سیدمحسن کمالی کلیمانی "(١٣٨٨) که در اولین بخش از فصل اول به تعاریف نظری در حوزه عملیات روانی پرداخته و در بخش دوم سوابق تاریخی و شیوه های جنگ روانی در صدر اسل م، جنگ جهانی دوم، جنگ رژیم صهیونیستی علیه اعراب و جنگ عراق علیه ایران را مورد بررسی قرار داده است. نویسنده در ادامه با کنار گذاشتن دیدگاه تاریخی - دینی به موضوع عملیات ضد جنگ روانی پرداخته و فصل دوم کتاب را به مفاهیم نظری عملیات ضد جنگ روانی اختصاص داده است. در سومین فصل دو نمونه از عملیات ضد جنگ روانی ذکر شده است. همچنین "فضل اللهیزدانی " (١٣٨١) مقاله ای با عنوان "استراتژی های جنگ روانی از دیدگاه حضرت علی (ع)" در بررسی سیره عملی امیرالمؤمنین (ع) نگاشته است. وی بخشی از سخنان حضرت (ع) در نهج البل غه را با تکیه بر مقوله نظامی گری با تکیه بر روش های جنگ روانی برجسته نموده و در پایان بخش کوچکی از مقاله خود را به عملیات ضد جنگ روانی اختصاص داده و با استناد به بیانات حضرت (ع)، حفظ ایمان، اعتقاد و هم بستگی را مهم ترین اقدام ضد جنگ روانی دشمن معرفی نموده است. پیشینه بحث، گویای فقدان پژوهشی با رویکرد دینی در زمینه مقابله با عملیات روانی می باشد. با توجه به اوج گیری تهاجمات فکری - اجتماعی در عصر امام محمدباقر(ع)، به نظر می رسد این دوره، دارای پتانسیل قابل توجهی در موضوع عملیات ضد عملیات روانی باشد.
٣- ادبیات تحقیق
١-٣. عملیات روانی
در دهه ١٩٥٠ وزارت دفاع امریکا یک تعریف به نسبت جامع از عملیات روانی ارائه نمود: «استفاده اصولی از تبلیغات و فعالیت های ارتباطی توسط یک دولت یا مجموعه ای از دولت ها، به منظور تأثیرگذاری بر نظرات، احساسات، موضع گیری ها و رفتار گروه های دوست، دشمن و یا بی طرف، در راستای تحقق سیاست های دولت یا دولت های مزبور و اهداف آن ها»(سوری، ١٣٨٥، ص٧٤).ویلیام دائرتی، عملیات روانی را مجموعه اقداماتی می داند که کشوری به منظور اثرگذاری و نفوذ بر عقاید و رفتار دولت ها و مردم خارجی، با ابزارهایی غیر از ابزار نظامی، سیاسی و اقتصادی انجام می دهد. طرف داران این نگرش، اغلب بر این باورند که تبلیغات جزء اصلی و اساسی عملیات روانی است نه همه آن (اردستانی، ١٣٨٣، ص٢٨).باون (٢٠٠٢) عملیات روانی را فعالیت هایی از پیش مشخص شده برای انتقال اطل عات معینی به مخاطبین، با هدف تأثیرگذاری بر احساسات، انگیزه ها، اهداف و نیز تأثیر بر رفتار دولت ها، سازمان ها، گروه ها و افراد خارجی تعریف می کند. تعریف یادشده توجه ویژه ای به عملیات روانی در زمان صلح و تهیه سناریوهایی برای مدیریت بحران های احتمالی پیش رو نیز دارد. بر اساس نظر آلفرد پدوک (١٩٨٩) عملیات روانی "طرح ریزی به منظور بهره گیری از ابزار ارتباطی برای نفوذ بر اعمال و رفتار انسانی" می باشد. به اعتقاد وی، ابزار ارتباطی شامل عوامل سیاسی، ایدئولوژی و نظامی مؤثر در انحراف رفتار گروه ها، کاهش انگیزه ها و تغییر رفتارهایی است که در پناه آن، دست یابی به اهداف ملی آسان تر می شود(جنیدی، ١٣٨٩، ص٢٧).«عملیات روانی تکنیک های استفاده شده توسط نیروهای نظامی برای نفوذ و تأثیر گذاشتن بر احساسات و عواطف، انگیزه و رفتار مخاطبان مورد نظر است »(شریفی، ١٣٨٢، ص٧٣).
براساس دکترین عملیات روانی ناتو (مارس ٢٠٠٢) «عملیات روانی، سلسله فعالیت های روان شناسانه ای را شامل می شود که در زمان صلح، بحران و جنگ، برای تأثیرگذاری بر نگرش و رفتار مخاطبان بی طرف، خودی و دشمن طرح ریزی شده و در روند دست یابی به اهداف سیاسی و نظامی مؤثرند». تعریف یادشده یکی از جامع ترین تعاریف عملیات روانی است؛ با وجود این، اهداف عملیات روانی را نباید تنها در دو حوزه سیاسی و نظامی محدود کرد. اهداف مورد نظر با توجه به سطح به کارگیری عملیات روانی (تاکتیکی یا راهبردی) و منافع مورد نظر کاربران آن، می تواند سیاسی - دیپلماتیک، نظامی - امنیتی، فرهنگی - اجتماعی، اقتصادی یا ترکیبی از چند مورد از این هدف ها را در برگیرد(جنیدی، ١٣٨٩، صص ٣٠و٢٩).
از مجموعه تعاریف یادشده می توان نتیجه گرفت مقصود همه آنها تأثیر بر هیجانات، احساسات و عواطف است تا بتوانند از این طریق افکار و تمایل ت طرف مقابل را براساس خواسته های خویش شکل و جهت دهند و آنها را با خود و اهدافشان همراه سازند از سوی دیگر با ماطلعه و تأمل در سوابق نرظیههای غربی، گروه مخاطبان عملیات روانی دوست، دشمن و بی طرف می باشد؛ یعنی متولیان عملیات روانی عل وه بر دشمن، افراد بی طرف و دوست را نیز مورد تهاجم اقدامات روانی خود قرار می دهند، زیرا در نظام های مردمی آنچه صورت قرار می گیرد افشاگری در برابر عملیات روانی دشمن به منظور ارشاد و راهنمایی آنان به صراط مستقیم و طریق ثواب می باشد؛ به عبارتی دیگر عملیات روانی دو بعد اساسی دارد:
١- ماهیت و منطق درونی که از تل ش برای تأثیرگذاری بر افکار، احساسات، تمایل ت و سرانجام رفتار با بهره گیری از ارتباط اقناعی است.
٢- منظور و کاربرد این تأثیرگذاری، تغییر رفتار مخاطبان (دشمن) است.
٢-٣. عملیات ضد عملیات روانی
بر اساس تعاریفی که از عملیات روانی ارائه شد، عملیات ضد عملیات روانی را می توان چنین تعریف کرد: «عملیات ضد جنگ روانی سلسله فعالیت های به هم پیوسته ای است که به عنوان دفاع پیشگیرانه، دفاع حین تهاجم و دفاع ترمیمی، برای مقابله با جنگ های روانی دشمنان بیان شده تا ضمن از بین بردن بسترهایی که مهاجم از آنها برای ضربه زدن استفاده می کند، افراد را آماده مقابله نموده و در نهایت، آسیب دیدگان را بازیافت نماید. این قبیل فعالیت ها باعث می شوند که مهاجم، محملی برای سوء استفاده نیافته و در نتیجه ضمن به هدر رفتن تل ش های وی، باعث ایجاد یأس و سرخوردگی در آنان نیز شود. این مطالب، خود موجب به وجود آمدن زمینه و فرصت مناسب برای وارد آوردن ضربات تل فی جویانه خودی علیه مهاجم و افزایش اثربخشی آنها می شود »(کمالی کلیمانی، ١٣٨٨).
٣-٣. راهبرد پیشگیرانه عملیات روانی
راهبرد پیشگیرانه در عملیات روانی را می توان مجموعه اقداماتی برشمرد که به منظور بازداشتن طرف دیگر از دست یابی به قابلیت حمله روانی، آغاز می شود. قدرت مورد تهاجم یا دارای قابلیت تهدید پنهان است یا از طریق رفتار خود نشان می دهد که قصد دارد در آینده حمله ای روانی را در پیش بگیرد. هدف از راهبرد پیشگیرانه در عملیات روانی پیش دستی کردن بر تغییر توازن قدرت به وسیله اقدام روانی راهبردی پیش از تغییر توازن قدرت در جهت دشمن است.مقاله حاضر می کوشد برخی از مصادیق راهبرد پیشگیرانه امام باقر(ع) در مواجهه با عملیات روانی دشمنان را مطالعه و بررسی نماید.
٤- عمایلت روانی در عصر امام باقر(ع)
بررسی عملیات روانی و تبلیغاتی مخالفان در عصر امام محمد باقر(ع)، دارای زوایا و ابعادی مختلف است که هر یک از مخالفان به شیوه ای متفاوت، آن را اجرا کرده اند.در واقع سیاست سرکوب امویان، شیعه را در تنگنای سه ضلعی "خفقان، جعل حدیث و اتهام های ناروا" قرار داد و حیات فکری شیعه را با خطر جدی روبه رو کرد. در این دوره جو رعب و وحشت، تهدید و تحریم اقتصادی و اجتماعی، وارد ساختن مصائب پی درپی و دیگر تکنیک های روانی، کار را به آنجا کشانید که به تعبیر امام باقر(ع) اگر کسی را به زندقه و کفر نسبت می دادند راضی تر بود تا او را به شیعه علی (ع) بودن نسبت دهند (ابن ابی الحدید، ١٣٧٨، ٤٤/١١). از این رو، امام باقر(ع) بر خود لزم دانستند که به مقابله با این عملیات روانی برخیزند و سطحی نگری ها و عوام فریبی های حاکم بر جامعه را برطرف کنند. ایشان در مقابله با تحول ت جامعه و دفاع از اسل م نبوی (ص) رویکردهای مختلفی را اتخاذ کرده و در ابطال جریان های انحرافی زمان خود و هشدار به مسلمانان درباره لزوم بازگشت به اسل م راستین، اقدامات و بیاناتی داشتند؛ لذا شناخت سیره سیاسی ایشان در مواجهه با عملیات روانی در زمان فعلی مؤثر و پرکاربرد است.
٥- راهبردهای ضدعملیات روانی امام باقر(ع)
بررسی سیره عملی امام باقر (ع) در رویارویی با اقدامات روانی بنی امیه، ارائه دهنده شیوه های کارآمدی جهت مواجهه با هجمه های روانی دشمن، در دوره معاصر است. تکنیک های امام (ع) در مواجهه با عملیات روانی امویان، به دو بخش روش های پیشگیری و مقابله ای تقسیم می شود. در این مجال به بررسی روش پیشگیرانه پرداخته می شود:
١-٥. راهبردهای پیش گیرانه امام باقر(ع) در مواجهه با عملیات روانی بنی امیه
به کارگیری راهبردهای پیشگیرانه، نیازمند رصد کردن، کشف کردن و شناسایی نمودن بسترهای داخلی که مورد استفاده احتمالی دشمن خواهد شد، می باشد و می توان آن را مهم ترین مرحله از طرح ریزی عملیات ضد عملیات روانی دانست و به نوعی خودشناسی به شمار می رود (کلیمانی، ١٣٨٨، ص٧٢)، زیرا با آگاهی یافتن از نقاط ضعف، آسیب پذیر و قوت خودی، می توان در صدد رفع و توقیت آنها برآمده و تا حدود زیادی از ضربههای احتمالی، ممانعت به عمل آورد. امام باقر (ع) با اعمال این تکنیک ها، کلیت جامعه را در مواجهه با عملیات روانی دستگاه حاکم، مقاوم سازی نمود، میزان آسیب پذیری جامعه شیعه را به حداقل رسانید و شرایط را برای به هدف رسیدن عملیات روانی دشمن نامساعد نمود.
١-١-٥. تکنیک های تقویتی
به طور ذاتی برخی رفتارها و عقاید مرسوم در جامعه شیعی، مانع از اثرگذاری عملیات روانی دشمن یا کاهش اثر آن می شود. از جمله این اعتقادات می توان به خداباوری و فرهنگ انتظار اشاره نمود. امام باقر (ع) با عنایتی که به نقش سپرگونه این عقاید، در مواجهه با عملیات روانی داشتند بارها به تقویت این مؤلفه ها سفارش نموده اند:
١-١-١-٥. تقویت توکل بر خدا
توکل به خدا موجب می شود انسان در برابر پیشامدهای ناپسند مقاوم باشد و همین امر، راز مقاومت شیعیان حقیقی، در برابر عملیات روانی که در قالب انواع فشار و سختی بر ایشان تحمیل می کنند، است. امام باقر(ع)، جهت کاستن از اثر عملیات روانی دشمن در جامعه شیعه، ایشان را به تقویت توکل بر خدا ترغیب نموده، می فرمایند: هر که بر خدا توکل کند، مغلوب نمی شود، و هر که از گناه به خدا پناه برد، شکست نمی خورد (مجلسی، بی تا، ج٦٨، ص١٥١؛ طبرسی، ١٣٧٩، ص١٧). در واقع امام (ع) توکل را به قدرتی نامرئی تشبیه نموده اند که اثر هر عملیات روانی را خنثی می کند.
از لحاظ اعتقادی توکل به خدا، تکیه به یک قدرت بی پایان است که به انسان مؤمن، توان حرکت می دهد. انسان متوکل، تظاهر به قدرت نمی کند؛ بلکه واقعا قدرتمند است و این قدرت، جلوی متأثر شدن از قدرت نمایی و تظاهر دشمنان را می گیرد، چون با هر قدرتی که روبه رو می شود آن را با قدرت خدا مقایسه کرده، در برابر آن ناچیز می شمارد. برای نمونه، ثروت و عزت در عملیات روانی، دو ابزار بسیار کاربردی به شمار می روند.
دشمن همواره به واسطه همین دو عامل، شیعیان را تحریک نموده است. امام باقر(ع) در این رابطه می فرمایند: ثروت و عزت، در قلب مؤمن در حرکت اس ت. وقتی رسیدند به مکانی که در آن توکل بود آنجا را وطن می گیرند (اربلی، ١٣٨٢، ج٢، ص٣٤٤). در واقع حضرت، توکل را نقطه مهار عزت و ثروت معرفی می کند و روی دیگر سخن امام این گونه تفسیر می شود که ای مردم! با تقویت توکل بر خدا، راه را بر نفوذ عملیات روانی دشمن بر خود ببندید.
٢-١-١-٥. تقویت روحیه وحدت و هم بستگی (تقویت صمیمیت و تعامل بین شیعیان)
تفرقه، عاملی است که طراحان تبلیغاتی با بهره گیری از آن می توانند در جامعه مخاطبان خود، مرزبندی و جناح بندی نموده، توان تحلیل و سایر پتانسیل ها را کاهش داده، به راحتی در اندیشه آنان نفوذ و تأثیر بگذارند، به طور دقیق همانند آنچه در جنگ فیزیکی رخ می دهد (گلی زواره، ١٣٧٣، ص١٠٣). از این رو یکی از شاخصه هایی که در تعامل ت اجتماعی مورد توجه است کیفیت حسن سلوکی است که شیعیان باید نسبت به هم کیشان خود رعایت کنند. این مسئله به عنوان یک انتظار و تکلیف و مبنایی برای تعیین عیار شیعه بودن، همواره از سوی اهل بیت (ع) مطرح شده است. روایت پیش رو یکی از بی شمار نمونه هایی است که ترسیم گر حساسیت کارکرد یاد شده از سوی ایشان است. امام باقر(ع) فرمودند: پیروان علی (ع) کسانی هستند که در دوستی ما سر از پا نمی شناسند و برای ما با هم مهر می ورزند. برای زنده کردن امر ما یکدیگر را دیدار می کنند. اگر خشمگین شوند، زیاده روی نمی کنند و چون خرسند گردند، تند نمی روند. برای همسایگان خود برکتند و با هم نشینان و هم آمیزش کنندگان خود مهربان و رفتار دوستانه دارند (صدوق، ١٣٨٠، ص١٣).
در حقیقت صمیمیت و تعامل مبتنی بر احساس مسئولیت و حسی شبیه خویشاوندی و حتی نزدیک تر از آن، در میان شیعیان، همواره مورد تأکید و توصیه اهل بیت (ع) بوده تا جایی که حتی از آن به ابزاری جهت تشخیص عیار صداقت در مدعیان تشیع، استفاده شده است؛ چرا که تجمیع ظرفیت های انسانی، هم فکری، و هم کاری آنها برای پیشبرد اهداف اجتماعی و انجام کارهای بزرگ، از ابزارها و منابع قدرت نرم جامعه مؤمنان به شمار می رود؛ به همین دلیل یکی از مهم ترین روش های پیشگیری از تهاجم روانی دشمنان، تل ش برای ایجاد هم بستگی و وحدت میان اهل ایمان است که امام (ع) همواره بر تقویت آن تأکید می نمودند.
٣-١-١-٥. تقویت فرهنگ انتظار
یکی از اهداف کلی عملیات روانی، القای یأس و ناامیدی است. یأس و ناامیدی، عاملی مؤثر در شکستن اراده هاست. خاقفن و فاشری که در ههم ادوار تاریخ بر م املسنان تلیمح می شود، زمینه را برای ناامیدی شیعیان مساعد می کند. شیعیان معاصر امام باقر(ع) نیز از این امر مستثنی نبودند؛ از این رو حضرت (ع) در جهت تقویت اعتقادات امیدبخش، که سرآمد آن اعتقاد به منجی است، تل ش می کردند و در فرصت های مناسب، از عصر ظهور سخن گفته و شیعیان را با نشانه ها، عل ئم و ویژگی های دولت کریمه حضرت قائم (عج) آشنا ساخته اند؛ زیرا وجود امام و رهبری معصوم، اگرچه در پس پرده غیب باشد، برای ساماندهی اجتماعی جامعه مؤمنان، منبع بی پایان انرژی، تحرک و استقامت است. وجود امام غائب و انتظار فرج ایشان، به منزله یک نیروی بازدارنده بسیار قوی در برابر تهاجمات روانی دشمن است که حتی می تواند تا اندازه بسیار زیادی از ارتکاب جرایم جلوگیری کند (کریمی و دیگران، ١٣٧٦، صص ٢٢١و٢٢٠). روایات مهدوی امام محمدباقر(ع) در معجم احادیث مهدی، جلد ٤ و بخش کوچکی از جلد ٥ گردآوری شده است.
باید توجه داشت به خاطر ارزش روانی چشمگیری که در مبحث انتظار وجود دارد، خود این پتانسیل نیز از توطئه دشمنان در امان نمانده است و در این راستا عملیات روانی وسیعی را در جامعه منتظر، به راه انداخته اند. برای نمونه، شیعیان در هر دوره ای امید دارند که امر فرج، در روزگار آنان رخ دهد تا پیروان اهل بیت، سرانجام از رنج، عذاب، سرکوب و فشارهای سیاسی که طی سالیان دراز بر آنان تحمیل شده است، آسوده شوند. در این بین دشمن با هدف آسیب زدن به اندیشه مهدویت، با تطبیق برخی رویدادها با روایات زمان ظهور، فرا رسیدن عصر ظهور را به مردم بشارت می دهد؛ ولی ظهوری اتفاق نمی افتد و بدین ترتیب یأس و ناامیدی بر شیعیان سایه افکنده و تردید نسبت به صحت این اصل مهم اعتقادی - مهدویت - تقویت می شود. اگر این دسته عملیات های روانی تاکنون به نتیجه می رسید و مهدویت از جامعه شیعه محو می شد، جامعه شیعه، تبدیل به اجتماعی بی روح و بی حرکت می شد؛ چرا که امید، حرکت آفرین است؛ از این رو امام، ضمن روشن گری خود، زمینه را برای به هدف رسیدن این تهاجم روانی از بین بردند. ابوحمزه می گوید: به امام باقر(ع) عرض کردم: علی (ع) فرموده بود که تا سال هفتاد مردم در بل خواهند بود و مثل این که گفته بود بعد از سال هفتاد، دوران نعمت و فراوانی خواهد رسید. ولی سال هفتاد گذشت و ما فراوانی ندیدیم؟! امام فرمود: خداوند متعال تا سال هفتاد بل را تعیین کرده بود ولی وقتی که امام ح نیس(ع) شدیه شد، خمش خدا بر اهل زمین شدت گرفت و بل را تا سال صدوچهل به تأخیر انداخته و زمانی برای آن تعیین نکرد(یمحوا اللهما یشاء و یثبت و عنده ام الکتاب) (اصفهانی، ١٤٢١، ج١، ص١٢١؛ مجلسی، بی تا، ج٤، ص١١٤). امام با تبیین معارفی همچون بداء (دوانی، ١٣٨٥، ص٢٧٣)، علت عدم تحقق ظهور را برای مردم بازگو نموده و زمینه تأثیر عملیات روانی مغرضین را از بین بردند.
٤-١-١-٥. تقویت جبهه داخلی
امام باقر( ع) با درایت و آگاهی نسبت به ابعاد عملیات های روانی و کارگزاران آن به مقابله پرداختند و از جذب یاران جدید غافل نماندند. آغاز این مقابله، تقویت جبهه داخلی بود، امام (ع) سعی داشت با تقویت امت اسل می، سپر دفاعی بسازد تا مبادا طرح های تبلیغاتی امویان در روحیه مسلمین مؤثر افتد. نقل شده در جریان دعوت هشام از امام (ع) به سرزمین شام، پس از اینکه امام با روشن گری خود، پرده از ظلم خاندان اموی برمی دارد، هشام دستور می دهد امام (ع) را حبس کنند؛ ولی سیره رفتاری امام (ع) به نحوی بود که در زندان، همگان دلبسته امام (ع) شدند (کلینی، ١٣٦٢، ج١، ص٤٧١). این را می توان تقویت جبهه داخلی نام نهاد. آن حضرت با جذب مخالفین، اسباب اطمینان و ایمان به حقانیت ادعای اهل بیت را برای یاران فراهم می آورد و بدین ترتیب زمینه تأثیر دشمن بر مسلمانان را منتفی ساخت و به اصطلح امروز، مسلمین را در برابر حمل ت روانی بیمه کرد.
٢-١-٥. تکنیک های ایجادی
امام باقر(ع) با گفتار و عمل، برخی مؤلفه ها را در جامعه بنا نهادند و از این طریق راه را برای به ثمر نشستن عملیات روانی معاندین دشوار نمودند.
١-٢-١-٥. ایجاد روابط حسنه با غیرمسلمین
از دیگر تکنیک های پیشگیرانه عملیات روانی، ایجاد روابط حسنه با غیرمسلمین است که امروزه به شیوه تشنج زدایی موسوم است. امام (ع) به تألیف قلوب پرداخت تا مردم به اسل م روی آورند یا حداقل از صف مخالفین جدا شده و در کنار افراد بی طرف قرار گیرند (کحیل، ١٣٧٤، ص١٣٥). نقل شده مردی مسیحی، به صورت سخریه و استهزاء، کلمه "باقر" را به کلمه "بقر" تصحیف کرد. به آن حضرت گفت: "أنت بقر "؛ امام بی آنکه از خود ناراحتی نشان بدهد و اظهار عصبانیت کند، با کمال سادگی گفت: «نه، من بقر نیستم، من باقرم ». مسیحی: تو پسر زنی هستی که آشپز بود. امام فرمود: شغلش این بود، عار و ننگی محسوب نمی شود. مرد گفت: مادرت سیاه و بی شرم و بد زبان بود. امام (ع) در پاسخ فرمود: اگر این نسبت ها که به مادرم می دهی راست است، خداوند او را بایمرزد و از گناهش بگذرد، و اگر دروغ است از گناه تو بگذرد که دروغ و افترا بستی (ابن شهرآشوب، ١٣٧٦، ج٣، ص٣٣٧). مشاهده این همه حلم از مردی که قادر بود همه گونه موجبات آزار یک مرد خارج از دین اسل م را فراهم آورد، کافی بود که انقل بی در روحیه مرد مسیحی ایجاد نماید و او را به سوی اسل م بکشاند و این گونه مرد مسیحی بعدها مسلمان شد.
یادآوری این نکته لزم است همان گونه که برخورد صحیح مسئول ن دینی منجر به جذب مخالفین می شود، رفتارهای ناشایست و منفعل نه نیز به منزله آبی است که در آسیاب دشمن ریخته می شود. دشمن از این رفتارها به عنوان ابزاری پر سود، جهت طرح ریزی عملیات روانی استفاده می کند. از این رو گفته می شود تربیت صحیح پیروان، از مهم ترین پایه های یک جامعه نیرومند داخلی است تا از عملیات روانی دشمن تأثیر نپذیرد؛ چرا که این امر موجب احترام مردم به مکتب و عظمت آن می شود. اگر پیروان یک مکتب یا عقیده سیاسی، تربیت لزم را ندیده باشند، آن مکتب پیش از آنکه از دشمنانش آسیب پذیرد، از پیروان خود صدمه می بیند؛ زیرا روش آنان برای دیگران سند می شود و افکار عمومی را علیه آنان برمی انگیزد.
٢-٢-١-٥. آگاه سازی افکار عمومی
تجارب حکومتی و سیاسی کشورهای مختلف نشان داده است که می توان از طریق آگاهی دادن و هوشیار ساختن افکار عمومی، از توسعه و تعمیق انحرافات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جلوگیری کرد، چراکه برخی اوقات، افکار عمومی یک ملت، از پیشینه ذهنی، در خصوص رخدادی خاص برخوردار نیست و همین بی اطل عی و ناآگاهی زمینه را برای سوءاستفاده فرصت طلبان فراهم می کند. بر این اساس حضرت، مصلحت عمومی را برای افکار عمومی روشن ساخته و امکان هرگونه سوءاستفاده از باور عمومی را تا حد امکان تقلیل دادند. مناظرات و کرسی های علمی که در عصر امام (ع) برپا شد، بارزترین مصادیق جهالت زدایی از افکار عمومی بود.
٣-١-٥. تکنیک های توصیه ای
بازخوانی سیره امام باقر(ع) حکایت از آن دارد که ایشان، برخی از مؤلفه های پیشگیرانه را ضمن موعظه و سفارش در شیعیان تقویت نمودند.
١-٣-١-٥. سفارش به دعا و نیایش
دعا کردن و اظهار صداقت نمودن، جنبه معنوی دارد و روح را صیقل می دهد. در واقع توجه به دعا و ارتباط با خالق یاتک و آن هم دعای خریخواهی برای زمین و اهل آن و برائت از بدی ها، اهداف را مشخص، دل ها را جذب و قدم ها را ثابت نگه می دارد. این نوع حرکت ها، راه برون رفت از شرایط سخت روانی و کسب قدرت روحی است و انسان ها را منقلب می سازد. به خاطر همین تأثیر مثبت روانی است که خداوند به مؤمنین دستور داده، هنگام رویارویی با دشمن بیشتر به یاد خدا باشند. "یا أیها الذین آمنوا إذا لقیتم فئٔە فاثبتوا و اذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون "(انفال /٤٥). اولیاء خدا نیز همواره در برابر کید دشمن، یاران خود را به کثرت دعا سفارش نموده اند: "علیک بالدعاء فانه شفاء من کل داء" (صدوق، ١٤٠٤، ج٢، ص٢٩٨).
دعا از جنبه روانی دو بعد پیشگیرانه و ایجادی دارد، اول اینکه با ایجاد آرامش و طمأنینه باعث می شود شخص در پیچ های سخت زندگی کمتر تحت تأثیر موج های منفی اطرافیان قرار گیرد و از سوی دیگر این آرامش، باعث اضطراب و به هم ریختن دشمن نیز می گردد.
٢-٣-١-٥. توصیه به ول یت مداری و تبعیت از رهبری
از راهکارهای مهم بی اثر نمودن عملیات روانی دشمن، مجهز کردن جامعه به روحیه ول یت مداری است. بررسی تاریخ صدر اسل م گویای این مطلب است، ضربه ای که اسل م از ناحیه مسلمانان خورد به مراتب سخت تر، عمیق تر و جبران ناپذیرتر از کارشکنی هایی بود که از جانب غیرمسلمین علیه اسل م، صورت می گرفت. نکته تأمل برانگیز دیگر اینکه، مسلمانانی که به اسل م ضربه زدند اغلب افرادی بودند که ظاهری کامل موجه داشته، اهل تهجد و عبادت های آنچنانی بودند که در تاریخ ثبت شده است؛ ولی در باطن خود را می پرستیدند و تبعیت از رهبر نداشتند. در چنین شرایطی لزم بود مسلمانان، با عبادت اصیل که اطاعت و بندگی محض است، آشنا گردند؛ زیرا هیچ کس به اندازه شیطان عبادت نکرد ولی چون تبعیت از امر الهی نداشت، عاقبتش چنان شد که شد. محمدبن سلم گوید: از امام باقر(ع) شنیدم: «هرکسی که خود را وقف عبادت خدا نماید و بسیار خود را به آن وادارد، اما پ شی وایی از جانب خداوند تاعلی نداشته باشد، هچی کدام از اعمالش پذیرفته نیست. او گمراه و آواره ای است. تا اینجاکه امام (ع) فرمود: «رهبران ستمکار و ظالم، از دین خدا و از حق برکنارند، آنها گمراهند و دیگران را گمراه کرده اند؛ در نتیجه، اعمالی که انجام داده اند مانند خاکستری است که در مقابل باد شدید در حال وزیدن قرار گرفته باشد. از آنچه که به دست آوردند، برای چیزی نخواهند توانست استفاده کنند و این عین گمراهی است » (محدث نوری، ١٤٠٨، ١٧١/١).
امویان همواره سعی داشتند با سانسور، تحریف، بدعت و...، به مردم القاء کنند حکومت ایشان بر حق بوده و اهل بیت پیامبر، بی جهت ادعای پیشوایی مسلمانان را دارند. در چنین شرایطی که امویان با اقدامات روانی گوناگون فضای جامعه را مه آلود کرده بودند، امام از مردم می خواست هشیار باشند و ضمن تبعیت از رهبری، دقت داشته باشند در شناخت مصداق رهبر الهی دچار اشتباه نشوند؛ چرا که رهبر غاصب، هم خودش گمراه است و هم دیگران را به گمراهی می کشاند. وقتی امام (ع) شرط پذیرش اعمال را داشتن تبعیت از پیشوای الهی می داند، به طور ضمنی مردم را به این آدرس رهنمون می شود که بنا به فرمایشات پیامبر پس از ایشان، مسیر اهل بیت را پیش گیرند و به بیراهه دنیامداران گرفتار نشوند.
٣-٣-١-٥. سفارش به صبر
یکی از روش های عملیات روانی دشمن، تحریک و عصبانی کردن افراد است تا واکنش مورد نظر آنها را انجام دهند. چنین رفتارهای تحریک آمیز که قابل پیش بینی هم نیستند، بیشتر در شرایطی اتفاق می افتد که مسلمانان از لحاظ روحی در شرایط بحرانی قرار گیرند، شرایطی که یک تصمیم عجول نه ممکن است دشمن را به تمام اهداف مورد نظرش برساند؛ زیرا واکنش های عاطفی و احساسی می تواند به جای آنکه جامعه و انسان را به مطلوب برساند، از حقیقت و هدف دور سازد. در حالی که با در پیش گرفتن صبر و شکیبایی می توان دشمن را به زانو درآورد. امام (ع) همواره یاران خود را در مصائب و بحران های زندگی، به صبر و شکیبایی توصیه می نمودند: صبر کنید بر گزاردن احکام شرع و شکیبایی ورزید در برابر دشمنتان و آماده و حاضر باشید برای امامتان که در انتظار او هستید (صدوق، ١٣٩٧، ص١٩٩).
دشمن سعی داشت با اعمال انواع فشارهای روحی و اقتصادی عرصه را بر شیعیان تنگ نماید و این فکر را در اذهان ایشان نهادینه کند که شیعه بودن مساوی با درد و رنج است و برای رهایی از این مشکل ت راهی جز مخالفت با امام نیست؛ این درحالی است که جاهنبینی اسل می بارها عبارت "ان اللهمع الصابرین " را مایه دلگرمی و پشتوانه ای برای تحمل فشارها قرار داده است، از این رو گفته می شود صبر عل وه بر اینکه تکنیکی در کم اثر کردن عملیات روانی است، نقش آن در پیروزی نیز یک حقیقت به شمار می رود.
٤-١-٥. تکنیک های کنترلی
امام باقر(ع) ضمن عملی نمودن سیاست پیشگیرانه نسبت به عملیات روانی، همواره سعی نمودند با کنترل برخی مؤلفه ها، زمینه را برای به ثمر نشستن اقدامات معاندین نامساعد گردانند.
١-٤-١-٥. کنترل جبهه داخلی
کنترل جبهه داخلی و هماهنگی آنها از مهم ترین شیوه های مواجهه با عملیات روانی است؛ زیرا کنترل جبهه داخلی به معنی دوستی افراد نسبت به یکدیگر و نسبت به جامعه و کارگزاران، نیز عدم پذیرش تبلیغات یا شایعات دشمن علیه آنهاست. هرگاه جبهه داخلی نیرومند و منسجم باشد عملیات روانی دشمن، راه نفوذ نمی یابد تا به اعماق جامعه گسترش یابد و از آغاز با بن بست روبه رو می شود. امام محمدباقر(ع)، جامعه داخلی را ضد عملیات روانی که دشمن علیه شیعه راه انداخته بود سامان بخشیدند. آن حضرت با به کارگیری روش های متنوع، میان افراد جامعه ارتباط ایجاد کرد و بین افراد هم بستگی و دوستی را گسترش داد. ایشان همواره مردم را به مودت و مهرورزی به یکدیگر و دیگران توصیه می نمودند و آن را یکی از ارزش های وال ی اخل قی دانسته می فرمودند: لبخند مرد به روی برادر مؤمنش، بسیار پسندیده و ستردن غبار ]اندوه [ از روی او حسنه است و خدا به چیزی برتر از شاد کردن دل مؤمن پرستش نشده است (کلینی، ١٣٦٢، ج٤، ص٥٥٨). توصیه مسلمین به همکاری مادی و معنوی و یاری رساندن افراد قوی به ناتوانان و مهرورزی توانگران بر تهی دستان، هیچ روزنه ای را باقی نگذاشت که دشمن از آنجا برای عملیات روانی علیه جامعه مسلمین رخنه کند(کحیل، ١٣٧٤، ص١٥٢).
٢-٤-١-٥. کنترل تعامل ت اجتماعی
یکی از راهکارهای مؤثر که می توان در مقابله با عملیات روانی به کار بست، جلوگیری از گناه است؛ چرا که یکی از عوارض سستی انسان ها در شرایط بحران، گناهان پیشین است.
امام باقر(ع) با توصیه به تقوا و تأکید بر امر به معروف و نهی از منکر تل ش می کرد زمینه گناه از بنی برود (محدث عاملی، ١٤٠٩، ج١٦، ص١١٩). ایشان برخی از گناهان را معرفی می کردند که به طور مستقیم می تواند در خدمت عملیات روانی قرار بگیرد و مسلمانان را به مبارزه با آنها امر می فرمودند. از جمله این گناهان، گناهان زبانی است. امام (ع) در رابطه با کنترل زبان، از حضرت رسول (ص) چنین نقل می کنند: خدای رحمت کند و مورد لطف خویش قرار دهد آن مؤمنی را که نگاهدار زبانش از هر شری باشد، زیرا حفظ زبان صدقه ای است از سوی انسان برای خویش. هیچ کس از گناهان در امان نیست مگر این که زبانش را در دهان حبس کند و مخزون نماید (ابن شعبه، ١٣٨٠، ص٢٩٨).
این توصیه از آن جهت اهمیت دارد که گناهان زبانی مانند طنز، تمسخر و استهزاء به خاطر جذابیتی که دارند مخاطبان عملیات روانی را نسبت به انتشار مطالب روانی دشمن راغب تر می کند و آنها بی توجه به اصل پیام روانی تنها با قصد شوخی و خنداندن مردم، خودشان به ابزار اشاعه پیام های روانی دشمن تبدیل می شوند و در چرخه تکرار این مطالب وارد می شوند که خود یک تکنیک مستقل عملیات روانی است. این حمله روانی، امروزه در قالب پیامک ها و دیگر ابزار فضای مجازی تمسخرآمیز نمود دارد و مخاطبان، غافل از تأثیر روانی این گونه پیام ها، دست به انتشار آنها زده و عامل ن و سازندگان آنها را در رسیدن به مقاصدشان یاری می کنند. خواندن این گونه پیام ها نیز به عنوان طنز و شوخی انجام می گیرد اما پس از گذشت مدتی به خاطر شکسته شدن قبح گناه، حتی مقاوم ترین افراد نیز در برابر این نوع عملیات روانی مقاومت شان درهم شکسته می شود و خود به نحو مستقلی آمادگی تحقیر و تمسخر افراد مورد نظر دشمن را پیدا می کنند. امروزه ساختن مطالب تمسخرآمیز نسبت به عقاید اسل می و قومیت های ایرانی، در راستای همین شیوه عملیات روانی است. اگر در جامعه اسل می، میزان ارتکاب این دسته از گناهان پایین نیاید زمینه را برای اشاعه این پیام ها فراهم می کند و دشمن را به اهدافش سوق می دهد. خداوند متعال در قرآن به سست ایمان ها و اهل گناه هشدار داده و به پیامبر(ص) امر کرده است که به آنان بگوید: خداوند می تواند عذاب سختی را از بال ی سر یا زیر گام هایتان برای شما بفرستد یا اینکه لباس اختل ف و تفرقه بر اندام شما بپوشاند و گروهی از شما را به عذاب و ناراحتی از سوی گروه دیگر مبتل سازد (انعام /٦٥). امام باقر(ع) در بیان معنا و مصداق این آیه می فرماید: منظور از اختل ف، اختل ف ها و مشاجره های دینی است، که گروهی به گروه دیگر میتازند و طعن می زنند و منظور از عذاب برخی گروه ها به وسیله گروه دیگر این است که این گروه ها به خاطر اختل ف نظر به جان هم افتاده و یکدیگر را می کشند و همه اینها در مورد اهل قبله (مسلمانان) است (فیض کاشانی، ١٣٧٤، ص ١٢٧). آنچه امروزه در برخی شبکه های ماهواره ای با محتوای به ظاهر اسل می پخش می شود، مصداق بارز عملیات روانی دشمنان اسل م و در رأس آنها امریکا و انگلیس است. یکی از راه های خنثی نمودن تبلیغات این شبکه ها، کنترل فرهنگ تعامل ت اجتماعی است، اگر بنا به توصیه ائمه (ع)، از ورودی - خروجی های فکر و ذهن مان محافظت نماییم، فرصت رخنه در باورها و اعتقادات را از دشمن سلب می کنیم.
٣-٤-١-٥. کنترل روابط با دشمنان
دشمن با به کارگیری مواردی از قبیل تحقیر مؤمنان و بزرگ نمایی مخالفان، توجیه، شایعه، تضعیف باورهای دینی، اظهارات دروغین یا ریاکارانه، وعده های دروغین، فریب و... سعی در القای یأس و ناامیدی در مردم و ضربه زدن به جامعه اسل می دارد؛ ولی در سیره امام باقر(ع) دیده می شود ایشان حتی در برخورد با دشمن، از اعمال هرگونه عمل مغایر با اخل قیات، پرهیز نموده و بالعکس انسانیت را در حق ایشان به اوج رسانیده اند. امام (ع) در فرصت مناسب، نامه ای به یکی از خلفاء زمانش نوشت و کارهای نادرست آن خلیفه را برشمرده، به نصیحت وی پرداخت. امام باقر(ع) در بخش هایی از این نامه خطاب به "ولیدبن عبدالملک " فرمود: خداوند در جهاد شرط کرده است که حدود حفظ شود و (شرط) اول آن این است که مردم را به اطاعت خداوند فرا بخوانند نه اینکه از اطاعت بنده ای به پیروی از بنده ای همانند او وادارند... هرگاه کافران در قلمرو حاکمیت اسل می، جزیه را قبول کردند، نباید به آنان ستم شود و نیز روا نیست پیمانی که با آنان بسته اند، نقض گردد. مالیاتی که برایشان تعیین می شود، نباید فراتر از توانشان باشد. اموال و غنایمی که در پرتو جهاد و گشایش سرزمین های دیگر به دست می آید، از آن همه مسلمانان است، نه گروهی خاص. در برخورد با اسیران باید به سیره پیامبر و قوانین الهی عمل کرد.
این موضع امام (ع) در برابر دشمنان، موجب تأثیر معکوس بود و تهدیدها را به فرصت تبدیل می نمود؛ یعنی گروه مخالف تحت تأثیر رفتار معقول از جانب مسلمانان، ناخودآگاه به حقانیت اسل م پی می برد و بدین ترتیب تأثیر عملیات روانی دشمن به طور معکوس متوجه نیروهای خودشان می شد.
٥-١-٥. تکنیک های ممانعتی (سلبی)
امام باقر (ع) با نیه و معن ش یایعن نتبس به برخی امور، زمیهن اجرایی شدن اقدامات روانی را برای دشمن نامساعد نمودند.
١-٥-١-٥. از بین بردن ابزار عملیات روانی دشمن
طراحان عملیات روانی، با رصد جامعه هدف، سعی می کنند زمینه های مناسب را شناسایی کرده، عملیات روانی خود را بر آن استوار سازند. بنابراین از بین بردن ابزارها و زمینه های مساعدی که موجبات عملیات روانی را برای دشمن فراهم می کند، یکی از راهبردهای ضد عملیات روانی شناخته می شود. از بین بردن نمادها و مجسمه ها، آثار و مراکز فساد و فرماندهی عامل ن عملیات روانی، یکی از مصادیق محو ابزار عملیات روانی است. یکی از عواملی که زمینه را برای عملیات روانی مخالفین فراهم می آورد، جهالت و ناآگاهی مردم بود. گروه هایی مانند غالیان و مدعیان مهدویت، با سوءاستفاده از جهل مردم توانستند افکار عمومی را به بازی بگیرند. امام در مواجهه با این پدیده ها از سویی با آگاهی دادن به مردم، زمینه سوءاستفاده شیادان از بین می برد و از سوی دیگر اگرچه حذف فیزیکی این افراد ممکن نبود ولی با طرد ایشان، نقشه آنها را بی اثر و اقدام روانی آنها را ابتر می کردند. بارها و بارها به چشم می خورد که امام (ع)، افراد منافقی را طرد و لعن می کردند که در لباس دوست، به دین ضربه می زدند (محمدبن سعد، بی تا، ٣٢١ /٥؛ طوسی، ١٤٠٤، ٥٩٠/٢؛ خسروی، ١٣٦٣، ٢١٨/٣؛ کلینی، ١٤٠٧، ٧٥/٢). برای نمونه، حمزه بن عمار بربری (مامقانی، ١٤٢٣، ج ٢٤، ص٢٤٦)، از منحرفانی است که تحت لوای اعتقاد به امامت علی و ائمه (ع) به تحریف دین پرداخته است. او اهل مدینه بود (اشعری، ١٣٤١، ص٣٢؛ نوبختی، ١٣٦١، ص٢٧). وی محمد بن حنفیه را تا مرتبه الوهیت بال برد و گروهی از مردم مدینه و کوفه پیرو او شدند (نوبختی، ١٣٦١، ص٢٨). امام باقر(ع) از او تبری جسته و وی را لعنت نمود (نوبختی، ١٣٦١، ص٢٧).
درواقع، حذف فیزیکی ابزار مادی و انسانی عملیات روانی در شرایطی میسر است که مسئولین جامعه، دغدغه تقویت ابعاد گوناگون فکری، فرهنگی و اجتماعی را در محور صحیح داشته باشند، ولی در روزگار امام باقر(ع) که مسئولین حکومتی، خود عامل عملیات روانی بودند و امام نیز چون در زمینه خل فت و قضاوت مسئولیتی نداشتند، قادر به حذف این عوامل نبودند، طرد ابزارها از بهترین راه حل ها به شمار می رفت. در واقع راهکار طرد، نسخه ای است که اسل م در شرایط گوناگون که انسان قادر به حذف عامل مخرب نیست، پیشنهاد می کند. برای نمونه تکلیف انسانی که در مجلس لهو و لعب شرکت کرده و قادر به حذف آلت گناه نیست، ترک مجلس است.
٢-٥-١-٥. نهی از همکاری با حکومت طاغوت
عده ای از علمای عصر امام باقر(ع)، پس از ورود به دربار به علل مختلف از جمله خوردن لقمه حرام و نمک گیر شدن توسط حکام، گاه ناخودآگاه در خدمت سیاست و اهداف امویان درمی آمدند. همین مسئله موجب شده بود امام (ع) با ممانعت از همکاری افراد در کارهای حکومتی، جز در مواردی خاص و استثنایی که تجویز می شد، از پدید آمدن عملیات روانی خاموشی که از جانب علمای درباری، اسل م را تهدید می کرد جلوگیری کنند. ابوبصیر می گوید: از امام باقر (ع) درباره اشتغال به امور حکومتی و استخدام در کارهای ایشان سؤال کردم. امام باقر (ع) فرمود: هرگز به خدمت آنان در نیایید، حتی به اندازه یک مرتبه فرو بردن قلم در مرکب! زیرا هیچ کس به خدمت ایشان درنمی آید و از مزایای مادی آنان بهره ای نمی گیرد، مگر این که به همان اندازه به دین او لطمه می زنند (ابن جوزی، بی تا، ص٣١٥). بنابراین مخالفت نسبت به همکاری با استعمارگران و مستکبران، از مواضع مسلم امام (ع) بود که راه را برای عملی شدن عملیات روانی دشمن ناهموار می کرد.
٦- نتیجه گیری
در ابتدای مقاله اشاره شد که بیشتر نویسندگان در بررسی موضوع عملیات روانی به الگوهای غربی مراجعه می کنند، حال آنکه عملیات روانی در بستر مطالعات دینی با آنچه در غرب مورد نظر است، متفاوت می باشد. امروزه در راهبردهای ترسیم شده از سوی استکبار، عملیات روانی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. تفاوت عملیات روانی در اسل م با آنچه در جهان کفر از آن به عملیات روانی یاد می شود، تفاوتی است جوهری که از مبانی عقیدتی نشئت می گیرد. برداشت جوامع غرب از این پدیده برپایه اندیشه های "ماکیاولی " استوار است، که کسب پیروزی را از هر راهی مجاز می داند. چنانچه جنگ های قرن اخیر شاهدی بر اثبات این مدعی است. در مطالعه آثار سیاستمدارانی مشهور همچون کل وز ویتز، دوهه، ژومینی، ناپلئون، لنین و مائو نیز این مسئله به چشم می خورد. در مکتب اسل م، اگر چه به کارگیری عملیات روانی بر علیه دشمن مجاز شمرده شده است، اما چارچوب خاصی را می طلبد؛ به عبارت دیگر مقید است و نه مطلق، و این امر تا جایی ماجز شرمده شده که به اصول و ارزش ها و کرامت های انسانی که اسل م برای آن اهمیت زیادی قائل است لطمه ای وارد نسازد. اگر از نظر جهان غرب بر اساس تعالیم ماکیاولی هدف، وسیله را توجیه می کند؛ در اسل م چنین روشی پذیرفته نیست. چنانچه پیامبر اسل م (ص) در جنگ طائف جهت ایجاد عملیات روانی و در نهایت تسلیم خصم، به قطع اشجار اقدام ننمود در عمل این کار را انجام نداد و تنها وانمود کرد که چنین می کند.
امروزه در غرب بمباران هوایی مناطق مسکونی جهت ایجاد رعب و وحشت و استفاده از انواع تبلیغات شنیداری و دیداری برای به زانو درآوردن طرف مقابل، امری بدیهی و پیش پا افتاده است، و خود پایه یکی از راهبردهای استکبار را در قرن حاضر تشکیل می دهد.
درواقع همان طور که در جنگ ها، مسلمین از جهت مقصد و انگیزه با مخالفین خود تفاوت دارند از جهت استخدام وسایل در راستای وصول به پیروزی و هدف نیز متفاوتند، چرا که کاربرد وسایل ناجوانمردانه با هدف آنها که نشر فضلیت است، منافات دارد. بر خل ف آنکه بنی امیه و در رأس آنها معاویه نمونه عینی مکتب ماکیاولیسم می باشد؛ در مقابل "مسلم بن عقیل " به عنوان رزمنده ای مسلمان و نایب حضرت امام حسین (ع) حاضر نیست با وجود آنکه شرایط کامل فراهم است "عبیدالله ابن زیاد" را درخانه "هانی ابن عروه " غافل گیرانه بکشد و می گوید: «انا اهل بیت نکر الغدر ». روایاتی که در تأیید عملیات روانی بیان گردید گواه آن است که اسل م از آنجا که مکتبی است که دیانت و سیاست را چون دو بال ترقی پذیرفته است، نیازمند نیروهای کارآمد و توانمندی است که باطنی الهی داشته و کیاست و سیاست لزم را برای پیشبرد اهداف الهی، اسل می دارا باشند. چنین افرادی اگر در جوامعی که اهل آن عادت به شیطنت و فریب کاری دارند و آن را مایه مباهات خود می دانند، قرار گیرند آلوده به فریب ها و فریبکاری ها نمی شوند، نه کل ه سر کسی می گذارند و نه کل ه سرشان می رود. درواقع ویژگی چنین نیروهایی آن است که نه آنقدر ساده لوح اند که آلت دست سیاست بازان مادی گرا قرار گیرند و بدین سان ضربات مهلکی که در تاریخ نمونه اش کم نیست بر پیکر مقدس اسل م وارد کنند و نه جزو سیاست بازانی هستند که تبعیت از هواهای نفسانی می کنند و گاه برای حفظ موفقیت خویش آیاتی را نیز مستمسک عمل خویش قرار می دهند. چنین انسان هایی محتاج تربیت اسل می به خصوص در زمینه تربیت سیاسی، اطل عاتی می باشند. اینان باید از تقوای یک بعدی که برخی گوشه نشینان از آن برخوردارند، فراتر رفته و تقوای جامع را کسب کنند و در عین حضور در صحنه اجتماع و سیاست، تقوی را مراعات کنند. باید متصف به صفاتی خاص باشند تا بتوانند وظایفی همچون شناخت اوضاع زمانه کتمان سر، کسب اطل عات و هوشیاری و... را به خوبی انجام دهند.
بر این اساس، مشاهده می شود که امام باقر(ع) در مواجهه روانی با دشمنان از روش هایی بهره می گیرد که مبتنی بر آموزه های اخل قی دین مبین اسل م است. ایشان همچون دیگر امامان معصوم (ع) هیچگاه پیروان خویش را به استفاده از روش هایی فرانمی خواند که در تعارض با احکام دینی و معارف الهی قرار داشته باشد. از این رو، اصل یادشده را می توان مهم ترین درس برای کارگزاران عملیات روانی در جوامع اسل می برشمرد.
اما در بررسی راهبردهای ضدعملیات روانی امام باقر(ع) باید گفت عصر ایشان از جنبه تهاجمات فکری و اجتماعی، یک مقطع مهم و نقطه عطف در زندگی شیعیان به شمار می رود. بنی امیه با به کارگیری تکنیک های گوناگون روانی، سعی در تحریف حق و تضعیف جایگاه ائمه در اذهان مردم داشتند، از این رو امام محمدباقر(ع) با بهره گیری از بهترین تکنیک ها، به مواجهه با عملیات روانی بنی امیه پرداختند. این تکنیک ها را می توان در دو بخش تکنیک های پیشگیرانه و مقابله ای بررسی کرد. شناخت و اجرای صحیح تکنیک های پیشگیرانه، نیاز به آگاهی یافتن از نقاط ضعف، آسیب پذیر و قوت خودی دارد تا بتوان در صدد رفع و تقویت آنها برآمد و از ضربه های احتمالی دشمن، ممانعت به عمل آورد. امام باقر(ع) با اعمال این تکنیک ها، کلیت جامعه را در مواجهه با عملیات روانی دستگاه حاکم، مقاوم سازی نمود، میزان آسیب پذیری جامعه شیعه را به حداقل رسانید و شرایط را برای به هدف رسیدن عملیات روانی دشمن نامساعد نمود. این تکنیک ها در پنج عرصه دسته بندی می شود که عبارتند از:
- تکنیک های تقویتی: امام باقر(ع) ضمن تقویت برخی رفتارها و عقاید در جامعه شیعی، مانع از اثرگذاری عملیات روانی دشمن یا کاهش اثر آن شدند مانند تقویت فرهنگ انتظار و تقویت جبهه داخلی.
- تکنیک های ایجادی: امام باقر(ع) با گفتار و عمل، برخی مؤلفه ها را در جامعه بنا نهادند و از این طریق، راه را برای به ثمر نشستن عملیات روانی معاندین دشوار نمودند مانند آگاه سازی افکار عمومی.
- تکنیک های توصیه ای: امام باقر(ع) ضمن موعظه و سفارش، سعی در مقاوم سازی اعتقادات جامعه نسبت به تهاجمات روانی معاندین داشتند.
- تکنیک های کنترلی: امام باقر(ع) ضمن عملی نمودن سیاست پیشگیرانه نسبت به ع ایلمت روانی، هوماره سعی نومدند با کرتنل برخی مؤلفهها از قبیل کنترل فرهنگ تعامل ت اجتماعی و کنترل جبهه داخلی، زمینه را برای به ثمر نشستن اقدامات معاندین نامساعد گردانند.
- تکنیک های ممانعتی: امام باقر (ع) با نهی و منع شیعیان نسبت به برخی امور از جمله منع همکاری با حکومت طاغوت، زمینه اجرایی شدن اقدامات روانی را برای دشمن نامساعد نمودند. بدین ترتیب حضرت از هیچ تل شی جهت مواجهه هوشمندانه با عملیات روانی بنی امیه و سایر معاندین فروگذار نکردند.
منابع
- قرآن کریم
- ابن أبی الحدید، عبدالوحیدبن هبٔە الله(١٣٧٨)؛ شرح نهج البل غه ابن ابی الحدید؛ تحقیق محمد أبو الفضل إبراهیم، ناشر دار إحیاء الکتب العربیٔە.
- حرانی، ابن شعبه (١٣٨٠)؛ تحف العقول عن آل الرسول (ص)؛ ترجمه جعفری، تهران: نشر اسل میه.
- ابن شهر آشوب، محمدبن علی (١٣٧٦)؛ مناقب آل أبی طالب؛ تحقیق: لجنٔە من أساتذة النجف ال شرف، نجف: ناشر مطبعٔە الحیدریه.
- احسانی، مهدی؛ دل وری، علی و نادری درشوری، وحید (١٣٩١)؛ از تغییر تا تسخیر افکار، انتشارات مانز.
- اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل (١٣٦٩)؛ مقال ت ال سل میین و اختل ف المصلین؛ قاهره: مکتبٔە النهضٔە المصریه.
- امیر یزدی، راهبریان (١٣٧٢)؛ جستاری در استراتژی جنگ روانی پیامبر اسل م (ص)؛ فصلنامه مصباح، سال دوم، ش٨.
- جنیدی، رضا(١٣٨٩)؛ تکنیک های عملیات روانی و شیوه های مقابله؛ مشهد: انتشارات به نشر آستان قدس رضوی.
- خسروی، موسی (١٣٦٣ش)؛ بخش امامت - ترجمه جلد هفتم بحار ال نوار؛ تهران: ناشر اسل میه، چاپ دوم.
- دوانی، علی (١٣٧٨)؛ مهدی موعود؛ (ترجمه جلد سیزدهم بحار)، تهران: نشر دارالکتب ال سل میه، چاپ بیست و هشتم.
- رفیعی، عبدالله(١٣٧٦)؛ دولتها و افکار عمومی؛ جنگ روانی؛ تهران: نشر و پژوهش دادار.
- سبط بن جوزی (بی تا)؛ تذکرة الخواص، تهران: مکتبٔە نینوی.
- اشعری، سعدبن عبدالله(١٣٤١)؛ المقال ت و الفرق؛ تهران: چاپ محمدجواد مشکور.
- سبیل ن اردستانی، حسن (١٣٨٣)؛ عملیاتی سازی عملیات روانی؛ تهران: فصلنامه عملیات روانی، سال دوم، ش٥.
- سوری، جواد(١٣٨٥)؛ نقش فناوری های نوین ارتباطی در عمایلت روانی؛ تهران: فصانلمه عمایلت روانی، سال سوم، ش١٢.
- شریفی، رضا(١٣٨٢)؛ اطل عات و عملیات روانی؛ تهران: فصلنامه عملیات روانی، سال اول، ش٢.
- شیخ طوسی (١٤٠٤)؛ اختیار معرفٔە الرجال؛ تحقیق: تصحیح وتعلیق: میر داماد ال سترابادی / تحقیق: السید مهدی الرجائی، قم: مؤسسٔە آل البیت علیهم السل م لحیاء التراث.
- الکورانی العاملی، علی (١٤١١)؛ معجم أحادیث ال مام المهدی (ع)؛ تحقیق الشیخ علی الکورانی العاملی، قم: مؤسسٔە المعارف ال سل میه.
- صدوق، ابوجعفر محمدبن علی بن حسی)ابن بابویه ( (١٣٨٠)؛ صفات الشیعه؛ (ترجمه امیر توحیدی)، تهران: انتشارات زراره، چاپ سوم.
- صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین (١٤٠٤ق)؛ من ل یحضره الفقیه، قم: جامعه مدرسین، چاپ دوم.
- مامقانی، عبدالله(١٤٢٣)؛ تنقیح المقال فی علم الرجال، قم: چاپ محیی الدین مامقانی.
- کحیل، عبدالوهاب (١٣٧٤)؛ نگرشی بر جنگ روانی در صدر اسل م؛ (ترجمه محمدتقی رهبر)؛ تهران: نشر بنیاد بعثت.
- طبرسی، فضل بن حسن حفید شیخ (١٣٧٩)؛ مشکاة ال نوار فی غرر ال خبار؛ (ترجمه عبد اللهمحمدی، مهدی هوشمند)، قم: نشر دارالثقلین.
- فیض کاشانی (١٣٧٤)؛ التفسیر الصافی، تهران: ناشرمکتبٔە الصدر.
- کلینی، محمدبن یعقوب (١٣٦٢)؛ الکافی، تهران: ناشر اسل میه، چاپ دوم.
- کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق (١٤٠٧)؛ کافی، تحقیق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: انتشارات دارالکتب ال سل میه.
- کمالی کلیمانی، محسن (١٣٨٨)؛ عملیات ضدجنگ روانی، مرکز آموزشی و پژوهشی شهید سپهبد صیاد شیرازی.
- گلی زواره، غل مرضا (١٣٧٣)؛ وحدت: رمز اقتدار در جهان اسل م، نشر مجمع تقریب مذاهب.
- مجلسی، محمدباقربن محمدتقی (بی تا)؛ بحار ال نوار الجامعه لدرر أخبار ال ئمه ال طهار، تهران : نشر اسل میه.
- محدث اربلی (١٣٨٢)؛ کشف الغمه فی معرفه ال ئمه، (ترجمه علی بن حسین زواره ای)؛ تهران: انتشارات اسل میه، چاپ سوم.
- محدث عاملی (١٤٠٩)؛ تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم: آل البیت.
- محمد بن سعد (بی تا)؛ الطبقات الکبری ؛ بیروت : دار صادر.
- مصطفی کریمی و دیگران (١٣٧٦)؛ معارف قرآن (راه و راهنماشناسی)؛ قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
- ال صفهانی، میرزا محمدتقی (١٤٢١)؛ مکیال المکارم، تحقیق السید علی عاشور، بیروت: ناشرمؤسسه ال علمی للمطبوعات.
- نصر، صلح (١٣٨١)؛ جنگ روانی، (ترجمه محمود حقیقت کاشانی)؛ انتشارات سروش، چاپ دوم.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم (١٣٩٧ق)؛ الغیبه للنعمانی، تهران: نشر صدوق.
- نوبختی، ابی محمدحسن بن موسی (١٣٦١)؛ فرق الشیعه نوبختی، (ترجمه و تعلیقات محمدجواد مشکور)؛ تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
- یزدانی، فضل الله(١٣٨١)؛ استراتژی های جنگ روانی از دیدگاه حضرت علی (ع)، بصیرت، بهار، سال دهم، ش٢٨-٢٩.
