مقدمه
حج جلوه گاه روشن حقایق الهی، آیینه تمام نمای دین و نمایش گر تمام ابعاد فرهنگ اسلام است. حج میعادگاه حضور گسترده امت مسلمان جهان، برای دست یافتن به هویت راستین و منش والای الهی در معبد عشق و میقات عرفان عرفان و شعور است. حج رهیدن از خود، پیوستن به حق، گام نهادن بر هوس، پیراستن جان از همه آلودگی ها، و آراستن آن به همه زیبایی هاست. حج، تبلور شکوه و تجلی قدرت امت مسلمان و نمایشگاه حضور هم دلانِ همراهی است که تفاوت صورت را با تشابه سیرت پیوند می زنند و شعار وحدت را فراتر از شکل ها و رنگ ها و مرزهای جغرافیایی تحقق می بخشند. حج، کنگره بزرگ اسلام، نمایش عظمت، سرود وحدت و شعار مساواتِ مسلمانان است.
تاریخچه
از برخی روایات تاریخی استفاده می شود که آثار و برکات زمزم، قبل از اسلام و در میان سایر ملل نیز مورد توجّه و عنایت بوده است. تاریخ پیدایش آن که 1900 سال قبل از میلاد است و به زمان حضرت ابراهیم (ع) بر می گردد.[1] در تورات سرزمینی که در آن، این واقعه برای اسماعیل و هاجر رخ داد، «بِئر شَبَع» نام دارد.[2] فاکهی در «اخبار مکّه» از قول مجاهد می گوید: «به سرزمین روم رفتیم، در آنجا راهبی بود که در شب ما را منزل داد. او از ما پرسید: آیا در میان شما کسی هست که از شهر مکّه آمده باشد؟ در پاسخش گفتم: آری. گفت: آیا می دانی میان زمزم و حجر چه مقدار فاصله است؟ گفتم: نمی دانم، مگر اینکه از روی حدس و تخمین بگویم. گفت: امّا من می دانم، آب زمزم از زیر حجر جاری است و اگر نزد من یک تشت از آن آب باشد، دوست تر دارم تا اینکه تشتی پر از طلا داشته باشم.»[3] آب زمزم همواره نزد مردم مکه قداست و اهمیت فراوانی داشته، آنان مردگان خود را با آب زمزم غسل داده و خود مقید به استفاده و نوشیدن آن بودند.[4] ازرقی مولف کتاب تاریخ مکه نام 24 چاه را که پیش از حفر زمزم و نیز 5 چاه بعد از زمزم پیش از ظهور اسلام و نام 13 چاه بعد از ظهور اسلام را بر شمرده است. اما بیشتر آنها به مرور زمان از بین رفته ولی زمزم که منبع اصلی آن چشمه پر فیض الهی است که در دل صحرای سوزان حجاز جوشیده است، همچنان جاری و ساری است.[5]
حضرت ابراهیم علیه السلام و چشمه زمزم
قرآن کریم داستان و سرگذشت خاندان حضرت ابراهیم و حوادث پس ازآن و خانه کعبه و سرگذشت حضرت اسماعیل و پدید آمدن چاه زمزم در سوره ها و آیات مختلف اشاره نموده است. به دستور خداوند، حضرت ابراهیم همسرش هاجر و فرزندش اسماعیل را که تازه متولد شده بود، به وادی خشک و سوزان مکه برد. آنها هیچ زاد و توشه ای نداشتند. ابراهیم آندو را کنار درختچه ای در نزدیکی مکان کعبه نشانید و سپس از مکه خارج شد. پس از اندک زمانی آب همراه هاجر تمام و تشنگی بر آنها غالب شد. تشنگی فرزند، مادر را به تلاش برای یافتن آب وا داشت. هاجر در پی آب، فاصله میان کوه «صفا و مروه» را به گمان دیدن آب دوان دوان می پیمود ولیکن هر بار سرابی بیش نبوده. او هفت بار این مسیر را پیمود. تا اینکه به اعجاز الهی[6] به ناگاه از زیر پای اسماعیل چشمه ای ظاهر شد و آب فوران زد. هاجر مشک را پر کرد و به فرزندش نوشانید. پس از مدتی قبایل «جرهم» متوجه شدند در این منطقه آبی وجود دارد و لذا در کنار این چشمه که به چاهی تبدیل شده و آب فراوان داشت سکونت گزیدند. اسماعیل بزرگ شد و با یکی از دختران جرهمی ازدواج کرد و سپس با پدر خود خانه کعبه را ساخت. پس از چندی قبایل کنانه و خزانه نیز در جوار کعبه ساکن شدند. جرهمیان حرمت کعبه و حرم را شکسته و به فسق و فجور پرداختند. خداوند آب زمزم را از جوشش انداخته و خشک کرد، طوری که حتی الامکان آن نیز محو گردید. به این دلیل قبایل کنانه و خزاعه جرهیمان را از محدوده مکه بیرون راندند و بر آن سرزمین مسلط گردیدند.[7]
مخفی بودن چاه زمزم
چاه زمزم تا دوران جدّ پیامبر ”عبدالمطلب بن هاشم“ پدر بزرگ پیامبر مخفی بود. وی شبی در خواب دید که به او فرمان می دهند که نقطه ای خاص را حفر کند. عبدالمطلب با کمک فرزند خود ”حارث“ همان نقطه را حفر کرد. پس از این که مقداری حفر کردند ناگهان آب بالا آمد و چشمه زمزم بار دیگر ظاهر شد. از آن پس حاجیان کعبه از آب زمزم می نوشیدند و سقایت حاجیان به شغلی شریف و گرانمایه مبدل گشت. در هنگام ظهور اسلام، این شغل در دست ”عباس بن عبدالمطلب“ بود. آب زمزم همواره نزد مردم مکه قداست و اهمیت فراوانی داشته، آنان مردگان خود را با آب زمزم غسل داده و خود مقید به استفاده و نوشیدن آن بودند. چاه زمزم پس از سال 323 خراب شد که پس از لایروبی، آب آن چندین برابر گردید. هم اکنون دهانه آن دو متر و نیم و عمق آن سی متر می باشد.[8]
علت نامگذاری آب زمزم
عبدالمطلب نام این چشمه را زمزم گذاشته است.[9] در منابع اسلامی چند علت برای نامیدن این آب به «زمزم» بیان شده است: الف) چون فراوان و خوشگوار بود، ب) زیرا زمزم در لغت به معنای آب گوارا و شیرین است که اندکی نمکین باشد. ج) برای فراوانی آب آن. د) هاجر بعد از آنکه آب زیر پای اسماعیل آشکار شد با ریگ ها دور آن را گرفت تا آب در آنجا جمع شود. (زمّ یعنی جلو چیزی را گرفتن یا جمع کردن). و) به خاطر زمزمۀ جبرئیل. زیرا کلام جبرئیل زمزم است.
اسامی آب زمزم
این آب نام های مختلف دیگری نیز دارد در منابع تاریخی ذکر شده است. از جمله: «رکضة جبرئیل» به معنای قدمگاه جبرئیل، «حَفیرَةُ اسماعیل»، به معنای چاه اسماعیل، «حفیرةُ عبدالمطلب» به معنای چاه عبدالمطلب، «بِرَّه» به معنای پر خیر، «مَضنونَه» به معنای نفیس، «رواء» به معنای آبرو، «شَبعَه» به معنای سیر کننده، «شَفاء سُقم» به معنای شفای بیماری، و دیگر اسامی: برکة، سَیده، نافِعَه، عَونَه، بُشْری، صافیه، عَصِمَه، سالِمَه، میمُونه، مُبارکه، کافیه، عافیه، طاهِره، طَعامٍ طُعْم.[10]
زمزم در روایات شیعه و اهل سنت
در منابع روایی شیعه و سنّی، روایات فراوانی درباره آب زمزم وجود دارد. درباره اهمیت آب زمزم و فضیلت نوشیدن آن روایات زیادی نقل شده است. پیامبر اسلام فرموده است: زمزم بهترین چاه های دنیاست.[11] خود ایشان اغلب از این آب استفاده کرده و از آن می نوشید و در هر جا بود دستور می فرمود که اصحاب این آب را برای آشامیدن و وضو ساختن ایشان فراهم آورند. زمزم از چشمه های بهشت و از آیات خدا در حرم الله و بهترین آب روی زمین شمرده شده است. مستحب است پس از نوشیدن آن گفته شود ” اللهم اجعل علماً نافعاً و رزقاً واسعاً و شفاءً من کل داءٌْْ ”پروردگارا این آب را برای من موجب علم سودمند و روزی فراوان و داروی هر درد قرار بده“[12]
در اینجا به نمونه هایی از احادیث فقط اشاره می شود. در منابع روایی و شیعه و اهل سنت بهترین آب روی زمین.[13]، شفا بخش[14]، دفع کننده ترس و اندوه[15]، عامل افزایش علم نافع، وسعت رزق و روزی[16]، سفارش به هدیه بردن این آب[17]، نوشیدن و بر بدن پاشیدن آب آن[18] و تبرک به آن کام کودک را با آن باز کردن.[19] و رو.ایات دیگری در این زمینه وارد شده است. آب زمزم یکی از برکات مسجد الحرام (کعبه) است. هر کسی در سفر به مکه مکرمه و یا دیدار با زائران خانه خدا، جرعه ای از این آب مقدس را نوشیده است. چاه زمزم در دو متری شرق کعبه قرار دارد و سالانه میلیون ها زائر حین انجام اعمال حج از این آب می نوشند.
زمزم در حال حاضر
در سال های اخیر، با اقبال گسترده تر مسلمانان، باز هم به فضای بیشتری برای مطاف نیاز بود، لذا در سال 1382ش زیرزمین را هم پوشاندند و به جای آن در ضلعِ شرقی مسجد الحرام جایگاه ویژه ای را برای استفادۀ زائران از آب زمزم احداث کردند که این غیر از جایگاه های خاص زمزم در شبستان های مسجد الحرام و کُلمن های زمزم در جای جای مسجد الحرام است. این جایگاه نیز در سال 1391ش. به جهت توسعه مجدد مطاف تخریب شد. آب زمزم پس از استخراج به ساختمان تصفیه، واقع در خیابان اجیاد، نزدیک طریق دایری سوم پمپاژ می شود و بعد از تصفیه در ساختمان خاص خنک کردن آب (که در نزدیکی باب الفتح قرار دارد)، خنک شده و دوباره به مسجد الحرام منتقل می شود. هر روز مقداری آب زمزم برای مسجد النبی با تانکرهای مخصوص حمل آب فرستاده می شود. مرسوم است مسلمانان پس از انجام حج یا عمره، قدری از آب زمزم را به شهرهای خود می برند. در این باره، به خصوص حجاج ترکیه و مصر گوی سبقت را از دیگران ربوده اند.[20] چشمه اصلی زمزم در جهت حجرالاسود قرار دارد و متوسط مصرف آب زمزم به وسیله زائران بیت اللَّه، حدود ده هزار متر مکعب در روز است.[21] آب چاه زمزم در ابتدا از طریق ریسمان و سطل بالا کشیده می شد، اما امروز این چاه در یک اتاق زیرزمینی قرار گرفته و از پشت صفحات شیشه ای قابل رؤیت است اما زائران اجازه ورود به آن را ندارد. پمپ های برقی، آب را از چاه خارج کرده و از منبع های اطراف حرم آن را در دسترس زائران قرار می دهند.[22] متوسط مصرف آب زمزم توسط زایران بیت الله الحرام حدود ده هزار متر مکعب در روز و 765 (احتمالا 417 صحیح باشد) متر مکعب در ساعت » و تقریبا 7000 لیتر در دقیقه است . این مقدار آب توسط چهار پمپ قوی به طور شبانه روزی استخراج و با سیستم ذخیره سازی و لوله کشی به بیرون مسجد الحرام هدایت می شود.[23]
حقایقی درباره این آب زمزم
رمز و رموز مختلفی درباره آب زمزم وجود دارد. آب زمزم از جمله چیزهایی است که حاجیان مکه جهت هدیه دادن یا شفا جستن با برکت و فایده ای که دارد برای دستیابی به آن تلاش می کنند چرا که این نوع از آب در هیچ جای دیگری از زمین وجود ندارد. در اینجا بنابر منابع و مستندات تاریخی به حقایق دَهگانه آب زمزم اشاره می شود.
1. از مهم ترین معجزات زمزم این است که چاه آن از ابتدای پیدایش تاکنون به هیچ وجه خشک نشده است.
2. مسلمانان جهان معتقدند چاه زمزم معجزه خداوند است که هزاران سال پیش در دل بیابان جوشیده است.
3. قدمت این چاه به زمان حضرت ابراهیم (ع) و فرزندش اسماعیل (ع) باز می گردد. در روایات اسلامی آمده است پس از آن که ابراهیم (ع) همسرش هاجر و فرزندش اسماعیل را در مکه که سرزمینی بی آب و علف بود، رها کرد، هاجر در پی یافتن آب برای فرزندش و با دیدن سراب میان صفا و مروه هفت بار به جستجوی آب شتافت و بدون اینکه آبی پیدا کند نزد فرزندش بازگشت. اما ناگهان در بازگشت چشمه آبی را در کنار اسماعیل می یابد.
4. با جوشیدن چشمه از زیر پای حضرت اسماعیل (ع)، هاجر با شن و ماسه و سنگ اطراف چشمه را محصور می کند. این حرکت بیانگر مقدس بودن آب است.
5. "زمزم" به معنای "آب روان توقف ناپذیر " است. طبق روایات، هاجر با مشاهده آب روان بارها این کلمه را تکرار کرد.
6. در دوران بدو اسلام، چاه زمزم با یک حصار ساده احاطه شد. اعتقاد بر این است که چاه از دو مخزن برخوردار است که یکی برای نوشیدن و دیگری برای وضو استفاده می شود.
7. در دوره خلافت منصور عباسی در سال 771 میلادی، یک گنبد زیبا از سنگ مرمر روی چاه ساخته شد و در دوره معتصم بار دیگر ترمیم شد.
8. در سال 1915، همزمان با حکومت سلطان عبدالحمید عثمانی، چاه زمزم به طور گسترده ترمیم شد و با فناوری جدید، آب زمزم به بخش های شرقی مسجد پمپاژ شد.
9. آب زمزم در مکان های جداگانه ای برای مردان و زنان زائر موجود است.
10. بر اساس قانون کشور سعودی استفاده تجاری از آب زمزم ممنوع است. فروش آب زمزم در امارات متحده عربی به خاطر ایمنی آب ممنوع است.
صفات و ویژگی های آب زمزم
همان طور که گذشت، وقتی حضرت ابراهیم (ع) آنها را ترک کرد هاجر برای فرزند شیرخوارش در جستجوی آب بود و هفت مرتبه فاصله بین کوه صفا و مروه را دوید و بار آخر در کنار کوه مروه یک باره چشمه آبی از دل زمین جوشید و هاجر دور آن را با ماسه گرفت تا آب جمع شود و در این حال می گفت "زم زم زم زم" یعنی جمع می شود زیرا وی می‌ترسید آب در ماسه ها فرو رود. رسول گرامی اسلام حضرت محمد (ص) در این باره فرموده اند: رحمت خدا بر مادر اسماعیل باد که اگر این کار را نمی کرد و آب جاری می شد امروزه بدین شکل باقی نمی ماند.
پیرامون آب زمزم تحقیقات بسیاری انجام شده است. آب زمزم ویژگی خاصی دارد و تفاوتی که بین این آب و آب های عادی وجود دارد نسبت املاح و کلسیم موجود در آن است. همچنین آب زمزم حاوی فلوراید و ضد میکروب است و جلبک در آن رشد نمی کند برخلاف سایر آب ها که در صورت راکد بودن مکان مناسبی برای رشد جلبک ها می شوند و سلامت خود را از دست می دهند. از مهم ترین معجزات زمزم این است که چاه آن از ابتدای پیدایش تاکنون به هیچ وجه خشک نشده است، بلکه آب آن زیادتر نیز شده است و همواره نسبت املاح آن حفظ شده است و هیچ تغییری در آن رخ نداده است و برخلاف سایر آب ها با نگهداری آن مزه اش تغییر نمی کند. چاه زمزم مانند آب های دیگرِ مکه، دارای مواد معدنی است که کارشناسان به بحث و تحقیق درباره آن پرداخته اند و تفصیل آن از حوصله این مقال بیرون است. امّا به نحو اجمال از وجود موادی چون: گوگرد، سدیم، کلسیم، پتاسیم، منگنز، آهن، کربن و کلوریدات سخن گفته اند که نسبت درصد این املاح با تغییر فصول سال و سنوات مختلف متفاوت است. با این حال کارشناسان تأکید کرده اند که مقدار املاح و مواد آب زمزم به حدّ زیان بار نمی رسد.[24] همچنین مطالعات نشان می دهد که چاه زمزم نسبت به دیگر چاه های مکّه، از بیشترین املاح مایع (250 در میلیون) برخوردار است و به رغم اینکه چاه داودیه به زمزم نزدیک است به این نسبت از املاح برخوردار نیست. عربستان سعودی استفاده تجاری از آب زمزم را ممنوع کرده است. فروش آب زمزم در امارات متحده عربی به خاطر ایمنی آب ممنوع است. ایمو ماسارو محقق ژاپنی که تحقیقات دقیقی پیرامون آب انجام داده و کتآب های بسیاری در این زمینه انجام داده است می گوید: مولکول های آب زمزم با بقیه آب های جهان متفاوت است. بقیه آب ها را تغییر می دهد اما خودش تغییری نمی کند. اگر یک قطره از آب زمزم را به 1000قطره از آب دیگری اضافه کنیم آن آب ها خواص زمزم را پیدا می کنند. در آلمان نیز کنت فایز، مدیر یکی از بزرگترین مراکز پزشکی در مونیخ آلمان در بررسی هایی فهمیده است: 20 دقیقه بعد از خوردن آب زمزم انرژی زیادی به جسم منتقل می شود و می‌توان از زمزم به عنوان درمان موثری در بخش های مختلف پزشکی استفاده کرد.
شبهات
در طول تاریخ شبهات درون ادیانی وجود داشته است. شبهات مربوط به زمان حاضر نبوده بلکه از همان اوائل پیرامون آب زمزم شبهاتی با اهداف مختلف مطرح شده است. هر از چند گاهی برخی از افراد سعی در مخدوش نمودن افکار عمومی دارند. چنانچه در سال 1921، یک دکتر مصری طی نامه ای به مطبوعات اروپائی اظهار داشت که آب زمزم برای آشامیدن مناسب نیست، اظهارات ایشان مبنی بر این بود که چون خانه کعبه در محل گودی قرار دارد "پائین تر از سطح دریا" و در مرکز شهر واقع گشته، در نتیجه نفوذ آب های زائد مختلف شهر به این چاه، آب آن آلوده شده است. و برای اثبات کذب اظهارات این دکتر مصری دولت عربستان دستور داد تا نمونه ای از آب زمزم را جهت آزمایش و صحت قابل شرب آن به آزمایشگاه های اروپا ارسال نمایند. در این زمان بود که طارق حسین ریا مهندس شیمی می گوید: موظف شدم تا این امر مهم را به انجام برسانم، هنگامی که به مکه آمدم و برای انجام مأموریتم با مقامات مسئول خانه خدا صحبت کردم، زمانی که به چاه زمزم رسیدم برایم مشکل بود باور کنم، این چاه که بیشتر به اندازه یک حوض و ابعادی در حدود 18 در 14 فوت داشت همان چاهی است که قرن ها پیش در زمان حضرت ابراهیم (ع) بوجود آمده و هر ساله حاجیان ملیون ها گالون آب از آن برداشت می کنند.[25] پس از تکمیل مشاهداتم نمونه هائی را از آب چاه جهت انجام آزمایشات در آزمایشگاه های اروپایی برداشتم. نتایج آزمایشات به عمل آمده بر روی نمونه های زمزم در اینجا و اروپا تقریبا یکسان بود. و تنها اختلاف مشاهده شده بین آب زمزم و دیگر آبها در مقدار "کلسیم و منیزیم" آن است که این مقدار در آب زمزم کمی بیشتر است، و شاید بدین علت باشد که این آب باعث رفع خستگی حاجیان می گردد.[26] اما نکته دیگر که بیشتر حائز اهمیت است این است که آب زمزم حاوی فلوراید و دارای خاصیت میکروب کشی قوی می باشد، نتایج آزمایشات در اروپا نشان می دهد که این برای آب آشامیدن بسیار مفید است. از این رو کذب اظهارات این دکتر مصری کاملا روشن گردید.
هم چنین در چند سال اخیر پیرامون آب زمزم از جهت بهداشتی و یا غیر بهداشتی بودن با اغراض مختلف منتشر شده است. مثلاً این موضوع پس از تحقیق بی‌بی‌سی مبنی بر غیر ایمنی بودن آب زمزم گزارش داده اند که آب زمزم از سطح بالای نیترات و باکتری های مضر برخوردار است. این موضوع موجب واکنش شدید مسلمانان و فرقه های مذهبی شد. برخی از کارشناسان و حاضران به گفته خودشان بر اساس تحقیق میدانی معتقدند، که هیچ گونه ترکیبات شیمیایی و یا کلر جهت ضد عفونی به آب زمزم اضافه نمی شود. همچنین بر خلاف چاه های دیگر در این چاه هیچگونه زندگی جانوری و گیاهی وجود ندارد که این موضوع قاعدتا باعث طعم بد و بوی نامطبوع در آب عادی می گردد. بهر حال اما آب زمزم شیرین و گوارا است و این وجه دیگری از اعجاز الهی در چاه زمزم بشمار می رود.[27] برخی معتقدند که این مسئله جای تحقیق و برسی بیشتر دارد تا حقیقت و واقعیت روشن گردد. با این وجود، آب زمزم همچنان برای مسلمانان مقدس به شمار می آید. و در ایام حج خود با آب زمزم جهت خوردن و استشفاء و تقدّس استفاده می کنند و به عنوان یکی از سوغاتی های با خود به همراه می آورند.
پی نوشت ها
[1] دائره المعارف تشیع، ج 8، ص 489.
[2] تورات، سفر پیدایش 21: 15.
[3] فاکهی، اخبار مکّه، فی قدیم الدهر وحدیثه، ج2، ص48.
[4] تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص88- 91.
[5] آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 103
[6] اخبار مکه، ج 2، ص 51.
[8] کلینی، فروع کافی، ج4، ص219.تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه. ص 88- 91.
[9] حر عاملی، وسائل الشیعة، 1407ق، ج9، ص496.
[10] تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه. ص 88- 91.
[12] تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه. ص 88- 91.
[13] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«خَیرُ ما ینبع عَلی وجه الأرض ماءُ زمزم»؛ «آب زمزم بهترین آبی است که در زمین جوشیده است.» نوری، مستدرک الوسائل، 1407ق، ج9، ص349.
[14] «ماءُ زَمْزَم شفاء لمن استعمل»؛ مجلسی، بحارالأنوار، 1362ش، ج99، ص245 «آب زمزم شفابخش کسی است که از آن بنوشد.»
[15] از کتاب فقه الرضا علیه‌السلام نقل شده است که: «ماء زمزم شفاء مِن کُلِّ داءٍ وَسُقْم وَأمانٌ مِنْ کُلِّ خَوفٍ وَحُزْن»؛ مجلسی، بحار الأنوار، 1362ش، ج99، ص245 «آب زمزم شفای هر درد و بیماری و امان بخشِ از هر ترس و اندوهی است.»
[16] معاویة بن عمار از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند که فرمود: «چون از دو رکعت نماز طواف فراغت یافتی نزدیک حجرالأسود برو و آن را بنوش و بدان اشاره کن که از این ناگزیری و سپس فرمود: اگر می‌توانی پیش از آنکه به صفا بروی، از آب زمزم بیاشام و هنگام نوشیدن آن بگو: «اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْما نافِعا وَرِزْقا واسِعا وَ شِفاءا مِنْ کُلِّ داءٍ وسُقمْ»؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، 1407ق، ج9 ، ص514 و 515 «بار خدایا! آن را علم سودمند و رزق فراوان و شفای هر درد و بیماری قرار ده.»
[17] شیخ صدوق گوید: در روایات آمده است که هر کس از آب زمزم بنوشد شفا یابد. عارضه بیماری‌اش برطرف گردد و زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه بودند می‌خواستند که از آب زمزم برای حضرتش هدیه آورند. صدوق، من لا یحضره الفقیه، 1367ش، ج2، ص208 ح2166.
[18] علی بن مهزیار گوید: ابوجعفر ثانی (امام محمّد تقی) را دیدم که در شب زیارت (شب یازدهم ذی حجّه) طواف نساء گزاردند و پشت مقام ابراهیم نماز خواندند. سپس داخل زمزم شده، با دست خود از دلوی که به طرف حجرالأسود بود، آب برداشتند و نوشیدند و بر قسمتی از بدن خود پاشیدند و سپس دو بار دیگر به زمزم رفتند. علی بن مهزیار می‌افزاید: برخی از یاران ما به من خبر دادند در سال بعد نیز امام را دیدند که همین گونه عمل کرد. کلینی، الکافی، 1407ق، ج4، ص431.
[19] فاکهی از قول حبیب آورده که گفت به عطا گفتم: «من از آب زمزم برمی‌دارم. به نظر تو چطور است؟ پاسخ داد: بله، مانعی ندارد، همانا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله این آب را در شیشه می‌کرد و با آن آب که به عجوه (نوعی خرما) آمیخته بود، کام حسن و حسین علیهماالسلام را می‌گشود و تبرک می‌کرد.» فاکهی، اخبار مکّه، ج2، ص51.
[23] یحیی حمزه کوشک، زمزم، طعام طعم و شفاء سقم، ص101
[25] بررسی هایی که با وسایل موتوری برای کشیدن آب زمزم انجام شده نشان می دهد که در هر ثانیه 11 تا 18.5 لیتر آب می رساند. یحیی حمزه کوشک، زمزم، طعام طعم و شفاء سقم، ص101